بەلگiلi اكادەميك-عالىم تورەگەلدi شارمانوۆ وتىزىندا دوكتور، قىرىققا جەتپەي پروفەسسور ءارi مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى بولىپ ۇلگەرiپتi. بۇدان بولەك تولىپ جاتقان اتاق-دارەجەسiنە قاراماستان، بۇگiنگە دەيiن 150-گە جۋىق كانديدات پەن 50-دەن استام دوكتور دايىنداپ شىعارعان. قازاق مەديتسيناسىنىڭ قالىپتاسۋ مەن دامۋ جولىندا ايتارلىقتاي ەڭبەگi سiڭگەن عالىمنىڭ ءار كەزدە دە ءسوزi ۇتىمدى، پiكiرi ءوتiمدi. سالاۋاتتى ءومiر ءسۇرۋدiڭ قاعيداسىن سوزبەن ەمەس، ءوز iسiمەن دالەلدەپ جۇرگەن، قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتi تورەگەلدi اعامەن بولعان از-كەم اڭگiمەمiز بۇگiنگi كۇن تاقىرىبىنا ارنالىپ ەدi.
- تورەگەلدi اعا، بۇگiنگi تاڭدا سiز باسقاراتىن قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسى قانداي يگiلiكتi iستەردi قولعا الىپ جاتىر؟
- قازiرگi جۇمىسىمىزدىڭ ءبارi قازاق تاعامى، كادۋiلگi ادام دەنساۋلىعىنا بايلانىستى جانە جالپى دەموگرافيالىق سيپاتتاعى تاعامنىڭ قانداي ورنى بار دەگەن سياقتى ماسەلەلەرگە ارنالىپ وتىر. دۇنيەجۇزiلiك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى (دسۇ) باعدارلاماسىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا الەمنiڭ تۇكپiر-تۇكپiرiنەن ساراپتاما جۇرگiزگەندە، بۇكiل الەم بويىنشا ءتۇرلi اۋرۋدىڭ 60 پايىزىنىڭ ءولiمi دۇرىس تاماقتانباۋعا بايلانىستى تۋىندايدى. بۇل وتە اۋىر كورسەتكiش. حالىق دەنساۋلىعىنىڭ دەڭگەيiن انىقتايتىن نەگiزگi فاكتور - تاعام پروبلەمالارىمەن استاسىپ جاتىر. مىسالى، ءدال قازiرگi كەزدە بەلەڭ الىپ وتىرعان جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارى دا وسى دۇرىس تاماقتانباۋدىڭ سالدارىنان ءوسۋ ۇستiندە. تاجiريبە بويىنشا، ءاربiر ەكi ءولiمنiڭ بiرەۋiنiڭ ءومiرiن دۇرىس تاماقتانۋعا بايلانىستى ساقتاپ قالۋعا بولادى. بۇل، اسiرەسە، 50 جاستان اسقان ادامدارعا قاتىستى. وسى قاۋiپتiڭ الدىن 40-تان 50 پايىزعا دەيiن تەك تاماق ارقىلى الۋعا بولادى. سوسىن سۇيەك سىنعىشتىق، قانت ديابەتi اۋرۋلارى، ءبارi اينالىپ كەلگەندە، "اس - ادامنىڭ ارقاۋىنا" بايلانىستى. مiنە، وسى قورىتىندى قازiرگi زاماندا عىلىمي جەتiستiكتەر ارقىلى دالەلدەنiپ كەلە جاتقان جايتتىڭ بiرi. سوندىقتان بiز وسى ماسەلەگە كوڭiل ءبولiپ وتىرمىز. ماسەلەن، جالپى دەموگرافيالىق جاعدايدا ەرەسەك ادامداردىڭ اراسىنداعى ناۋقاستىڭ، ەكiقابات ايەلدەردiڭ جاعدايى قالاي؟ ونىڭ تاماق iشۋi شە؟ اناسىنىڭ قانداي تاماق iشكەنi جاتىردا جاتقان بالاعا اسەر ەتەدi. ەگەر اناسى جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرىۋىمەن سىرقاتتانسا، بالاسى دا اۋىرۋى مۇمكiن. قانى از بولادى نەمەسە ءدال قازiر وي جۇيەسiنiڭ جەتiسپەۋi دە ۇلكەن ماسەلەگە اينالدى. بiز بارلىق قالادا، ونىڭ اۋدان ورتالىقتارىندا دۇرىس تاماقتانۋدىڭ، بىلايشا ايتقاندا سالاۋاتتى تاماقتانۋ (اراق iشپەۋ، تەمەكi تارتپاۋ، ناشاقورلىققا سالىنباۋ) ورتالىقتارىن اشىپ جاتىرمىز. امەريكا تەمەكi تارتۋدىڭ اسەرiنەن بولاتىن اۋرۋمەن كۇرەسۋ ءۇشiن جىلىنا 47 ميلليارد دوللار شىعىنداسا، سەمiزدiكتەن تارايتىن اۋرۋلارعا قارسى 100 ميلليارد دوللار بولەدi. بۇل دەگەن وتە كوپ قارجى. ال، بiز دۇنيەجۇزi بويىنشا الدىڭعى قاتارعا شىققان قانت ديابەتi, جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارىن قايدا قويامىز؟ وسى تۇرعىدا ەرەكشە ءمان بەرiپ وتىرعانىمىز - انا مەن بالا دەنساۋلىعى.
