وسىدان 110 جىل بۇرىن 1911 جىلى 10 قاڭتار ترويتسك قالاسىندا قازاقتىڭ تۇڭعىش جۋرنالى «ايقاپتىڭ» العاشقى سانى شىقتى. اتاۋى تۋرالى جۋرنالدىڭ باسقارۋشى ءھام باستىرۋشىسى مۇحمەتجان سەرالين باس ماقالاسىندا: «جۋرنالىمىزعا «ايقاپ» دەپ ەسىم بەردىك. بۇل سوزگە تۇسىنگەندە بولار، تۇسىنبەگەندە تابىلار. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ «ايقاپ» دەمەيتۇعىن قاي ءىسى بار؟! ...«قاپ» دەگىزگەن قاپيادا وتكەن ىستەرىمىز كوپ بولعان سوڭ جورنالىمىز دا وكىنىشكە لايىق «ايقاپ» بولدى» دەپ، جۋرنالدى شىعارۋ ءۇشىن قالامعا جارماسقانىن، ماقساتى اتاق شىعارىپ ءبىلىم ساتۋ ەمەس ەكەنىن، جۋرنالعا باسىلۋعا جىبەرىلگەن سوزدەر قازاقشا، نوعايشا، ورىسشا، تۇرىكشە بولسادا قابىلداناتىن ايتادى.

(№1. 1911 ج.)

(№88. 1911 ج.)

جۋرنالدىڭ سوڭعى بەتىندە قازاق جۇرتىنا جۋرنالعا جازىلۋ جانە قولداۋ تۋرالى ۇندەۋى باسىلدى. «جەتى وبلىستى مەكەن ەتكەن قازاق حالقى ءۇشىن تىم بولماسا ءبىر جۋرنال شىعارۋ ءتيىس ەكەندىگىن ءار كىم بىلسە كەرەك. البەتتە جۋرنالى الۋشى كوپ بولسا شىعارىلار; الۋشى جوق بولسا توقتالار. مۇنىڭ ءۇشىن ءار ءبىر كوڭىلىندە جۇرتىنا ازىراق مۇحاباتى بار قازاق بالاسى جاردەم ەتەر دەپ ءۇمىت ەتەمىز. ادرەس: گ. ترويتسك. ورەنب. گۋب. رەدداكتورۋ-يزداتەليۋ جۋرنالى «اي-كاپ» مۋحامەدجانۋ سەرالينۋ، ۆ رەداكتسي گازەتى «ستەپ». (№1. 1911.)» - دەپ كورسەتىلدى.

العاشقى جىلدا «ايقاپ» جۇرتتىڭ كوپشىلىگىن قازاقشا جۋرنال وقۋعا ءۇيىر قىلدى. قازاقشا ويلاۋعا، ويلاعان ويىن قازاقشا جازۋعا ءبىر سىپىرا ادامدى ۇيرەتتى. سول كەزدەگى ەڭ وزەكتى بولعان ماسەلەنىڭ ءبىرى – جەر  اڭگىمەسى جايىندا ازدى-كوپتى جۇرتتىڭ ويىن قوزعاۋعا سەبەپ بولدى. نارودنىي سود، بالالاردى وقىتۋ، سايلاۋ تۋرالى ءسوز قوزعادى. الاتاۋ ەتەگىندەگى ۇلى ءجۇز ۇرپاعى مەن جايىق جاعاسىنداعى كىشى ءجۇزدىڭ تالاپكەرلەرىن تانىستىرۋعا سەبەپشى بولدى. قازاق حالقىنا كەرەكتى:  ءتىل، جەر، نارودنىي سود، ايەل ماسەلەسى، وقۋ ءھام وقىتۋ «ايقاپتىڭ» الدىمەن قولىنا العان كەڭەستەرى بولدى.

