جالعاسى.

باسى: حانزادا، ساۋلەتشى ءۋاليحانوۆ.

«مەنىڭ اعالارىم» سەرياسىنان 

«الماس قىلىش قىن تۇبىندە جاتپاس»
قازاق ماقالى

ءسوز باسىندا ءبىز كەيىپكەرىمىزدىڭ تاريحشىلىعىنان دا از-كەم حابار بەرە كەتكەنبىز. ەندى شوت-امان تورەنىڭ وسى قىرىنا دا توقتالايىق. ونىڭ ابىلايتانۋ مەن شوقانتانۋعا، اسىرەسە قازاق حاندارى مەن تورەلەر شەجىرەسىنە قاتىستى عىلىمي-تانىمدىق تۋىندىلارى بۇل سالادا دا ءونىمدى ەڭبەك ەتكەندىگىن ايقىن دالەلدەيدى.

شوت-امان اعا بۇل تاقىرىپقا كەڭەس زامانىندا-اق كەلگەن. تاۋەلسىزدىك تۇسىندا كوسىلە شاپتى. ونىڭ قالامىنان تۋعان «ابىلاي»، «ابىلاي حاننىڭ اتا تەگى كىم؟»، «ابىلاي حان تۋرالى ولەڭ-جىرلار جانە تاريح»، «ابىلاي حاننىڭ اۋلەتى»، «ابىلاي ساياسي تۇتقىننان ورالدى»، «ابىلايدىڭ حاتى تابىلدى»، «الىپ ابىلاي حاننىڭ ەسىمى بۇگىنگە دەيىن ەل ەسىندە» اتتى  تانىم-تاعىلىمى مول ماقالالار رەسپۋبليكالىق باسپاسوزدە جاريالانىپ، تاريحشىلار قاۋىمى تاراپىنان جوعارى باعاعا يە بولدى.

وسى تۇستا ابىلايتانۋدىڭ قاينار باستاۋىندا شوقان ءۋاليحانوۆ تۇرعانىن اتاپ ءوتۋدى وزىمىزگە ايرىقشا پارىز سانايمىز. ونىڭ كەزىندە 1861 جىلى باسىلعان ورىس ەنتسيكلوپەدياسىنا ارناپ جازعان «ابىلاي» اتتى ەسىمنامالىق ماقالاسىنداعى دەرەكتەر توڭكەرىسكە دەيىنگى جارىق كورگەن كوپ تومدىق «بروكگاۋز-ەفرون»، «گرانات» ت.ب. ەنتسيكلوپەديالارداعى قازاقتار تۋرالى ماقالالاردا كەڭىنەن پايدالانىلعانىن ءبىز 1994 جىلى جارىق كورگەن «ورىس ەنتسيكلوپەديالارىنداعى قازاق شەجىرەسى» اتتى مونوگرافيامىزدا تارقاتا جازدىق. ارادا ءبىر جارىم عاسىر وتكەندە شوقان ءداستۇرىن شوت-امان اعامىز لايىقتى جالعاستىرىپ، ءوزىنىڭ داڭقتى باباسىنا ارنالعان تۇتاس ماقالالار تسيكلىن دۇنيەگە اكەلدى.

ابىلاي دەگەندە ەلەڭ ەتپەيتىن قازاق جوق. سوندىقتان اعامىز اشقان كەيبىر تىڭ ماعلۇماتتارعا توقتالىپ وتسەك ارتىق بولا قويماس.

شوتا ءۋاليحانوۆتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا ابىلايدىڭ 12 ايەلىنەن 40 قىزى، 30 ۇلى بولعان. شوت-امان اعامىز ءتۇرلى عىلىمي ەڭبەكتەر، قازاق شەجىرەلەرى، ورىس جىلنامالارى، ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەردەگى الۋان دەرەكتەردى جۇيەلەي كەلىپ، 26 سۇلتاننىڭ ەسىمىن انىقتايدى. ولار: ساعىندىق – شۋاقباي اتتى قاراقالپاق بەگىنىڭ قىزى – سايمان حانىمنان: ءۋالي، شىڭعىس، ءادىل، ەسىم; قاشقار بەگى كەنجە سارتتىڭ قىزى – باباق حانىمنان: شەگەن، رۇستەم، وسپان، سىزدىق، ءابىتاي، ءابدىلدا; قالماق حانى قالدان سەرەننىڭ تۋىسى – حوشۋ مەرگەن نوياننىڭ قىزى توپىش حانىمنان: قامبار مەن قاسىم; سارعالداق قوجانىڭ قارىنداسىنان: توق، قاسىم، ارىق; اتىعاي قاراۋىلدىڭ قىزى توقتا حانىمنان: سىعاي، توعاي، سۇيىك، ءالي، قۇلان، توعىم; ورىس سۇلۋدان (تۇتقىن): شاما; باسقا ايەلدەرىنەن: عۇمىر، بايىر، جاڭگىر، سىپاتاي. بارلىعى 26 سۇلتان.

