ناۋرىزدىڭ 18-ءى كۇنى اقش پەن قىتايدىڭ ءبىرىنشى كەزەكتى جوعارى دەڭگەيدەگى كەزدەسۋى الياسكادا باستالدى. اق ۇيگە كىرىپ ورنىققانىنا تۋرا 58 كۇن بولعان دجو بايدەن ءۇشىن بۇل كەزدەسۋدىڭ ستراتەگيالىق، تاكتيكالىق ماڭىزى زور بولماق. بۇل كەزدەسۋگە ەكى جاق تا بارىنشا تىڭعىلىقتى دايىندالعانى بايقالىپ تۇر. ترامپ كەزىندە باستالعان ساۋدا سوعىسى باسەيۋدىڭ ورنىنا ءورشىپ، ەكى ەل ءوزارا ديپلوماتيالىق وكىلدىكتەرىن جابۋعا دەيىن باردى. كەيبىر ساراپشىلار: «جاڭا قىرعي-قاباق» سوعىس باستالۋ الىندا تۇر»، دەپ جاتىر.

د.بايدەن ۇكىمەتى بۇل جولى دارا شاپپاي، وقشاۋلانباي، وداقتاستارىمەن كەلىسىپ، كەڭەسىپ ولاردىڭ مۇددەسى - اق ءۇيدىڭ دە مۇددەسى ەكەنىن اشىق ايتىپ، ادامزاتقا ءتان ورتاق قۇندىلىقتاردى ۇمىتپايتىنىن، كەرەك كەزدە ورتا جولدا قالتىرمايتىنىن سوزىمەن دە، ىسىمەن دە انىق اڭعارتتى.

ناۋرىزدىڭ 16-17-ءسى كۇندەرى اقش-تىڭ مەملەكەت حاتشىسى ە.بلينكەن مەن قورعانىس ءمينيسترى ل.وستين جاپونيا مەن كورەياعا مەملەكەتتىك ساپارمەن باردى. ل.ءوستيننىڭ ودان كەيىنگى ساپارى جاڭا دەليدە جالعاستى. وسى ساپار بارىسىندا اقش قورعانىس ءمينيسترى: «وداقتاستارىمىزبەن كۇش بىرىكتىرۋدەگى ماقساتىمىز - قىتايعا سەس كورسەتۋ ءارى ءالسىرىپ كەتكەن ىقپالىمىزدى ارتتىرۋ»،- دەپ اشىق ايتتى.

قىتاي دا قاراپ جاتقان جوق، كەلىسسوز باستالادى دەگەننەن باستاپ ارەكەتتەنە باستادى. رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەرگەي لاۆروۆ ناۋرىزدىڭ 22-23-ءى كۇندەرى قىتايعا ساپارلاپ كەلەتىن بولدى. سونىمەن بىرگە، رەسەي انەكسيالاپ العان قىرىمعا قىتاي كوپ مولشەردە ينۆەستيتسيا سالادى دەگەن ءسوز ايتىلا باستادى. بۇدان سىرت، سولتۇستىك كورەيامەن قارىم-قاتىناستىڭ جاڭا بەلەسكە كوتەرىلەتىنى ءسوز بولىپ جاتىر.