جۋرنال 1911 جىلى ايىنا 1 مارتە شىعىپ تۇرسا، 1912 جىلدان باستاپ ايىنا 2 مارتە شىعارۋ جوسپارلاندى.  سونمەن قاتار «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ الدىمەن  قولعا الاتىنى جالعاستى جەر ماسەلەسى بولدى. «التى الاشتىڭ بالاسىنىڭ باسىن ءبىر جەرگە قوسىپ جەر حۇسىسىندا سويلەسۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان، تىم بولماسا جۋرنال ارقىلى كەڭەسىپ، ءماسليحاتتى ءبىر جەرگە قويۋ تەرىس بولماس ەدى. جەردەن سوڭعى جۋرنالىمىزدىڭ كوپ وي جۇرگىزەتىن ماسەلەسى تالاسۋ ءھام پارتيا بولۋدى جوعالتۋ بولار. ءۇشىنشى ماسەلەسى: وقۋ ءھام وقىتۋ حاقىندا. ءتورتىنشى: حاتۇن قىزلارىمىزدىڭ كەمشىلىكتە تۇرعاندىقتارىن حالىققا ەسكەرتۋ. بۇل ماسەلە ءبىزدىڭ قازاق حالقىندا قوزعالماي تىڭ جاتقان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى» (№1. 1912.). وسىلايشا قازاقتىڭ تۇڭعىش جۋرنالى ءوز باعىتىمەن جەر جانە حالىقتى اعارتۋ تاقىرىپتارىندا تەرەڭنەن تولعاپ، كولەمدى جازبالار باسۋىن جالعاستىردى.

اتالعان تاقىرىپتاردا وي قوزعاپ، پىكىر جازعاندار العاشىندا ساناۋلى قازاق وقىعاندارى بولدى. العاشقى  ولەڭدەرىن جاريالاعان قازاق قالامگەرلەرى دە «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ وركەندەۋىنە ۇلەس قوستى. اۆتورلار اراسىندا: م. دۋلاتوۆ، ب. ەرجانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، م. جۇماباەۆ، ع. توقتاربەكوۆ، ج. تىلەۋلين، ح. بەكمۇحامەدوۆ، م. جولدىباەۆ، م. مالدىباەۆ، ر. مارسەكوۆ، ب. قاراتاەۆ، ش. قوسشىعۇلوۆ، ي. اراباەۆ، ع. مۇساعاليەۆ، ج. سەيدالين، ا. جانتالين، ج. كوپەەۆ، ع. قاراش، ك. توعىسوۆ، ب. مايلين، س. تورايعىروۆ، ب. سىرتتانوۆ، ە. قاسابولاتوۆ، ج. باسقارين، ا. بارجاقسين، س. دونەنتاەۆ، س. سەيفۋلين، ا. مامىتوۆ، ح. كەمەڭگەروۆ، م. بەكتۇرلين، ش. قۇدايبەردىۇلى تب قالامگەرلەر بولدى. الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ «ون ءتورت توعىز بولا ما» (№2.1915.)  ماقالاسى دا وسى «ايقاپتا» باسىلعان ەدى.

مۇحامەتجان سەرالين مىرزا 1912 جىلدىڭ ورتاسىندا ءتيىستى ورىننان رۇقسات السا دا، قاراجات جەتكىلىكسىز سەبەپتى «ايقاپتى» تەك  قاراشادان باستاپ ايىنا ەكى مارتەدەن شىعارا باستادى. جۋرنالدىڭ جالعاستى توقتاماي شىعىپ تۇرۋىنا وقىرماندار مەن قولداۋشىلاردىڭ كوپ بولۋى ماڭىزدى ەكەنىن ەسكە سالادى. «جۋرنالى ءھام گازەتتەردىڭ توقتاماي شىعىپ تۇرۋى ەكى نارسەگە تىرەلەدى: بىرەۋى ءبىر باي ادام مالىن اياماي جۇمساپ شىعارىپ تۇرسا. ەكىنشى وقۋشىلار كوپ بولىپ كوبىرەك جازىلىپ وقىپ تۇرسالار» (№14.1912.). وسىلايشا 1912 جىلدىڭ قاراشاسىنان باستاپ 1915 جىلدىڭ 28 تامىزىنا دەيىن اينا ەكى مارتەدەن شىعىپ تۇردى. جۋرنادى شەتەلدەگى قازاقتار دا جازدىرىپ الىپ تۇردى. 1912 جىلدارى «ايقاپ» جۋرنالىن ون بەس شامالى قىتاي قازاقتارى جازدىرىپ الىپ تۇرعانى ايتىلادى. 1912  جىلداردان سوڭ بۇل سان ارتپاسا،  ازايماعانى انىق.