ابىلايدىڭ تاعىنا وتىرعان ءۋالي حاننىڭ 14 ۇلى بولعان. ۇلكەنى عۇبايدوللانى ورتا ءجۇز قازاقتارى 1821 جىلى بابالارىمىزدىڭ بارلىق ءجون-جورالعىسىن ساقتاي وتىرىپ حان سايلادى. ونى 1823 جىلى قىتاي يمپەراتورى مويىندادى. بۇل تۋرالى توڭكەرىسكە دەيىن جارىق كورگەن «نوۆىي ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆاردا»: «عۇبايدوللا، ءۋالي حاننىڭ ۇلكەن ۇلى، 10 جىل ورتا جۇزدە بيلىك جۇرگىزگەن، ونىڭ حاندىق بيلىگىن قىتاي يمپەراتورى داۋگان بەكىتىپ، قىتاي، مانجۇر جانە تۇرىك تىلىندە گراموتا بەرگەن. ول ورتا ءجۇزدىڭ سوڭعى حانى بولدى», – دەپ اشىق جازادى. عۇبايدوللانى قىتاي يمپەراتورى حان دەپ تانىعانىمەن، ورىستار حاندىق بيلىكتىڭ تاراتىلعانى تۋرالى وزدەرى 1822 جىلى قابىلداعان ۋستاۆتى جەلەۋ ەتىپ، ونى حان رەتىندە بەكىتۋدەن باس تارتىپ، 1824 جىلى اعا سۇلتان اتاعىن ۇسىنادى. بۇل تۋرالى مۇراعاتتا ساقتالعان 1851 جىلى تولتىرىلعان قۇجاتتا: «عۇبايدوللا ءۋاليحانوۆ, سۇلتان، ايلاكەر، ورتاشا داۋلەتتى، 1824 جىلدىڭ 29 ساۋىرىنەن 1825 جىلدىڭ 29 شىلدەسىنە دەيىن اعا سۇلتان بولدى. 1824 جىلى بريلليانت تاستارمەن كومكەرىلگەن اندرەي لەنتالى التىن مەدالمەن، التىن زەرلى قىلىش، قامار بەلدىك، التىن پارشالى قامقاپ شاپان، قارا تۇلكىلى بورىكپەن ماراپاتتالىپ، 1833 جىلى پودپولكوۆنيك شەنى بەرىلدى. بۇلىكشىل سۇلتان كەنەسارى قاسىموۆپەن بايلانىستا بولعانى ءۇشىن سوتتالىپ، 1839 جىلى بەرەزوۆكە جەر اۋدارىلدى. 1847 جىلدىڭ 29 قىركۇيەگىندە كەشىرىم جاسالىپ، 30 قاراشادا كوكشەتاۋعا كەلدى. قازىر بولىس باباقوۆتىڭ قاداعالاۋىندا»، – دەپ جازىلعان. ال 1833 جىلى تولتىرىلعان قۇجاتتا: «نو سي ناگرادى حوتيا بىلي پرەدلاگاەمى ەمۋ، ۆاليحانوۆۋ، ودناكو ج ونىح نە پرينيال ي پو سلۋچايۋ ۋدالەنيا ەگو وت پريكازا ۆ ستەپ ۆوزۆراششەنى»، – دەپ جازىلعان.

وسى ماعلۇماتتاردى قورىتار بولساق: ءۋالي حاننىڭ ۇلكەن ۇلى عۇبايدوللا – اتا-بابالارىمىزدىڭ سان عاسىرلىق داستۇرىنە ساي 1821 جىلى اق كيىزگە كوتەرىلىپ سايلانعان ورتا ءجۇزدىڭ ەڭ سوڭعى حانى. حاندىق بيلىكتى تاراتقان ورىس جارعىسى بۇدان ءبىر جىل كەيىن شىققان. سوندىقتان سايلانىپ ۇلگەرگەن عۇبايدوللانى ءوز جاعىنا تارتۋ ءۇشىن ورىس پاتشاسى وعان شەن دە، شەكپەن دە، قىمبات باعالى سىيلىقتار دا جاساپ، الۋان ءتۇرلى ايلا-شارعىلارعا بارعان. ول مۇنىڭ بارىنەن باس تارتىپ، ۇلت-ازاتتىق تۋىن كوتەرگەن باۋىرى حان كەنە جاعىنا شىعادى. سول ءۇشىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، قايىڭتۇراعا (بەرەزوۆ) جەر اۋدارىلدى. كەيىن تۋعان ەلىنە ورالىپ، 1852 جىلى توبەسىنە كوتەرگەن بۇقارا جۇرتىنىڭ الدىندا 82 جاسىندا قايتىس بولادى. كەڭەس زامانىندا قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنا (دۇرىسى – وتارلانۋىنا) قارسى شىققان قايراتكەر تۇلعا رەتىندە عۇبايدوللا حاننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە جەتكىلىكتى كوڭىل بولىنبەدى. بىراق بۇل بولەك اڭگىمە...