بۇل رەتكى كەلىسسوزگە قاتىسۋشىلاردىڭ سانى از بولعانىمەن، ەكى جاقتان دا اۋىر سالماقتاعى ساياساتكەرلەر قاتىستى. قحر ورتالىق ساياسي كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، قحر ورتالىق سىرتقى ىستەر كوميتەتىنىڭ باستىعى يان تسزەچي مەن ۇكىمەت مۇشەسى ءارى قحر-نىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ۆان ي باستاپ كەلدى. يان كەزىندە اقش-تا باس ەلشى بولعان، ەكى كەزەك اقش پرەزيدەنتىمەن دوستىق قارىم-قاتىناس قالىپتاستىرعان تۇلعا. حۋ تسزينتاو زامانىنان بەرى قىتاي سىرتقى ساياساتىنىڭ مايىن ءىشىپ، جىلىگىن شاققان تاجىريبيەلى ساياساتكەر. د.ترامپ كەزىندە قىتاي پرەمەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ليۋ حى باستاعان ساۋدا دەلەگاتسياسىنىڭ قۇرامىندا بولماعان. ال قىتايدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيستىرى ۆان قىتاي سىرتقى ساياساتىنداعى «قىرعيلاردىڭ» ءبىرى. قىتاي رەفورماسىنىڭ اتاسى دەن سياوپين ورتاعا قويعان قىرىق جىل قىتاي سىرتقى ساياساتىنىڭ قىبىلاناماسى بولعان «بەتەگەندەن بيىك، جۋساننان الاسا بولۋ» كونتسەپتسياسى ەسكەرۋسىز قالىپ، الەمگە قىتايدىڭ كۇشى مەن قۇدىرەتىن ايگىلەۋ كۇن تاربىنە شىققاندا، قىتايدىڭ ەجەلگى جاۋى جاپونيادا ەلشى بولىپ كەلگەن ۆان سىرتقى ساياساتىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعاندا، قىتاي اينالاسىنداعى ەلدەرمەن تەرريتوريا داۋى ءورشىپ، قاتاڭ پوزيتسياسىمەن تانىلدى. سول ءۇشىن دە شەتەل جۋرناليستەرى جاعىنان «سوعىس ءبورىسى ديپلوماتياسىنىڭ» دارىپتەۋشىسى ءارى اتقارۋشىسى اتاندى.

اقش جاقتان مەملەكەتتىك حاتشى ە.بلينكەن مەن پرەزيدەنتتىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى جونىندەگى كومەكشىسى د.سالليۆان مەن قىتاي ماسەلەسى بويىنشا ارنايى ماماندار قاتىستى.

كەلىسسوزدە ءسوز العان ە.بلينكەن «قىتايداعى سانى از ۇلتتار مەن گونكونگ، تايۆان ماسەلەلەرىن، وداقتاس ەلدەرمەن قىتاي اراسىنداعى ساۋداداعى تەڭسىزدىك، كيبەر شابۋىلدار، كليماتتىڭ وزگەرۋى»، تۋرالى ايتتى. وسىدان كەيىن «BBC» جانە «نەمىس تولقىنى» اقپاراتتارىنىڭ جازۋىنشا اقش جاق جۋرناليستتەردىڭ زالدان شىعىپ كەتۋىن وتىنگەن. وسى كەزدە ءسوز العان قىتاي ۋاكىلى يان جۋرناليستتەردىڭ ءوز ءسوزى اياقتالماي جاتىپ زالدان كەتۋىنە قارسىلىق ءبىلدىردى ءارى «سينتسزيان، تيبەت، گونكونگ، تايۆان قىتايدىڭ ىشكى ءىسى، وعان باعا بەرۋگە ەشكىمنىڭ قاقىسى جوق، قىتايدىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا نۇقسان كەلتىرۋگە بولمايدى. بۇل تاقىرىپ تالقىلانبايدى»، دەگەندى ەمەكسىتپەي شەگەلەپ ايتتى. ساياسي كەڭەس مۇشەسىنىڭ بۇل ءسوزىن باتىس ساراپشىلارى مەن جۋرناليستەرى «ءوز ەلىنىڭ وقىرمانىنا كورسەتكەن «قويىلىم»، دەپ باعالادى.