جۋرنالدى قارجىلاي قولداۋشىلارعا ءار جىلى سوڭعى ساندارىندا العىس ايتىلىپ، ريزالىق ءبىلدىرىپ تۇردى. مىسالى، 1913 جىل №24 سانىندا «ايقاپتى» قولداپ اقشا بەرگەن 23 ازاماتقا، جۋرنالعا جازىلۋشى تاۋىپ، تارالۋىنا كومەكتەسكەن  10 ازاماتقا العىس بىلدىرەدى.

1914 جىلعى ءبىر سانىندا، قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ مەككە مەن مەدينەدەن جەر ساتىپ الىپ تۇراقتى مەدرەسە سالماقشى بولعانىن جازادى. «اۆتورى: ك.ع» - دەپ، «ادرەسى: تۋرتسيا، گ. مەدينە» - دەپ كورسەتىلىپتى. (بۇل تۋرالى الدا تولىقتاي جازارمىز).

جۋرنالدىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى قازاق كىتاپتارى مەن وقۋلىقتارى تۋرالى جارناما ءھام سيپاتتاما بەرىپ وتىردى. ولاردىڭ قاتارىندا: «قىرىق مىسال»، «ويان قازاق»، «ءالفبا توتە وقۋ»، «كوكسەلدىر»، «ادەبيەت ورنەگى»، «باقىتسىز جامال»، «كوركىندى بالا ءھام ۇلگىلى انا»، «توپ جارعان»، «يمان ءھام ناماز»، «پايعامبار زامانى»، «قازاق شەجىرەسى» تب كىتاپتار كەزدەسەدى.

«ايقاپتىڭ» جالپى 88 نومەرى جارىق كوردى. 1911 جىلى  12 سانى، 1912 جىلى 14 سانى، 1913 جىلى 24 سانى، 1914 جىلى 24 سانى، 1915 جىلى 14 سانى تولىق شىقتى.

1914 جىلى باستالعان ءبىرىنشى جاھان سوعىسى قازاق قوعامىنا دا اسەرىن تيگىزبەي قويمادى. باسپاحانا باعاسىنىڭ كوتەرىلۋى ءھام جازىلۋشىلار سانى ازايعان سەبەپتى جۋرنالى 1915 جىلدىڭ 28 تامىز №14 سانىنىن باستاپ توقتاتىلدى. بۇل تۋرالى «باسقارمادان» جازباسىندا: «سونىڭ ءۇشىن ءبىز «يەسىز اۋىرۋدى، جىنسىز بۇرقان باعادى» بولمايىق دەپ، وسى نومەرىمىزدەن سوڭ جۋرنالىمىزدى ۋاقىتشا توقتاتپاق بولدىق» - دەيدى.

بولاشاقتا قازاقشا تاعى دا جاڭا جۋرنال شىعارۋ ىسىندە جاستارعا ءۇمىت ارتادى. «جۋرنال شىعارعانداعى ماقساتىمىز حالىقا جول كورسەتپەك ەدى. گازەتشىلىك ءھام جۋرنالشىلىقتىڭ قازاق جىگىتتەرىنىڭ قولىنان كەلەتۇعىن جۇمىس ەكەندىگىن سپات ەتپەك ەدى. ءبىز بۇل ماقساتىمىزعا جەتتىك. ەندىگى جۇمىس وقىعان جاستاردىڭ موينىندا.

ءبىز نادان بولىپ وسىردىك

يەكتەگى ساقالدى...

ءبىز بولماساق ءسىز ارسىز

جەلكىلدەپ شىققان جاس شوپتەي

ءۇمىت ەتكەن دوستارىم

سەندەرگە بەردىم باتامدى. (التىنسارين سوزىنەن)» - دەپ تامامدايدى، ءوز ءسوزىن قازاقتىڭ تۇڭعىش جۋرنالى «ايقاپتى» شىعارۋشى مۇحامەتجان سەرالين مىرزا.

اباي مىرزاعالي

Abai.kz