«الماس قىلىش قىن تۇبىندە جاتپاس» دەيدى حالىق دانالىعى. ابىلايدىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزدا ءومىر سۇرگەن ۇرپاقتارى ىشىندە ءۋاليدىڭ تاۋكە دەگەن ۇلىنان تارايتىن ايگىلى تاريحشى ەرماحان بەكماحانوۆ, حان كەنەنىڭ تۇقىمى وزبەكستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى، گەولوگيا – مينەرالوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ناتاي ءازىمحانۇلى كەنەسارين, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءنايلا ەرماحانقىزى بەكماحانوۆا، ءادىل سۇلتاننىڭ ۇرپاعى، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور امان شوتاەۆ, كەنەسارى تۇقىمى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور شاكىر يبراەۆ, ءار سالاداعى قازاق عىلىمىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسقان تاۋكە، مۇرات، نافيسا، بايان، راۋشان كەنەساريندەر، عابيت، نوەل، بولات ءۋاليحانوۆتاردىڭ ەسىمدەرىن ەرەكشە اتاۋىمىزعا بولادى. قازىرگى زامانداعى بارشا كوزى ءتىرى ابىلاي ۇرپاقتارىنىڭ ۇيتقىسى – شوت-امان ءۋاليحان اعامىز. سوندىقتان ابىلايدىڭ 300 جىلدىق تويىندا  ۇلى حان اۋلەتى اتىنان ءسوز سويلەۋ شوت-امان اقساقالعا بۇيىردى.

پاتشالىق رەسەي جانە كەڭەس يمپەرياسى تاراپىنان قانشالىق قۋعىن-سۇرگىن كورسە دە، جىگەرى جاسىماعان، قايراتى مۇقالماعان ابىلاي ۇرپاقتارى قيىندىقتىڭ قاندايىنا بولسىن قاسقايا قارسى تۇرىپ، قايتپاس قايسارلىقپەن جەڭە ءبىلدى.

شوت-اماننىڭ شوقانتانۋشىلىعى دا – ەشكىمنىڭ تالاسى جوق اقيقات. ول شوقان تاقىرىبىنا سوناۋ 1964 جىلدىڭ وزىندە-اق كەلىپتى. ءدال وسى جىلى  شوقان مەن ماقى جايلى «ايتىلماعان اڭگىمە» اتتى ماقالاسى «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىندا باسىلادى. شوت-امان سودان بەرى قالام قۇرعاتپاستان شوقان تاقىرىبىنا وندىرتە جازىپ كەلەدى. ونىڭ ءار جىلداردا ورىس، قازاق تىلدەرىندە  جاريالاعان  «جانى سۇلۋ جارقىن بەينە»، «حالقىنىڭ ارمان، مۇڭىن ارقالاعان»، «شوقان شىعارمالارىنىڭ تاعدىرى»، «درۋجبا – وسنوۆا نراۆستۆەننوگو بىتيا چەلوۆەكا»، «ۆاليحانوۆسكي نابات»، «كولوكولا» ت.ب. جيىرماعا جۋىق ماقالالارى شوقانتانۋ عىلىمىنا قوسىلعان سۇبەلى ۇلەس.

ش.ءۋاليحاننىڭ شوقان تۋرالى ەڭبەكتەرى سول اۋلەتتىڭ شەرلى شەجىرەسىن بالا كۇنىنەن قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ، جادىنا جاتتاپ وسكەن ادامنىڭ ەستەلىك جازبالارى رەتىندە ەرەكشە قۇندى. شوقان جان بالاسىنا اشپاعان  سىرلارىن تەتەلەس ءىنىسى ماقىعا ايتقان (ونىڭ قۇلاعى ەستىمەسە دە اعايىندى ەكەۋى جازباشا سىرلاسقان). ال ماقى اعامىز 71 جىل جاساپ، بەرتىندە 1916 جىلى دۇنيە سالىپتى. ونىڭ ۇلى ىدىرىس مۇعالىم دە وتە ءبىلىمدار جان بولعان. ءسابيت مۇقانوۆ، الكەي مارعۇلان سياقتى قازاقتىڭ ۇلكەن جازۋشى، عالىمدارىمەن ۇدايى حات-حابار جازىسىپ تۇرعان. ولارعا شوقان، ماقى، جالپى ءۋالي حان اۋلەتى جايلى مول ماعلۇماتتار بەرگەن. ىدىرىس اقساقال ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي شوقان تۋرالى ەستىگەن-بىلگەندەرىن حاتقا  تۇسىرىپتى. اتامىز 1929 جىلعا دەيىن  بابالار داستۇرىنە ساي «ءۋاليحانوۆ» بولىپ جازىلعان ەكەن. كەيىن «حان تۇقىمى» دەگەن كورسەتۋلەر مەن قۋعىنداۋلار كوبەيە بەرگەن سوڭ، امال جوق، ءوز اكەسىنىڭ ەسىمىنە كوشىپ، «ماقين» دەگەن فاميليا الىپتى. وسىنىڭ كەسىرىنەن ۋاقىتىندا زەينەتاقى الا الماسا كەرەك. سوندا مەكتەپتە وقيتىن وجەت ۇل شوت-امان ماسكەۋگە، تىكەلەي ءستاليننىڭ وزىنە جەدەلحات جولدايدى. ءسويتىپ، وقۋشى كەزىندە-اق اكەسىنە قولعابىس كورسەتىپ، ونىڭ زەينەتاقى ماسەلەسىن تياناقتاپ بەرگەن ەكەن. ىدىرىس اقساقال زەرەك ۇلىنا شوقان مەن ماقىعا، جالپى ابىلاي اۋلەتىنە قاتىستى دەرەكتەردىڭ ءبىر پاراسىن بالا كۇنىنەن قۇلاعىنا قۇيا بەرىپتى.

شوت-امان ءۋاليحان شوقانتانۋعا مول دايارلىقپەن كەلدى. ول بۇل تاقىرىپقا قالام تارتقاندا كەيبىر زەرتتەۋشىلەر سياقتى سىرتىنان تون ءپىشىپ، جوبامەن، دولبارمەن جازبايدى، سول تۇقىمنىڭ وزىنەن ونگەن ابىلاي اۋلەتىنىڭ جۇراعاتى، زاڭدى ءىزباسارى رەتىندە سويلەيدى. سوندىقتان تاقىرىپتى كەڭىنەن قامتىپ، ەركىن مەڭگەرەدى. ۇنەمى اقيقات پەن اڭىزدىڭ ارا جىگىن اجىراتىپ، ناقتى فاكتىلەر مەن دەرەكتەر تىلىندە سويلەيدى.

شوت-امان جازبالارىندا شوقانعا قاتىستى كەز-كەلگەن قازاققا اسا قىمبات ماعلۇماتتار جەتكىلىكتى. شوقاننىڭ تەزەك تورەنىڭ قارىنداسى ايساراعا ۇيلەنگەنى بەلگىلى. كەيىن جەسىر قالعان ايسارا اتاسى شىڭعىس سۇلتانعا حات جازىپ، ءوزىن شوقاننىڭ ەلىنە الىپ كەتۋىن وتىنەدى. قايىن اتاسى مۇڭلىق كەلىننىڭ تىلەگىن قۇپ الىپ، ونى سىرىمبەتكە الدىرادى.  كوپ ۇزاماي اتا سالتىمەن شوقاننىڭ ءىنىسى جاقىپقا قوسادى.

شوت-امان اعامىز ءدال وسى نەكەدەن شاۋكىباي (ازان شاقىرىپ قويعان اتى – رابيعا) دەگەن قىز تۋىپ، ول 1964 جىلى سەكسەننەن اسقان شاعىندا قايتىس بولعاندىعىن جازادى. شوقانىن ساعىنعان ايسارا قىزىن كىشكەنتاي كۇنىنەن «شوقانىم»، «شوكىبايىم» دەپ ءجۇرىپ «شاۋكىباي» اتاپ كەتكەن ەكەن. جۇرەكتى سىزداتاتىن دا، تەبىرەنتەتىن دە  دەرەك.

شوت-اماننىڭ اكەسى ىدىرىس اقساقالدىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، شوقان ءوزىنىڭ نامىسىنا تيگەن الدەبىر كنيازبەن دۋەلگە شىعىپتى. ءبىرىنشى بولىپ اتقان كنيازدىڭ وعى دالاعا كەتىپ، شوقان ءوز كەزەگى كەلگەندە الگىگە وق شىعىنداۋدى ارتىق كورىپ، بەتىنە ءبىر تۇكىرىپ كەتە بارىپتى. ارتىق-كەمى بولسا دا، بۇل – بۇرىن كەزدەسپەگەن اقپارات.

شوقان قاشعار ساپارىنان تۋىسقاندارىنا سىي-سياپات رەتىندە بىرقاتار تارتۋ-تارالعىلار اكەلسە كەرەك. سولاردىڭ ىشىندەگى قىتاي شەبەرىنىڭ قولىنان شىققان ادەمى ۆازانىڭ ءبىرىن شوت-امان اعا 1956 جىلى قازاقستاننىڭ ورتالىق مۋزەيىنە تاپسىرىپتى. شوقاننىڭ قولى تيگەن كەز كەلگەن زاتتىڭ قازاق تاريحى ءۇشىن ەرەكشە تابارىك ەكەندىگىن ەسكەرسەك، بۇل دا اسا باعالى جادىگەر بولماق.

كەيىنگى جىلدارى شوقان تۋرالى، اسىرەسە ونىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىنە قاتىستى ءتۇرلى كونسپيرولوگيالىق تەوريالارعا نەگىزدەلگەن جاريالانىمدار جارىق كورۋدە. كەيبىر اۆتورلار شوقان قايتىس بولعاننان كەيىنگى كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن «شتابس-روتميستر، سۇلتان ۋاليحانوۆقا» قاتىستى «سەنساتسيالىق»  ماتەريالداردى دا جاريالاپ ۇلگەردى. ەندى وسىنىڭ دا انىق-قانىعىنا توقتالىپ وتەيىك.

شىڭعىس سۇلتاننىڭ تۋعان اعاسى، جوعارىدا ءبىز ارنايى توقتالىپ وتكەن عۇبايدوللانىڭ ۇلى بولاتتان تۋعان عازي دا كەزىندە شوقان اعاسىنىڭ جولىن قۋىپ، ومبىنىڭ كادەت كورپۋسىنا تۇسەدى. ونى تامامداعان سوڭ اسكەري قىزمەتتى تاڭدايدى. شوقانمەن بىرگە تەزەك تورەنىڭ اۋلىنا كەلىپ، كەيىن ول دا تورەنىڭ قاراشاش دەگەن قارىنداسىنا ۇيلەنەدى. بەلگىلى قىتايتانۋشى عالىم، پروفەسسور ك.ش.حافيزوۆا ءدال وسى عازي شوقاندى قاشعار ساپارىنا ازىرلەۋ بارىسىندا دۋبلەر رەتىندە دايىندالدى دەگەن تۇجىرىمدى العا تارتادى. بۇل پىكىرىمەن كەلىسۋگە بولادى. سەبەبى، ءبىر جاعىنان، «قاشقارعا اتتانعان ساۋدا كەرۋەنىندە ەشقانداي ءۋاليحانوۆ دەيتىن ورىس وفيتسەرى جوق، ول الاڭسىز تەزەك تورەنىڭ اۋىلىندا دەمالىپ جاتىر» دەگەن داقپىرت تاراتۋ ءۇشىن كەرەك بولسا، ەكىنشى جاعىنان، سول كەزدىڭ وزىندە-اق اۋرۋشاڭ شوقاننىڭ دەنساۋلىعى اياق استىنان سىر بەرە قالسا، ونى الماستىرا الاتىن بىردەن ءبىر ءبىلىمدار قازاق وفيتسەرى ءدال وسى عازي بولاتىن.

(سۋرەتتە: اتالاس شوقان مەن عازي ءۋاليحانوۆتار)

عازي شوقاننان كەيىن ءبىرشاما ۇزاق ءومىر ءسۇردى. اعاسىنىڭ سوڭىن الا ول دا شتابس-روتميستر شەنىن يەلەندى. اسكەري قۇجاتتار مەن رەسمي قاتىناس قاعازدارىندا عازي تۋرالى دا سول كەزدەگى جازۋ تارتىبىنە ساي: «سۇلتان، شتابس-روتميستر ءۋالي حان» دەپ جازىلدى. مىنە، ءدال وسىنداي جازۋ ۇردىسىندەگى مۇراعاتتىق دەرەكتەر كەيبىر زەرتتەۋشىلەرگە شوقان مەن عازيدى شاتاستىرۋعا تۇرتكى بولدى.

عازي اۋەلى پولكوۆنيك، كەيىن گەنەرال-مايور دارەجەسىنە دەيىن ءوستى. مەن ونىڭ ەسىمىن وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى قازاق تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەر جيناستىرۋ بارىسىندا «بروكگاۋز-ەفرون» ەنتسيكلوپەدياسىنان (ت. VII ا، سپب، 1892)  كەزدەستىردىم. ارنايى قورلاردا عانا ساقتالاتىن، سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتا جاريالانعان ماقالادا ونىڭ شىڭعىس حان تۇقىمىنان شىققاندىعى، ومبىنىڭ كادەت كورپۋسىن بىتىرگەندىگى، كەيىن باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى قاراماعىندا ءتۇرلى اسكەري قىزمەت اتقارعاندىعى جازىلعان. عازي شوقان اعاسى سياقتى قارا ەرتىستەن باستاپ، جەتىسۋ، ۇلى ءجۇز جەرى، قىرعىز الاتاۋى ءوڭىرى، قىتاي يمپەرياسى مەن قوقان حاندىعىنا شەكارالاس ولكەلەردى تۇگەل ارالاعان. ءوزى دە ءتۇرلى بۇركەنشىك ەسىمدەرمەن مەرزىمدى باسپاسوزگە، ونىڭ ىشىندە پەتەربۋرگتەن شىعاتىن «پوريادوك»، «گولوس» اتتى گازەتتەرگە ءتۇرلى ماقالالار جازىپ، «ءسىبىردىڭ 300 جىلدىعى» اتتى كىتاپشا جازعاندىعى كورسەتىلگەن. ەنتسيكلوپەديالىق ماقالا دايارلانعان تۇستاعى اسكەري شەنى لەيب-گۆارديا پولكىنىڭ پولكوۆنيگى دەپ كورسەتىلگەن.

وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن رەسەيلىك جاس زەرتتەۋشى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى س.ۆ.دميتريەۆ عازي بولاتۇلى ءۋاليحانوۆتىڭ گەنەرال-مايور دارەجەسىنە دەيىن وسكەنىن، كەيىن ۇكىمەت سەناتىنىڭ شەشىمى بويىنشا دۆوريان تيتۋلىن العاندىعى جونىندە مۇراعاتتىق دەرەكتەردى جاريالادى. سۇلتان عازي ءۋالي حان 1885 جىلى يمپەراتور 3-الەكساندرعا حات جازىپ، وزىنە كنياز تيتۋلىن بەرۋدى وتىنگەن. بۇعان دەيىن مۇنداي دارەجەنى قازاق تاريحىندا تەك بوكەي حاننىڭ نەمەرەسى، كاۆالەريا گەنەرالى عۇبايدوللا جاڭگىروۆ قانا العاندىعىن ەسكەرەر بولساق، عازي بولاتۇلىنىڭ بۇل ءوتىنىشى ونىڭ رەسەي يمپەرياسىنداعى بەدەلىنىڭ قانشالىقتى بيىك بولعاندىعىن ايقىن كورسەتەدى.

يمپەراتور ۇسىنىستى ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى مەن ادىلەت ءمينيسترى، گراف پالينگە جىبەرەدى. ولاردىڭ ەكەۋى دە ورتا ءجۇزدىڭ ەڭ سوڭعى حانى عۇبايدوللانىڭ رەسەيگە قارسى قولىنا قارۋ الىپ كۇرەسكەن بۇلىكشىل حان كەنەسارى قاسىمۇلىن جاقتاعانىن، ءىستى بولعاندىعىن العا تارتىپ، كنياز تيتۋلىن بەرۋگە قارسى بولادى. وتارشىل بيلىك جاقتىرماعان سۇلتان عازي ءۋالي حاندى پەتەربۋرگ عىلىمي جۇرتشىلىعى 1892 جىلى زور قۇرمەتپەن ورىس گەوگرافيالىق قوعامى مۇشەلىگىنە قابىلدادى. شوقاننىڭ تالانتتى ءىنىسى جايلى الداعى ۋاقىتتا كەڭىرەك تولعاپ جازۋ ويىمىزدا بولعاندىقتان اڭگىمەنى وسى ارادان دوعارۋدى ءجون كوردىك...

جالپى، ءۋالي حان اۋلەتى التىن كومبە سياقتى تالانتتارعا اسا باي. شوقاننىڭ تاعى ءبىر ءىنىسى قوزىكە (شىن اتى – ساقىپكەرەي) ءانشى، كومپوزيتور بولىپتى. اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، ونىڭ «اي، كوكە»، «توپايكوك»، «كەرقۇناجىن»، «كوكەنىڭ اماناتى» سياقتى اندەرى ارقا جۇرتىنا كەڭىنەن تارالىپتى. «اباي جولىندا» ادەمى سۋرەتتەلىپ، تامىلجىتا تارقاتىلاتىن «توپايكوكتى» اتاقتى ءانشى جارىلعاپبەردى كەزىندە ءان اۆتورى  قوزىكەنىڭ وزىنەن ۇيرەنگەن ەكەن.

اقان سەرىنىڭ «قالقا بالا» اتتى ءانى قوزىكەنىڭ بادىعۇلجامال اتتى اپكەسىنە ارنالىپتى (اقان ولەڭىندە «باسى «جۇم»، ورتاسى «ميم»، اياعى «ءلام» دەپ جۇمباقتالاتىن «جامال» وسى كىسى). سول جامال سۇلۋ شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس  شورمان اۋلەتىنىڭ وكىلى ءامىر-تەمىر  شورمانوۆقا تۇرمىسقا شىعىپتى. اقان سەرىنىڭ «مايداقوڭىر» انىندە اتالاتىن «جىگىتتىڭ پاديشاسى ءامىر-تەمىر» – ءدال وسى ازامات.

شىڭعىس سۇلتاننىڭ تاعى ءبىر تالانتتى ۇلى ماحمەت ءۋاليحانوۆ تا شوقاننىڭ اقىل-كەڭەسىمەن ومبىنىڭ كادەت كورپۋسىنا تۇسەدى. ونىمەن ءبىر مەزگىلدە بۇل وقۋ ورنىندا قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ابايدىڭ دۇنيەدەن ەرتە وزعان تالاپتى ءىنىسى حاليوللا وسكەنباەۆ تا وقيدى. ەكەۋى دە شوقاننىڭ ۇدايى قامقورلىعىندا بولعان. كوزى قاراقتى وقىرمان بىلە ءجۇرسىن دەپ ارنايى توقتالىپ جاتقانىمىز بولماسا، بۇل ءوزى ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن ۇلكەن تاقىرىپ.  ونىڭ دا ۋاقىتى كەلەر.

اكادەميك الكەي مارعۇلان بار عۇمىرىن شوقان مۇراسىن جيناپ، جۇيەلەۋمەن وتكىزدى. وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىندا قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكتسياسى شىعارعان شوقاننىڭ 5 تومدىعىندا ونىڭ قالامىنان شىققان تۋىندىلار تۇگەل قامتىلدى دەسەك تە، اسىقپاي ارحيۆ اقتارعان جانعا عانا اشىلاتىن، بۇگىنگى ۇرپاق ەنشىسىنە جازىلعان قۇپيالار دا از بولماسا كەرەك. شوت-امان اعامىزدىڭ كەيىنگى شيرەك عاسىر ىشىندە جازعان  شوقان عۇمىرىنا قاتىستى ومىرباياندىق دەرەكتەرگە قۇرىلعان ەڭبەكتەرى – وسىنىڭ ايقىن ايعاعى.

ءۋاليحان اۋلەتىنىڭ قاي قايسىسى بولسىن ونەر اتاۋلىعا ەتەنە جاقىن. ابىلاي كۇي تولعاعان، شوقان سۋرەت سالعان، ماقى ويۋ ويعان، قوزىكە ءان شىعارعان، ال شوت-امان ساۋلەتشىلىك ونەرگە قوسا ولەڭ دە جازعان، دراماتۋرگيامەن دە اينالىسقان.