كەلىسسوز 3 ساعاتتان 3 مارتە وتەدى دەپ كەلىسىلگەن. باسىندا وق ءدارىنىڭ ءيىسى اڭقىپ، كەز كەلگەن ۋاقىتتا ەكى جاق ۇستەلدى قويىپ قالىپ، تۇرىپ كەتەتىندەي بولىپ كورىنگەنىمەن بىرتىندەپ ساباسىنا ءتۇستى. توقتاماي 17 مينۋت سويلەگەن يان «ءتىلماش ءۇشىن بۇل ۇلكەن سىناق بولدى»، دەپ توقتاعاندا ە.بلينكەن «ءتىلماش ەندى بارىن سالۋ كەرەك»، دەپ قوستاي كەتتى. وسى كەزدە قاتۋلانىپ وتىرعان ەكى جاقتىڭ دا ەزۋىنە بولىمسىز كۇلكى ءۇيىرىلىپ، سۇلۋ ءتىلماش اق قار - كوك مۇز قۇرسانعان الياسكانىڭ اۋا-رايىن جىلتىپ جىبەرگەندەي بولدى.

ارى-بەرى ىرعاسقان ەكى تاراپ كليماتتىڭ وزگەرۋىن تالقىلاعاندا ۇندەستىك تاپقانداي بولدى. ەكى جاق بىرىككەن قىزمەت گرۋپپاسىن قۇرۋعا ۋادەلەستى. الدا اقش-تا وتەتىن فورۋمعا باس سەكرەتار ءسيدىڭ كەلىپ قاتىسۋىن قارسى جاق قالادى. بىراق قىتاي ۇنسىزدىك تانىتتى. ارينە، ناقتى جاۋاپتى ەڭ جوعارعى بيلىك ايتاتىن بولار. ال يادرولىق قارۋلاردى كەڭەيتپەۋ ماسەلەسى تالقىلانىپ، سولتۇستىك كورەيا، يران ماسەلەسى ءسوز بولعاندا ەكى جاقتا بۇعان مۇددەلىلىك تانىتتى. ءتىپتى قىتاي جاعى ۋاقىتتىڭ تىم كەشەۋىلدەپ بارا جاتقانىن ءسوز ەتتى.

قىتايدىڭ اقش-تاعى باس ەلشىسى سۋي تيانكاي كەلىسسوز باستالار كەزدە جۋرناليستەرگە بىلاي دەگەن ەدى: «وسى ارالىقتا ءبىز كوپ دايىندالدىق، ارينە، ءبىر رەتكى ديالوگپەن قىتاي-اقش اراسىنداعى بار ماسەلە شەشىلەدى دەپ ۇمىتتەنبەيمىز. سوندىقتان بۇل رەتكى ديالوگقا ارتىق ءۇمىت ارتىپ، قيالعا بەرىلمەيمىز. بۇل تەك باستاماسى عانا، وسىدان كەيىن ەكى جاق شىنايى، سۇبەلى، اقىلعا قونىمدى ديالوگ پەن ءتۇسىنىسۋ باسقىشىنا وتەدى. وسىلاي بولعاندا عانا بۇل رەتكى كەلىسسوز تابىستى بولدى دەپ بىلەمىز. قىسقاشا ايتقاندا ەكى جاق شىن كوڭىلمەن كەلىپ، ءتۇسىنىسۋ ارقىلى تاراعانىن ءۇمىت ەتەمىن».

كەزدەسۋ كەزىندە اقش پرەزيدەنتى د.بايدەن مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ كەلىسسوز كەزىندەگى ۇستانىمىنا جوعارى باعا بەرىپ، ول ءۇشىن ماقتاناتىنىن ايتتى. ال اق ءۇيدىڭ تاعى ءبىر ءمانساپتىسى: «اقش-قىتاي كەرەك بولسا باسەكەلەسەدى، مۇمكىن بولسا كەلىسىمگە كەلەدى، جاۋلاسادا الادى»، دەپ بۇل رەتكى كەزدەسۋگە ءوز باعاسىن بەردى.