- بىلتىر ەلباسىنىڭ جەكە قابىلداۋىندا بولعانىڭىزدى بiلەمiز. سوندا وسى ماسەلەلەر جونiندە وي قوزعاي الدىڭىز با؟
- ارينە. دۇرىس تاماقتانۋدىڭ ۇزاقمەرزiمدiك مەملەكەتتiك ساياسي باعدارلاماسى قابىلدانسىن دەدiم. قازاقستاندىقتاردىڭ دەنساۋلىعى ساپالى تاعامعا ءوزارا بايلانىستى ەكەندiگi جونiندە ماسەلە كوتەردiم. سوعان بايلانىستى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى كودەكسiنiڭ بiلدەي 27-بابى تاريحتا تۇڭعىش رەت "دۇرىس تاماقتانۋعا" ارنالدى. وسىعان وراي، رەسپۋبليكانىڭ ءار جەرiنەن ورتالىقتار اشۋ جوسپارلانىپ، ونىڭ العاشقى ناتيجەلەرi دە كورiنە باستادى. مىسالى، مۇنداي ورتالىق قاراعاندىدا، استانادا، اقتوبەدە، قوستانايدا اشىلىپ ۇلگەرسە، كەلەسi جىلدىڭ اياعىنا دەيiن بارلىق جەردە ەسiك اشادى. ەكiنشiدەن، بىلتىردان بەرi ارەكەت ەتiپ، تالعار قالاسىنان زاۋىت سالۋعا ءوزiم جەر ساتىپ الدىم. ينۆەستور تاپتىم. قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسىنىڭ كومەگiمەن 10 ملن.دوللارعا بۇرىن-سوڭدى، تiپتi, كەڭەس وداعىندا بولماعان بالالاردىڭ تۇڭعىش زاۋىتى سالىنىپ جاتىر. كۇنiنە 15 توننا تاعام وندiرەدi. بۇل ومiرگە كەلگەن نارەستەدەن 18 جاسقا دەيiنگi بالالاردىڭ (مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ) جاسۋشالىق اۋرۋلارىن بولدىرماۋ ءۇشiن بالالار تاعامىن بايىتاتىن العاشقى زاۋىت بولادى. قۇداي قالاسا، الداعى كۇز ايلارىندا iسكە قوسىلادى دەپ وتىرمىز. بۇيىرسا، قالادا قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسىنىڭ "اميران زاۋىتى" دەگەن كولiكتەر جۇرە باستايدى.
- تاعامتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ۇسىنىسىمەن تاعامدى بايىتۋ تۋرالى پارلامەنتتە ەكi زاڭ قابىلدانعان بولاتىن. بiرiنشiسi - تۇزدى يودپەن بايىتۋ زاڭى، ەكiنشiسi - ۇندى بايىتۋ زاڭى. الايدا، تۇزدى يودپەن بايىتۋ ۇسىنىسى قولداۋ تاپقانمەن، جۇرتشىلىق تۇتىناتىن ۇندى بايىتۋ ماسەلەسi ءتۇرلi پiكiرتالاسقا الىپ كەلدi.
- ءيا، بۇل ماسەلەنi تالايدان كوتەرiپ جۇرگەنiم راس. تۇزدى يودپەن بايىتۋ ەلiمiز بويىنشا جاپپاي قولعا الىندى. ال ۇنعا كەلگەندە بiراز كەدەرگiلەرگە بوي ۇرعانىمىز بار. ارينە، بۇل ۇن شىعارۋشى جەكە مەنشiك كومبيناتتار ءۇشiن ۇلكەن شىعىن. جەكەمەنشiك ديiرمەنشiلەرگە ءبارiبiر. ولار ۇندى وڭاي جولمەن شىعارا سالۋعا ماشىقتانعان. ال، قۇنارسىز ۇن جەپ وتىرعان ادامنىڭ اعزاسى ءتۇرلi اۋرۋلارعا بەيiم بولادى. قازiر ەندi قايتادان نۇسقاۋ بەرiلiپ جاتىر. ۇندى تەمiرمەن بايىتۋ كەرەك دەگەن ۇزاقمەرزiمدi باعدارلاما قابىلدانباق. دەمەك، دۇرىس تاماقتانۋ ءۇشiن دەنساۋلىق ساقتاۋ كودەكسiندە ۇندى تەمiرمەن مiندەتتi تۇردە بايىتۋ ماسەلەسi قاراستىرىلادى دەپ ەسەپتەيمiز. نەگiزi بۇل جوبانى وسىدان ءتورت جىل بۇرىن ازيا دامۋ بانكi جانە يۋنيسەف-پەن بiرiگiپ جاساعان بولاتىنبىز. ادامداردىڭ اراسىندا تەمiر جەتiسپەۋشiلiگi سالدارىنان اۋرۋعا شالدىققاندار كوبەيiپ كەتتi. بۇل اۋرۋ ەپيدەمياعا اينالۋدا. سوندىقتان ەلiمiزدەگi كومبيناتتار ۇندى ساۋداعا شىعارماس بۇرىن تاعامتانۋ ينستيتۋتى بەكiتكەن رەتسەپتۋرا بويىنشا بايىتىپ وتىرۋلارى تيiس. بiز وسى رەتسەپتۋرانى جاساۋ ءۇشiن ۇلكەن جۇمىستار جۇرگiزدiك.
- سiزدiڭشە، بۇل ومiرگە كەلەتiن سابيلەردiڭ دەنi ساۋ بولىپ تۋىلۋىنا اكەلەتiن العىشارتتاردىڭ بiرi عوي...
- اعزادا تەمiر مەن فولي قىشقىلىنىڭ جەتiسپەۋi بالالاردى اقىل-وي كەمiستiگiنە اپارادى. سونداي-اق، ازىق-تۇلiكتiڭ بايىتىلماۋى ايەلدەردiڭ جۇكتiلiگiنە دە جاعىمسىز اسەر ەتەدi ەكەن. دەمەك، ۇندى بايىتساق، اۋرۋدى الدىن-الا بولدىرماۋعا، ءومiردi ساقتاپ قالۋعا بولادى. اۋەلگi كەزەكتە انا مەن بالانىڭ تاماعىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن دۇرىس.
- "جاس قازاق" گازەتiندە جۋرناليستiڭ: "ۇلتتىق تاعامدارىمىزدىڭ تاريحىن زەرتتەۋ - بiزدiڭ تاعامتانۋ اكادەمياسىنىڭ ەنشiسiندەگi شارۋا بولۋى كەرەك. ول كiسiلەردiڭ قازiر نەمەن اينالىسىپ جۇرگەنiنەن حابارسىزبىن... ايتەۋiر، بiردە جۋرناليستiك ساپارمەن بارعانىمىزدا، تورەگەلدi شارمانوۆ اعامىزدىڭ ورىستىڭ كاشاسىن ماقتاپ وتىرعانىن كورگەنiم بار. قادiرلi اقساقالىمىز سوندا "ەت جەمەڭدەر بالالار، ەت جەمەڭدەر، اسقازانعا اۋىر تيەدi" دەگەن ەدi. قازاققا ەت جەمە دەۋ - قازاقتى قورلاپ ءولتiرۋ دەپ ويلايمىن ءوز باسىم" دەگەن پiكiرiن وقىپ ەدiم. اعا، وسى سوزدە بiر شىندىق بار ما؟
- مەن بۇل ءسوزدi ەش جەردە ايتقان جوقپىن. بۇل جالا. قازاقتىڭ تاعامىن دارiپتەگەن مەندەي-اق بولسىن. ورىستىڭ كاشاسىن ەمەس، ۇنەمi كوكونiس، جەمiس-جيدەك جەۋدi ايتىپ كەلەمiن. راسىندا دا، مايلى تاماق جەۋ اسiرەسە جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارىنا زيان. ال بوتقانى ءوزiم دە جەمەيمiن، ءوز بالالارىما دا جە دەپ ايتپايمىن. قۇداي ساقتاسىن، ءومiرi بۇلاي ايتقان ەمەسپiن.
- قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسى بiراز شارۋا اتقارىپ جاتىر دەگەندi ايتتىڭىز. ال سiزدەر قازiرگi كەزدە قاپتاعان شەتەلدiك ونiمدەردi تولىقتاي تەكسەرۋدەن وتكiزە الاسىزدار ما؟
- تەكسەرەمiز. جاقىندا بiزدiڭ عالىمىمىز، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ايگۇل سىزدىقوۆا: "جاجدا-نيچتو، يميدج - ۆسە؟ كوكا-كولا: ۋگروزا دليا زدوروۆيا ناتسي" دەگەن ەڭبەگiندە "كوكا-كولانىڭ" زياندى جاعى تۋرالى جازىپ شىقتى. بۇل ماتەريال گازەت بەتتەرiندە جاريالاندى. بiز بiراق زاڭ جۇزiندە ولاردىڭ iس-ارەكەتiنە تىيىم سالا المايمىز. ەسiڭiزدە بولسا، كەزiندە "گەربالايف", "سانشاين" كومپانيالارىن جاۋىپ تاستادىق. تاعى بiردە امەريكانىڭ بiر كومپانياسىنىڭ ءونiمiن تiركەۋدەن وتكiزۋگە تىيىم سالىپ، ساتۋعا رۇقسات بەرمەي قويعانىمىزدا نارازىلىق تانىتىپ، كۇش كورسەتۋگە دەيiن باردى. تۇتىنۋشىعا ۇسىنىپ وتىرعان ونiمدەرiنiڭ زيانسىزدىعى جونiندە كۇماندi پiكiرiمiزدi بiلدiرگەندە "تيانشي", "كوكا-كولا", "پەپسي-كولا" سەكiلدi الىپ كومپانيالار دۇرلiگiپ كەتتi. ولاردى دا جابۋ كەرەك.
- ەگەر شىندىققا جۇگiنسەك، قازiر دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرi مەن دارiگەرلەرگە حالىقتىڭ كوڭiلi تولمايدى. اق حالاتتىلارعا دەگەن سەنiم ازايىپ بارا جاتقان سياقتى.
- دارiگەردiڭ الاتىن جالاقىسى وتە از. جىلدان جىلعا ۇستەمە اقشا قوسىلىپ جاتقانمەن، ماردىمسىز. جەتپەيدi. ماسەلەن، ەۋروپاداعى دارiگەرلەردiڭ ەڭبەكاقىسىمەن، الەۋمەتتiك جاعدايىمەن سالىستىرعاندا وتە تومەن. امال جوق، كۇن كورۋ كەرەك. ءوزi دارiگەرلiك ماماندىقتى قانشاما جىل ءجۇرiپ، قىمبات اقشامەن الادى. ال ەندi سىرقات ءوزiنiڭ ەمدەلگەنi ءۇشiن ءوز ريزاشىلىعىن بiلدiرiپ، سىي-سياپات جاساپ جاتسا، وعان قارسىلىق تانىتۋدىڭ كەرەگi جوق. تiپتi, ەمدەگەنi ءۇشiن دە ازىن-اۋلاق اقشا السا دا، ايىپتاپ، ونى سىبايلاستىق جەمقورلىققا جاتقىزۋ ابەستiك. ەگەر مۇندايدى بولدىرمايمىز دەسەك، دارiگەردiڭ جالاقىسى جوعارى بولۋى تيiس.
- بiراق كوبiنەسە وزدەرiنiڭ ويىنا كەلگەن اقشانى سۇراپ جاتاتىنى قارىن اشتىرادى عوي...
- سۇرايدى، قايتەدi ەندi? بالكiم، تۇرمىستىق جاعدايى سوعان ماجبۇرلەپ وتىرعان شىعار. وتباسىن اسىراي الماي جاتقان بولار. بiر وكiنiشتiسi, قازiر وسى پالەنباي جىل وقىعان ماماندىعىن تاستاپ كەتiپ جاتقان دارiگەرلەر كوپ. بىلايشا ايتقاندا، ەڭبەگi ەش، تۇزى سور دەگەن ءسوز.
- ال، وڭتۇستiك وڭiردە انالار مەن سابيلەردەن انىقتالعان ۆيچ دەرتi قازاقستاندى عانا ەمەس، بۇكiل الەمدi ءدۇر سiلكiندiردi. بۇعان دارiگەرلەردiڭ سالعىرتتىعى سەبەپ بولعانىن مويىندايتىن شىعارسىز...
- ەڭ باستىسى، ۇيىمداستىرۋشىلىق جاعى ناشار بولعان. سوراقىلىقتىڭ شارىقتاۋ شەگi - دارiگەردiڭ دۇرىس ەم كورسەتە الماعاندىعى. ۆيچ-پەن اۋىراتىن ناۋقاستىڭ قانىن ساپ-ساۋ بالاعا قۇيۋ دەگەن ۇلكەن قىلمىس. ارينە، بۇلاردى اقتاپ الۋ مۇمكiن ەمەس. كەرiسiنشە، قاتال جازاسىن بەرۋi تيiس. قازiر كەسiلگەن جازالارىن الىپ تا جاتىر عوي. باسقاسىن قايدام، دەنساۋلىقتان اقشانى اياپ قالۋعا بولمايدى. مينيسترلiك قال-قادiرiنشە وبلىستىق، اۋداندىق اۋرۋحانالاردىڭ جاعدايىن مەيلiنشە جاقسارتۋعا، دارiگەردiڭ جالاقىسىن كوبەيتۋگە بارىن سالسا ەكەن دەيمiز.

<!--pagebreak-->
- ۇلتتىق مەديتسينالىق حولدينگ قۇرىلىپ جاتىر. مۇنىڭ مەديتسينا سالاسىن دامىتۋعا تيگiزەتiن پايداسى بار ما؟
- ارينە. سول ارقىلى ەڭ الدىڭعى دارەجەدەگi ساپالى ءارi قاۋiپسiزدiك جاعىنان دا الدىڭعى قاتارداعى مەملەكەتتەردiڭ تاجiريبەسiن جيناقتاپ، قاي ەلدiڭ قۇرال-جابدىقتارى جاقسى، سوعان بايلانىستى مامانداندىرىلعان دارiگەرلەر دايىنداپ، ناقتى جۇمىس iستەيتiندەي مۇمكiنشiلiك جاساۋ كەرەك. بۇل ەلiمiزدiڭ مەديتسيناسىنا ۇلكەن كومەك. تەك بiر عانا قالا ەمەس، بۇكiل قازاقستان قورعالادى. ءازiردiڭ وزiندە حولدينگ بiر جىلدىق جۇمىسىن قورىتىندىلادى. سول كەزدە وسى ماسەلەنiڭ ءبارi ايتىلدى.
- بىلتىر وسىدان 30 جىل بۇرىن الماتىدا مەديتسينالىق-سانيتارلىق كومەك جونiندە وتكiزiلگەن حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا ارنالعان باسقوسۋ بولىپ ءوتتi. وندا قانداي ماسەلە كوتەرiلدi?
- كەزiندە سونى ۇيىمداستىرعان مەن ەدiم. 1978 جىلى وسى كونفەرەنتسيا تاشكەنتتە وتكiزiلەدi دەگەندە، ءوزiم كۇرەسiپ ءجۇرiپ تارتىپ العام. ونىڭ ماڭىزىن، ابىروي-بەدەلiن مينيستر رەتiندە بارiنەن دە ايقىنىراق سەزiنگەندiكتەن د.قوناەۆقا كiرiپ، "دiنمۇحامەد احمەتۇلى، سiزدiڭ ءوز دارەجەڭiز بيiك بولعانمەن، استانامىزدىڭ دارەجەسi تومەن. تاشكەنت قاي ۋاقىتتا دا، نە ماسەلەدە دە بiزدەن ءاردايىم الدا جۇرەدi. ورتا ازيانىڭ كiندiگi دەگەن اتتى يەمدەنiپ الىپ، بۇكiل حالىقارالىق مارتەبەدەگi جيىندى وتكiزۋدi وزدەرiنە العان. بۇل - ادiلەتسiزدiك. قازاقستاننىڭ اتى ءۇشiن، الماتىنىڭ داڭقى ءۇشiن وسى كونفەرەنتسيانى بiز وتكiزەيiك. بۇل - قازاقستاننىڭ اتىن كوتەرەدi, تاريحتا اتى ماڭگi باقي قالادى" دەگەن ەدiم. شىنىندا دا، ونى بۇكiل مەملەكەت مويىندادى. سوندىقتان ءار جىل سايىن ونىڭ ءمانi مەن ماڭىزى ارتا تۇسپەك. حح عاسىرداعى دەنساۋلىق ساقتاۋدىڭ ۇلى حارتياسى دەگەن اتپەن تاريحقا ەنگەن الماتى دەكلاراتسياسى دۇنيەجۇزiلiك دەنساۋلىق ساقتاۋدىڭ iرگەتاسىن قالاعان قۇجاتتاردىڭ بiرi بولىپ تابىلىپ، العاشقى مەديتسينالىق-سانيتارلىق كومەكتiڭ ۇلتتىق جۇيەسiن ۇيىمداستىرۋ تۇجىرىمداماسى العاش رەت قۇجاتپەن بەكiتiلدi.
العاشقى مەديتسينالىق-سانيتارلىق كومەك - جەكەلەگەن تۇلعالاردىڭ، وتباسىنىڭ جانە قاۋىمنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسiمەن العاشقى دەڭگەيدەگi قارىم-قاتىناسى - مەديتسينالىق-سانيتارلىق كومەكتi ادامداردىڭ تۇرعىلىقتى مەكەنiنە جانە جۇمىس ورنىنا بارىنشا جاقىنداتاتىن، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن قورعاۋ پروتسەسiندەگi ەڭ اۋەلگi كەزەڭ. مىسالى، قازiردiڭ وزiندە العاشقى مەديتسينالىق كومەك دەر كەزiندە جاسالىنباي جاتادى. تiپتi, قالادان شەتكەرi تۇراتىن جەرلەرگە كولiك بارمايدى. ادiلەتسiزدiككە جول بەرمەس ءۇشiن مۇمكiنشiلiك تۋعىزۋ كەرەك. ءاربiر اۋىرعان ادام مەديتسينالىق كومەك الۋعا قۇقىلى. بۇل مەملەكەتتiڭ موينىنداعى شارۋا، سوندىقتان دا مەملەكەت جاساپ بەرۋi تيiس. ەگەر بولاشاقتا دۇنيەجۇزi حالقىنىڭ دەنساۋلىعى جاقسى بولسىن دەسەك، العاشقى مەديتسينالىق كومەككە قول جەتiمدiلiكتi كۇشەيتۋ قاجەت. جەر-جەردەن كەلگەن ماماندار وسىنى دامىتۋ جاعدايىن ورتاعا سالدى. قازiردi ايتپاي-اق، 1978 جىلدىڭ وزiندە الماتى كونفەرەنتسياسىندا قابىلدانعان دەكلاراتسيانىڭ ءمانi وسى قاجەتتiلiكتi مويىنداعان ەدi.
- تورەگەلدi اعا، ءوزiڭiز 1972-1981 جىلدارى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن باسقاردىڭىز عوي. جالپى، سول كەزدە وسى سالادا دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلiگi قانداي شارۋالار تىندىردى دەر ەدiڭiز؟
- كوپ نارسەگە مۇرىندىق بولدىق قوي. قازiر ماقتانىپ ايتۋىما بولاتىن شىعار، سول كەزدە، iرi-iرi اۋرۋحانالار iسكە قوسىلدى، بالالار ەمحانالارى، تاعامتانۋ ينستيتۋتى، شىمكەنتتە، پاۆلوداردا، اقتوبەدە مەديتسينالىق جوعارى وقۋ ورىندارى، كوپتەگەن ينسيتۋتتار اشىلىپ، رەسپۋبليكالىق اۋرۋحانا مەن ەمحانالار ەسiك اشتى. سول كەزدiڭ وزiندە كادۋiلگi بالالاردىڭ تاعامى جونiندە مىڭنىڭ ۇستiندە اسحانالار اشىلدى. بiراق ساپاسى جاعىنان سونداي بiر جاقسى دەپ ايتپاساق تا، ايتەۋiر ءوز جەمiسiن بەرگەن ەدi. مiنە، وسىنىڭ ءوزiن ماقتانىش سەزiممەن ايتا الامىن. سەبەبi, سول تۇستا قازاقتار كوزگە كورiنiپ، قازاقتىڭ مەديتسيناسى كەڭەستەر وداعى بويىنشا باعىتتالعان مەديتسينا دەگەن باعاعا لايىق بولدى.
- كەيiنگi جىلدارى مينيسترلiك تiزگiنiن ۇستاعان باسشىلاردىڭ قولعا العان رەفورماسى اياقسىز قالىپ جاتتى عوي...
- مىسالى، ەربولات دوساەۆتىڭ ەنگiزگەن رەفورماسى دۇرىس بولعانمەن، ونى الىپ كەتۋگە ۋاقىت جەتپەدi. بiراق، ول مەديتسينا سالاسىنىڭ مامانى بولماسا دا، نە قاجەت ەكەنiن ەگجەي-تەگجەيلi تۇسiنگەن وتە بiلگiر ازامات ەدi. دوسقاليەۆ تا بiلiكتi, جەرگiلiكتi مەديتسينانىڭ مۇقتاجدىعىن بiلiپ، جان-ءتانiن سالىپ جۇمىس iستەيتiن مامان. شىن مانiندە، بiزدiڭ مەديتسينا سالاسىنىڭ ارتىندا دا، الدىندا دا السiزدەر بار. كوشەرباەۆتىڭ تۇسىندا كەڭەس وداعى تاراپ، ەكونوميكالىق جاعداي قيىندادى. اسiرەسە، الەۋمەتتiك احۋال، ونىڭ iشiندە مەديتسينا ۇلكەن كۇيزەلiسكە ۇشىراپ، كوپتەگەن مەديتسينالىق مەكەمەلەر جويىلىپ كەتتi. كوشەرباەۆ سونى قايتا قالپىنا كەلتiرگiسi كەپ، تولەباي راقىپبەكوۆپەن بiرگە جۇمىس iستەدi. ەڭ قيىن ءارi قولايسىز جاعدايعا ۇشىراعان، قولىنان ەشتەڭە كەلمەيتiنiن كورسەتكەن دەرنوۆوي بولدى. وسى سالاداعى كەز كەلگەن ماسەلەنiڭ شەشiلۋiنە پارمەنسiزدiك تانىتپاي، ۇياتقا قالدىرىپ كەتتi. ءوزi دارiگەر بولسا دا، تiپتi ەلباسىنىڭ الدىندا سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە المادى عوي.
- سوڭعى كەزدە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ وزەكتi ماسەلەسiنە اينالىپ وتىرعان - انا مەن بالا ءولiمiنiڭ كوبەيiپ كەتكەندiگi. مۇنىڭ شەشiمiن قالاي تابۋعا بولادى؟
- بۇل تەك مەديتسينانىڭ السiزدiگiنە عانا بايلانىستى ەمەس، سول سياقتى ۇيىمداستىرۋ جاعى مەن مەملەكەت تاراپىنان كومەكتiڭ ءالi دە دۇرىس جەتiسپەي جاتقاندىعىنان دا ورىن الۋدا. دالiرەگiن ايتقاندا، انا مەن بالانىڭ دەنساۋلىعىن تولىققاندى ساقتاۋ تەك مينيسترلiككە ەمەس، بۇكiل ۇكiمەتكە جۇكتەلگەن مiندەت. ەگەر بۇعان سەلقوس قاراسا، بالانىڭ ءولiمi كوبەيمەسە، ازايمايدى. بۇگiنگi تاڭدا بالا ءولiمiن ازايتۋ ماسەلەسi قاتتى قولعا الىنىپ كەلەدi. ناتيجەسi دە بايقالىپ جاتقان سياقتى. دەنساۋلىقتىڭ جاقسارۋىنىڭ بiر كورiنiسi - ادام جاسىنىڭ ۇزاقتىعى كوبەيiپ كەلەدi. 2000 جىلى ادامنىڭ ءومiر جاسى 70-تەن اسىپ، تiپتi 80-90-عا جەتتi. بالا ءولiمiنiڭ كورسەتكiشi بۇرىنعىداي كوپ ەمەس. 1978-جىلى جىلىنا 15 ملن. بالا كوز جۇماتىن بولسا، 5,5 ملن.-عا تومەندەپتi.
- سiزدiڭ ساياساتقا دا ارا-تۇرا ارالاساتىنىڭىزدى بiلەمiز. كەزiندە پارتيا iشiنەن "اق جول" پارتياسى قۇرىلعالى بەرi بiرگە كەلە جاتقانىڭىزدى ايتىپ ەدiڭiز. جالپى، ساياساتقا قالاي قارايسىز؟
- ساياساتقا دەگەن كوزقاراسىمدى بiلگiڭ كەلسە، ءوزiم ساياسات قۋعان ادام ەمەسپiن. مەن - مامانمىن. ساياساتقا كەزiندە امالدىڭ جوقتىعىنان بارعان ەدiم. نەگە دەسەڭiز، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى قۇلدىراپ كەتكەندە، مەملەكەت تاراپىنان اقپاراتتىق قولداۋ بولا ما دەگەن ويمەن ارالاستىم. ايتپەسە، ۇكiمەت باسىنا بارۋ ءۇشiن جاساعان ەشتەڭەم جوق. بار ماقساتىم - قازاق مەديتسيناسىن كوركەيتۋ، سوعان جان-جاعىنان ىقپال ەتۋ جانە العا قويعان شارۋالاردى ورىنداۋ. بۇل مەنiڭ ەل الدىنداعى، ار الدىنداعى ناعىز ازاماتتىق بورىشىم. سوندىقتان مەن ساياساتقا دا، وپپوزيتسياعا دا كiرiسپەيمiن.
- بiراق ەلiمiزدەگi ساياسي پارتيالاردىڭ جۇمىسىنا كوزقاراسىڭىزدى بiلسەك؟
- ارقايسىسى ءوز بەتiنشە جۇمىس iستەپ جاتىر عوي. بiراق ايقايلاپ كەتۋشiلiك، اسىراسiلتەۋشiلiك كوپ. اۋەلگi كەزدە جاپ-جاقسى باعدارلاما جاساپ، ءتۇپ-ءتۇزۋ جولمەن كەلە جاتادى دا، باس پايداسىنىڭ كوزiن كۇيتتەپ كەتەدi. پارتيالاردىڭ وسى جەرi پارمەنسiزدiككە اپارىپ سوعا ما ەكەن دەپ ويلايمىن. سوندىقتان دا ولارعا يگi باستاما، يگi iستەر جاساۋ ءۇشiن ادiلەتتi تۇردەگi وبەكتيۆتi كوزقاراس قاجەت.
- قۇدايعا شۇكiر، اتاق-داڭقتان كەندە ەمەس عالىمسىز. بiراق نەگە عىلىمي اتاقتىڭ، سىيلىقتىڭ كوبەيگەنiنە قارسىلىق تانىتىپ جۇرەسiز؟
- ونى مەن تويىنعاندىقتان ايتىپ جۇرگەنiم جوق. ويتكەنi, ورىنسىز اتاق بەرiپ، دارەجەگە ۇسىنىپ جاتاتىندار كوپ بiزدە. ءتۇرلi ديپلوم مەن مەدالدى ساتىپ الىپ، "مەن كەرەمەتپiن" دەيتiندەر جەتەرلiك. بىلايشا ايتقاندا، ولار شىنايى ەمەس، ايتەۋiر اتاعىم بولسا ەكەن دەيتiندەر. بiر سوزبەن، قازاقتىڭ بۇگiنگi داراقى تويى مەن شەندiلەرiنiڭ مانساپقورلىعىنا، جالعان عىلىمي اتاقتاردىڭ كوبەيۋiنە قاتتى نارازىمىن. جۇرتتىڭ اس تا توك بوپ توي جاساۋى - ۇلتتى ۇلكەن قاتەرگە ۇرىندىراتىن دەرت. قانشاما قاراكوزدەر تويىپ تاماق iشە الماي، جارىتىپ كيiم كيە الماي جۇرگەندە، قانشا دارىندى بالالار قارجىنىڭ جوقتىعىنان تيiستi بiلiم الا الماي جۇرگەندە، جان بالاسىنا پايداسى جوق نارسەگە اقشا شاشامىز. بۇل ەكونوميكاعا، مورالدىق جاعدايعا ۇلكەن ىقپال جاسايدى. ءوزiم العان اقشامنىڭ ءبارiن جەتiم بالالاردىڭ وقۋىنا بەردiم. تۋعان كۇنiمدi دە تويلامايمىن. وندايعا قارسىمىن. جەتپiسكە كەلگەندە، "سiزدەردiڭ ماعان دەگەن قۇرمەتتەرiڭiزگە ريزامىن، مەرەيتويعا بەرەم دەگەن قاراجاتتارىڭىزدى لەيكوزبەن (اق قان) اۋىرعان بالالاردى ەمدەتۋ ءۇشiن اشىلعان قوردىڭ ەسەپشوتىنا اۋدارساڭىزدار ىرزا بولامىن. ماعان ەشتەڭەنiڭ قاجەتi جوق" دەپ گازەتكە ارنايى حابارلاندىرۋ جازدىم. 2003 جىلى العان تارلان سىيلىعىن (10 مىڭ دوللار) رەسپۋبليكاداعى ءتورت مەديتسينالىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن جيىرما ستۋدەنتكە، جەتiم بالالارعا ستيپەنديا ەتiپ تاراتىپ بەردiم. مەملەكەتتiك سىيلىقتى دا جەتiم بالالارعا ۇلەستiردiم.
- دەمەك، سiزدiڭ ومiرلiك كرەدوڭىز ادام بالاسىنا جاقسىلىق جاساۋ عوي...
- ادامنىڭ نەگiزگi ماقساتى - بiر-بiرiنە قىزمەت ەتۋ، جاقسىلىق جاساۋ. وسى تۇرعىدان الساڭ، سەنiڭ ازاماتتىق قاسيەتiڭ دە جاقسارادى. سول سەبەپتەن دە ءوزiمدi باقىتتىمىن دەپ سانايمىن. بiرەۋگە كومەكتەسسەم، ۇنەمi جاقسى سەزiمدە جۇرەمiن. تاماعىم توق، كويلەگiم كوك بولسا بولعانى. قولىڭدا بiردەڭە بولسا، العان ادام ەمەس بەرگەن ادام باقىتتى. بiرەۋگە جاساعان جاقسىلىقتى ەستە ۇستاما. جاقسىلىق جاسادىڭ با، سول ادامدى ۇمىت. ەگەر بiردەڭە دامەتiپ جۇرسەڭ، ول جاقسى ەمەس. وسىلاي ءومiر ءسۇرiپ، وسىلاي ومiردەن وتەم دەپ ويلايمىن. بۇل مەنiڭ كرەدوم.
- تورەگەلدi اعا، جاسىڭىز بولسا سەكسەننiڭ سەڭگiرiنە كەلiپ قالىپتى. وسىنداي مەكەمەنi باسقارۋ قيىنعا سوعىپ جۇرگەن جوق پا؟
- مەنiڭشە، ءالi جۇمىس iستەۋگە دەنساۋلىعىم بار. سەبەبi, الدىما قويعان كەز كەلگەن ماسەلەلەر iسكە اسىپ، ورىندالىپ جاتادى. ويعا العان شارۋالاردى الدىن-الا پارلامەنتكە، ۇكiمەتكە، جەرگiلiكتi اكiمشiلiككە، پرەزيدەنت اكiمشiلiگiنە ايتامىن. ءبارi مەنi جاقسى تۇسiنەدi, قۇلاق اسادى. ەشكiم قارسى بولعان ەمەس. سوعان قاراعاندا جۇمىس iستەۋگە دەگەن قابiلەتiم بار شىعار. ونىڭ ۇستiنە بۇل شاقتا ەكi تiزەنi قۋسىرىپ، تىپ-تىنىش وتىرۋعا بولمايدى.
- قاراجات بولسا، اتقاراتىن شارۋا شاش-ەتەكتەن دەيسiز عوي...
- ەڭ الدىمەن بالالاردىڭ تاماعىن قالاي دۇرىستاۋ كەرەكتiگiنە اسا كوڭiل بولەر ەدiم.
- بالالاردىڭ تاماعى دەمەكشi, بالالار ۇيiندەگi جەتiم بالالاردىڭ نە iشiپ، نە قويىپ جاتقانىن قاداعالايسىزدار ما؟
- ارينە. تiپتi, امەريكالىقتار بiزگە كەلiپ، وسى تۇرعىدا تاعامتانۋ اكادەمياسىنىڭ جاساپ جاتقان جۇمىستارىنا ىرزا بولىپ كەتتi. دەمەك، ۇكiمەت باسشىلارى دا مەنiڭ ايتقانىمدى قولدايدى. ياعني، قولداپ، كومەگiن بەرiپ جاتقاننان كەيiن ءبارi دە دۇرىس بولادى دەپ ويلايمىن. ۇكiمەت مۇشەلەرiنiڭ، مينيسترلiكتەردiڭ الدىندا وسى ماسەلەنi قويايىن دەپ وتىرمىز. قاۋiپسiز، دەنi ساۋ قوعام قۇرامىز دەسەك، جەتiم بالالاردىڭ دا دەنساۋلىعى سىرت قالماۋى كەرەك. ولار دا وسەدi, ەلiمiزدiڭ ازاماتتارىنىڭ قاتارىنا قوسىلادى. ەگەر ولارعا كومەكتەسپەسەك، قاتiگەزدەنiپ، قاۋiپ توندiرەتiن جاعدايعا جەتكiزۋi مۇمكiن. ولار دا حالىقتىڭ مۇشەسi. سول ءۇشiن دە ولارعا ەلiمiزدiڭ ازاماتتارى قاتارىنان كورiنەتiن مۇمكiنشiلiكتەر جاساۋ قاجەت.
- سiز 70 جىلدىعىڭىزدى تويلاۋعا قاتتى قارسىلىق تانىتىپسىز. بالكiم، 80 جاس مەرەيتويىڭىزدى اتاپ وتەتiن شىعارسىز؟
- جوق، ەشقانداي توي جاسامايمىن. بولمايدى. ەگەر ءوزiمدi سىيلاپ، قۇرمەتتەيتiن جاندار اقشا جيناپ بەرسە، تۇگەلدەي اۋرۋ، جەتiم بالالارعا بەرەمiن. باياعىدان سولاي كەلە جاتىرمىن، سولاي جاسايمىن.

اڭگىمەلەسكەن دينارا مىڭجاسارقىزى

«تۇركىستان» گازەتى» 2 شىلدە 2009 جىل