ونىڭ قالامىنان تۋعان «جاس شوقان»، «اقنۇر»، «بەلىە نوچي چوكانا»، «كلياتۆا چوكانا» سياقتى ەكى تىلدە جازىلعان  پەسالارى ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق جاستار تەاترى، كوكشەتاۋ، قاراعاندى، سەمەي، شىمكەنت تەاترلارى ساحنالارىندا قويىلدى.

شوكەڭ «كوڭىل قۇسى قۇيقىلجىعان ساتتەردە» «بىلىمدىدەن ايامان ءسوزدىڭ مايىن» دەپ ولەڭ-جىردى توگىپ-توگىپ تاستايدى. ونىڭ سەزىم شىنايىلىعىنا قۇرىلعان ولەڭدەرى مەن الەم پوەزياسى كلاسسيكتەرىنەن اۋدارعان جىرلارى رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا جاريالاندى. بىرقاتار ولەڭدەرىنە ءان شىعارىلىپ، ۇلكەندى-كىشىلى ساحنالاردا شىرقالىپ ءجۇر.

قاشاندا ءازىل-قالجىڭعا ۇستا، جۇرگەن جەرىن قىزىق-دۋمانعا بولەپ جۇرەتىن شوكەڭ ءوز باسىنان وتكەن قىزعىلىقتى جاعداياتتاردى مايىن تامىزا اڭگىمەلەيدى. وسىنداي كوڭىلدى وقيعالاردىڭ ءبىرى وربۇلاق شايقاسىنىڭ 300  جىلدىعىنا ارنالعان توي كەزىندە بولىپتى.

الاپات جاۋدىڭ بەتىن قايىرعان شايقاستىڭ باس قاھارمانى ءوزىنىڭ ايبارلى باباسى سالقام جاڭگىر بولعاندىقتان، اۋلەتباسىنا تيەسىلى شاقىرۋدى كۇتە-كۇتە شىدامى تاۋسىلعان ول شاكىرتىنىڭ ماشيناسىمەن سالىپ ۇرىپ، توي وتەتىن ورىنعا جەتىپ كەلەدى. الدىنان كەس-كەستەگەن شلاگباۋم مەن سۇستى سەرجانت شىعادى. شوكەڭنىڭ قۇجاتى مەن قولىنداعى تاباقتاي قاعازعا كەزەك-كەزەك قاراپ: «اعا، تىزىمدە جوقسىز، بولمايدى. جىبەرە المايمىن»، – دەيدى ىزعارلى داۋىسپەن. بۇعان كونە قوياتىن شوكەڭ بە ەكەن: «اينالايىن، مەنى بۇكىل قازاقستان ءبىلۋشى ەدى. قۇجاتتى دۇرىستاپ وقىشى، بالكىم سەن دە تانىپ قالارسىڭ»، – دەيدى. سەرجانت ءمىز باقپاستان: «اعا، ءسىزدى بالا كۇننەن بىلەمىز. ساۋاتىمىز بار عوي. كىتاپتارىڭىزدى وقىعام، بىراق باستىق رۇحسات بەرمەيدى»، – دەيدى.

شىدامى تاۋسىلعان شوكەڭ: «ەندەشە، باستىعىڭا شىق. ماعان بەرمەگەن رۇحساتتى كىمگە بەرەدى؟!»، – دەيدى قاتۋلانىپ. امالى تاۋسىلعان سەرجانت راتسيا ارقىلى باستىعىنا: «جولداس كاپيتان، شوقان ءۋاليحانوۆ اعامىز كەلىپ تۇر. وتۋگە رۇحسات سۇرايدى، بىراق تىزىمدە جوق»، – دەپ بايانات جاسايدى. اناۋ بولسا: «ءاي، سەنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا؟ شوقان ءۋاليحانوۆ باياعىدا ءولىپ قالعان ادام ەمەس پە؟» – دەيدى اشۋلانىپ. مىناۋ بولسا: «جوق، ءدال قازىر ءوزى مەنىڭ الدىمدا، ال قۇجاتى قولىمدا تۇر»، – دەيدى ايتقانىنان قايتپاي. ءبىر كىناراتتىڭ بولعانىن سەزگەن كاپيتان اڭگىمەنى بۇدان ءارى ۋشىقتىرماي: «جاقسى، اعامىزدى وتكىزىپ جىبەر. قالعانىن كەيىن سويلەسەرمىز»، – دەپ اڭگىمەنى قىسقا قايىرادى.

نە كۇلەرىڭدى، نە جىلارىڭدى بىلمەيتىن وسى انەكدوتقا بەرگىسىز وقيعاعا كەلگەندە شوكەڭ: «ومىرىمدە شوقان اتامىزدىڭ تالاي شاپاعاتىن كورىپ ەدىم، بىراق ءدال سول جولعى شاراپاتىن ەشقاشان ۇمىتپايتىن شىعارمىن»، – دەيتىن ەكى يىعى سەلكىلدەي كۇلىپ. زامانداستارى شوقاندى ءازىل-وسپاققا، اششى مىسقىلعا، تاۋىپ ايتاتىن تاپقىر سوزگە ءۇيىر جان ەكەندىگىن جازادى. جۇرگەن جەرىن ۇنەمى دۋ-دۋمانعا اينالدىرادى ەكەن. باباسىنىڭ وسى قاسيەتىنە دەيىن شوكەڭە جۇعىستى بولىپتى.

ول ۇلكەنگە – اعا، كىشىگە – ءىنى، الىسقا – جاقىن، جاقىنعا – جولداس، اعايىنعا باۋىر بولا بىلەدى. وزگەنى دە سىيلاپ، ءوزىن دە سىيلاتتى. سونىڭ ءبىر بەلگىسى  – زامانا زيالىسى گەرولد بەلگەر ول تۋرالى «Mein freund شوت-امان» دەگەن كىتاپشا جازىپ، وندا: «ون وچەن يزۆەستەن، زنامەنيت. ي ەششە: پوەت، پەرەۆودچيك، دراماتۋرگ، ۆلادەلەتس ۋنيكالنوگو ەپيستوليارنوگو ارحيۆا. ينتەللەكتۋال، وبششەستۆەننىي دەياتەل. كۋلتۋرترەگەر. ك تومۋ جە فانتاستيچەسكي رودوۆيت. بەلايا كوست. ستەپنوي اريستوكرات. تورە. چينگيزيد»،– دەپ جازادى. گەراعاڭنىڭ ەلەپ، ەكشەپ ايتىلعان، تاسقا قاشاعانداي مۇنداي باعاسىمەن كەلىسپەۋ قيىن-اق.

ەپيستوليارلىق مۇرا دەگەننەن شىعادى. ونىڭ قازاقستاندى بىلاي قويعاندا، الىس-جاقىن شەت ەلدەردىڭ ايگىلى زيالىلارىمەن جازىسقان حات-حابارلارىنىڭ ءوزى ارنايى تالداۋدى قاجەت ەتەدى. شوكەڭە XX عاسىرداعى ورىس پوەزياسىنىڭ تاڭداۋلى وكىلى بەللا احمادۋلينا: «دوروگوي درۋگ ي برات شوتا، سىن ەدريسا، بلاگورودنىي ۆاليحانوۆ! سميرەننو يزياۆلياەت سۆويۋ ليۋبوۆ بەللا، دوچ احاتا (احمادۋلينا)»، – دەپ جازعان. سىيلاتا ءبىلۋدىڭ بۇدان ارتىق قانداي ۇلگىسى بولۋى مۇمكىن؟!

ونەر اتاۋلىنىڭ قاي-قايسىسى بولسىن قاستەرلى. بىراق ادامنىڭ زاۋقى سوقپاسا، كىتاپتى وقىماۋعا، كوڭىلى تۇسپەسە، ءاندى تىڭداماۋعا بولار، ال تاسقا قاشالعان تاريحتاي مەنمۇندالاپ تۇراتىن شوت-امان سومداعان ەسكەرتكىشتەردى كورمەي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتى، ابىلاي، كەنەسارى، شوقان ەسكەرتكىشتەرى بوي كوتەرگەننەن بەرى ولاردىڭ الدىنان ميلليونداعان ادام وتكەن بولار، ال قازاق ەلىنىڭ ايبىندى سيمۆولى  – مەملەكەتتىك ەلتاڭبا الدىندا باس يمەي وتكەن پاتشالار مەن پرەزيدەنتتەردى كورگەن ەمەسپىن. سۋرەتكەر ءۇشىن بۇدان ارتىق قانداي باقىت كەرەك؟!

قازاق حالقىنىڭ ۇلكەن دوسى گ.ءپوتانيننىڭ شوقان تۋرالى جازعان «ۆ يۋرتە پوسلەدنەگو كيرگيزسكوگو تسارەۆيچا» دەيتىن ماقالاسى بار. قۇدايعا شۇكىر، شوقان سوڭعى حانزادا ەمەس ەكەن. ول دۇنيە سالعاننان كەيىن دە قازاق جەرىنىڭ ءار قيىرىنان ۇلى حاندارىمىزدىڭ ۇرپاقتارى جاققان شىراقتى الاساپىران زامانداردىڭ الاقۇيىن جەلدەرى سوندىرە الماپتى. ارىدا داۋلەتكەرەيدەي داۋلەسكەر كۇيشى، مۇحيتتاي ارداقتى ءانشى، شاڭگەرەيدەي ارقالى اقىن، بەرىدە ءاليحان بوكەيحانوۆتاي قايسار قايراتكەر، سانجار اسفەندياروۆ پەن ەرماحان بەكماحانوۆتارداي تاماشا عالىمدار قالدىرعان مۇرا، جاققان شىراق، توككەن نۇر ءالى كۇنگە دەيىن جارقىراپ تۇر. شوت-امان دا حالقىنا ونەر شاشقان حانزادالاردىڭ سوڭعىسى ەمەس. «قازاق» دەگەن قاراورمان حالىق امان تۇرعاندا اسىل اۋلەتتىڭ ءالى تالاي تارلانى شىعادى تاريح ساحناسىنا. بۇگىنگى تىلەك وسى بولسىن!

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 

سوڭى.

Abai.kz