كەلىسسوزدەن كەيىن قىتاي بلوگەرى ليۋ يپەي: «ەكى جاق ءۇش رەت كەزدەسكەننەن كەيىن، بۇعان دەيىنگى ترامپتىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ جانازاسىن شىعاردى»، دەپ باعالادى. كەزدەسۋ ءوتىپ جاتقان كەزدە باتىس ءباسپاسوزى قىتاي اقش-تان 28 دانا اۋە كەمەسىن ساتىپ الۋ كەلىسىمىنە كەلگەنىن حابارلاپ ۇلگەردى. سونىمەن ترامپ اكىمشىلىگى قويعان شەكتەۋلەردىڭ شەتى سوگىلە باستاعان سياقتى. كەزدەسۋ كەزىندە مەملەكەتتىك حاتشى ە.بلەنكين: «بىزدە دە قاتەلىكتەر بولدى، بىراق ءبىز ونى مويىنداپ تۇزەتۋگە تىرىسامىز. اقش-تىڭ دامۋىنىڭ بار سىرى وسىندا»، دەپ سەزىمگە بوي ۇرماي، ءبىراز نارسەنى سىپايلاپ، قامشىلاپ جەتكىزدى. سونىمەن جوعارى دەڭگەيدەگى كەلىسسوز مارەسىنە جەتتى. ەكى جاقتىڭ دا العاشقى شارپىسۋىن ساراپشىلار ەكى تاراپتىڭ دا جۋرناليستەرگە كورسەتكەن قىرى دەپ پايىمدادى. ال جابىق ەسىك جاعدايىندا قانداي كەلىسىمدەرگە كەلگەنىن ەكى الپاۋىت ەلدىڭ الداعى سوزدەرىنەن، جۇرىستەرىنەن اڭعارامىز.

بۇل رەتكى كەلىسسوزدە قوناق يەلەرى جاعىنان ەشقانداي تۇسكى، كەشكى قوناقاسىعا دايىندالماعانى ءمالىم بولدى. مينيستر ۆاننىڭ: «تۇسكى اسقا نە جەدىڭىز»، دەگەن سۇراعىنا يان مىرزا: «تۇسكى اسقا تەز دايىندالاتىن لاپشا جەدىم»، دەپ جاۋاپ بەرگەندە، ازداپ رەنىش بايقالىپ تۇردى.

وركەنيەتتەر قاقتىعىسى دەگەن وسى شىعار. قوناعىن تورەدەي كورىپ، داستارحاندى بارىنەن جوعارى قوياتىن شىعىس حالىقتارىنىڭ مەنتاليتەتى ءۇشىن بۇدان وتكەن قورلىق جوق شىعار، ارينە. يان مىرزا ەلشى كەزىندە وسى ەلدىڭ اتقا مىنەرلەرىن جايىلىپ جاستىق، جيىلىپ توسەك بولىپ، تالاي كۇتكەن شىعار. بىراق ميگرانتتاردان قۇرالىپ، جيھانگەرلەردىڭ ادەت-عۇرپى سىڭگەن مەملەكەتتىڭ شەنەۋنىكتەرى وندايعا پىسقىرا بەرمەسە كەرەك.

ەكس-مەملەكەت حاتشى گ.كيسسەندجەر: «قىتايلار كوشپەلى ساق-عۇن، تۇرىكتەرمەن ۇزاق جىلعى قارىم-قاتىناستا سوعىستا كەتكەن ەسەسىن كەلىسسوز كەزىندە جىبەك، التىن، كۇمىسىن بەرىپ، كول-كوسىر داستارحان كەزىندە قايتارىپ الادى»، دەگەن ءسوزى ەسكە تۇسەدى. بۇل پايىم بولاشاقتا ءبىزدىڭ ديپلوماتتاردىڭ ساناسىنا ساۋلە تۇسىرسە قۇبا-قۇپ بولار ەدى. ارينە، ەكى سۋپەر دەرجاۆانىڭ باستارى ارقاشان ءبىر قازانعا سىيماس، بىراق ورتاق مۇددەگە كەلگەندە ءتىل تابىسۋى عاجاپ ەمەس. قىساستىق ازايسا دا، باسەكەلەستىك كۇشەيەرى ءسوزسىز. قازىردىڭ وزىندە وسىنىڭ ۇشقىندارى بايقالا باستادى. الەمدى جايپاپ كەتكەن كورونوۆيرۋستىڭ ۆاكتسيناسى تابىلعاننان باستاپ قازبا-بايلىقتىڭ، اكتسيانىڭ قۇنى ورلەي باستادى. ەكى دەرجاۆانىڭ نارىققا تالاسى وسى سالاعا اۋدى. قىتاي تۇركيا، يران، كۋبا، قىرعىزستان، مەكسيكا جانە شىعىس ازيا سياقتى الەمنىڭ 43 ەلىنە ۆاكتسيناسىن وتكىزە باستاپ ەدى، جاقىندا اقش ينديا، جاپونيا، اۆستراليا ەلدەرىنىڭ باسشىلارى ورتاق مالىمدەمە جاريالادى. 2004 جىلى قۇرىلعان «تورتتىك وداق» بىرلەسىپ 1 ميلليارد ۆاكتسينانى ينديادا وندىرۋگە كەلىسىمگە كەلدى. اقش پەن جاپونيا جوعارى تەحنولوگيا مەن قارجى شىعارسا، ينديا ارزان ەڭبەك كۇشى مەن ءوندىرىستى قولعا الماقشى، ال اۆستراليا ترانسپورتتاعى ءوز ارتىقشىلىعى مەن باسىمدىعىن كورسەتپەكشى. ءۇندى-تىنىق مۇحيت اۋماعىن قامتىپ جاتقان بۇل جوبانى قىتاي «ناتو-نىڭ كوشىرمەسى» دەپ باعالادى.

ترامپ كومانداسى قىتايمەن كۇرەستە دارا شاۋىپ، وداقتاستارىن ەلەۋسىز قالدىرىپ، وكپەلەتسە د.بايدەن ۇكىمەتى سول قاتەلىكتەردىڭ ورنىن تولتىرىپ، اقش-تىڭ الەمدەگى ءرولى مەن ىقپالىن قايتادان تىكتەۋگە كۇش سالاتىن سياقتى. جاقىندا ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىنىڭ بىرىندە سوعىس ءورتى تۇتانىپ جاتسا، تاڭداڭبانىز. امەريكانىڭ شىن مانىندەگى قوجاسى - اتاقتى جيىرما اۋلەت قارۋ-جاراق، ۆاكتسينا ساتۋدان، ناركو بيزنەستەن ءوز ۇلەستەرىن الۋى كەرەك قوي.

ەگەسكەن ەكەۋدىڭ، «جىلاندى ءۇش كەسسە دە كەسىرتكەلىك قالىم بار»، دەپ جۇرگەن «ايۋ» كورشىمىزدى قوسقاندا، ۇشەۋدىڭ قاباعىنا قاراعان ءبىزدىڭ ءحالىمىز نە بولادى؟ قازىرگە دەيىن تەگەۋرىندى ۇلت كوشباسشىسىنىڭ كوپ ۆەكتورلى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا كوپ-كورىم تابىسقا جەتتىك. بىراق وسى تابىسىمىزدى كورە المايتىن مەرەزدەر ىشىمىزدە دە، سىرتىمىزدا دا جەتىپ ارتىلادى. سىرتتاعىلار قازبا بايلىقتىڭ قالقاسىنا جاسىرىلعان دەموكراتيا، كىسىلىك قۇقىق، ەركىندىكپەن شىرعالاسا، ىشتەگى ءيىس الماستار بيلىكتى قولىنا الا سالىپ، ءۇش عاسىر بويى بوداندىقتان رۋحى جاسىپ، ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى تونالىپ تالان-تاراجعا تۇسكەن. حالقىمىزدىڭ باسىنا «ۇجىماق» ورناتا سالماقشى. ولاردىڭ نيەتى ىسكە اسسا سۇمدىق سوندا بولادى. اۋعانستان، سيريا، يرانمەن جىلاپ كورىسەمىز. گرۋزيا مەن ۋكراينا اينالايىنعا اينالادى. تيبەت، ۇيعىر، كۇرت كيگەن قامىت ءبىزدىڭ باسىمىزعا دا كيىلۋى مۇمكىن. ويلانايىق اعايىن!

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz