قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ 40 جىل بويى دۇرىلدەپ وسكەنى الەمگە ايان. ەكونوميكانىڭ زاڭدىلىعىنا ساي، ونىڭ سوڭعى جىلدارى ءوسۋ قارقىنىن باياۋلاتقانى بار. ءوسۋ كورسەتكىشىنىڭ تۇسكەنىنە قاراپ، قىتايدىڭ قۇلدىراۋعا بەت العانىن بولجاۋشىلار دا بار. اقش-قىتاي ساۋدا جانە تەحنولوگيا سوعىسىنان كەيىن، قىتايدىڭ تومەندەي باستاعان سىرتقى ساۋدا كورسەتكىشتەرىنە، سونداي-اق، ترامپتىڭ سوققىلاۋ مانەرىنە قاراپ، قىتايدى مۇلدە قۇردىمعا «جىبەرگەندەر»، ءتىپتى، سول وڭباعان قالىپى تۇتاستىعىنان ايىرىلىپ، بولشەك-بولشەكتەرگە شاشىراپ كەتەرىن تۇسپالداۋشىلار دا شىققان.

دەگەنمەن قىتاي ەكونوميكاسى ساۋەگەيشىلەردىڭ جورامالدارىنان مۇلدە تاعدىرلى شىقتى. پاندەميا ەسەڭگىرەتكەن 2020 جىلدىڭ وزىندە +2,3 %-دىق كورسەتكىشپەن جەر شارىنداعى باستى ەكونوميكالاردىڭ ىشىنەن ءوسىم كورسەتكەن جالعىز ەل بولىپ تانىلدى. سىرتقى ساۋداسى 1,9%، ونىڭ ىشىندە ەكسپورت ءتىپتى، 4%، ەكسپورت-يمپورتتىڭ وڭ سالدوسى 27,4%-عا ءوستى. داعدىسىنان جاڭىلماي 2020 جىلى قازاندا، مەملەكەتتىڭ كەزەكتى «14-ءشى بەس جىلدىق جوسپارىن» بەلگىلەپ، «2035 جىلعا دەيىنگى ۇزاق مەرزىمدىك دامۋ مەجەسىن» بەكىتىپ قويدى.

قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ «مەملەكەتتىك كاپيتاليزم» سىيپاتىندا ەكەندىگى اقيقات. سوندىقتان دا، وندا نارىقتىق مەحانيزمدەردىڭ ءرولى قانشا دارىپتەلگەنىمەن، مەملەكەتتىك مەنشىكتىڭ تەگەۋىرىندىلىگىنە بايلانىستى جەمە-جەمگە كەلگەندە مەملەكەتتىڭ ەكونوميكانى رەتتەۋدەگى پارمەندىلىگى قاشان دا الدىعا شىعادى. ال ول ءتۇپتىڭ تۇبىندە قارجى-اقشا ساياساتىنىڭ كۇشىمەن ىسكە اسىرىلادى. مىنە، وسى تەتىك قىتاي ەكونوميكاسىنداعى ىشكى قارىزدىڭ قاۋىرت تا سۇراۋسىز ءوسۋىن تۋىنداتىپ، ەل ەكونوميكاسىن جارعا جاقىنداتىپ كەلە جاتقان سىڭايلى.

بۇل ەل ەكونوميكاسىنىڭ، سىرت كوزگە شالىنا بەرمەيتىن، بىراق، ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ الاڭىن تۋدىرىپ وتىرعان كىلتيپاندى تۇسىنىڭ ءبىرى. سوڭعى مەزگىلدەردە بيۋدجەتتىك الىمدار جىلدان جىلعا قوجىراپ، ونىڭ ءجىو-مەن سالىستىرماسى ىرعاقتى تومەندەۋى ۇردىسكە اينالعانداي. 2015-2020 جج. بيۋدجەتتىك كىرىستەردىڭ ءوسۋ قارقىنى جالعاستى بەس جىل بويى ءجىو-ءنىڭ ءوسۋ قارقىنىنان تومەن بولىپ كەلەدى. بيۋدجەتتىڭ شىعىس-كىرىس ايىرماسى ۇلعايا كەلە 2020 جىلى 6,3 ترلن يۋانعا جەتىپ، بيۋدجەت تاپشىلىعى 10,8%-دى قۇرادى.

قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرىنىڭ بارىنە دە ينۆەستيتسيا، سىرتقى ساۋدا جانە ىشكى تۇتىنۋدىڭ تۇراقتى ارتۋىنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزىلگەنى بەلگىلى. مۇنىڭ ىشىندە سىرتقى ساۋدا ەلدىڭ ارزان ەڭبەك كۇشىنىڭ ارقاسىندا «الەمنىڭ فابريكاcىنا» اينالعانىنىڭ اسەرىنەن ءۇدىرىسسىز ارتسا، ىشكى تۇتىنۋ ەكونوميكالىق وڭدى رەفورمالاردىڭ ارقاسىندا حالىقتىڭ قالتاسىنىڭ قالىڭداۋىنا بايلانىستى ۇدەمەلى ۇلعايىپ وتىردى. ال ينۆەستيتسيا ەسىكتىڭ سىرتقا اشىلۋىنا وراي تارتىلعان شەتەلدىك ينۆەستيادان باسقا، نەگىزىنەن مەملەكەتتىڭ پارمەندى قارجىلاندىرۋ ەكپىنىنە سۇيەندى. بۇل قىتايلىق جۇيە جاعدايىندا ۇكىمەتتىڭ مەملەكەتتىك سەكتوردى مەملەكەتتىك قارجى كوزدەرىمەن توقتاۋسىز قامداۋىمەن، مەملەكەتتىك ەمەس سەكتورعا ءتۇرلى مەملەكەتتىك قولداۋ جانە كوپۆەكتورلى قارجى كوزدەرىنەن سۋسىنداۋىنا مۇمكىندىك بەرۋىمەن ىسكە اسىرىلدى. اقىر اياعىندا «رەفورمالاۋ، ەكونوميكانى دامىتۋ، تۇراقتىلىقتى ساقتاۋدىڭ بارلىعى دا بيۋدجەتكە سۇيەنەتىن، بيۋدجەت دەگەنىڭىزدىڭ سول رەفورما، دامۋ، تۇراقتىلىقتىڭ ءوزى بولىپ قالعان» جاعداي قالىپتاستى («Yukai» قۇندى قاعازداردى زەرتتەۋ اكادەمياسى زەرتتەۋشىسى Yu Kai).

سونىمەن نەشەلەگەن تۇردەگى قارجى ينستيتۋتتارى مەن ەكونوميكانىڭ جالپى سەكتورىنداعى قارجىلىق قاتىناستار، اتاپ ايتقاندا الاشاق-بەرەشەكتىك مامىلەلەر تۋىندادى. ول جانە بۇگىندەرى سوماسىنىڭ كولەمىمەن، ەكونوميكانىڭ اۋقىمىنداعى ۇلەستىلىگىنىڭ جوعارىلىعىمەن «تاۋەكەلى مەن قاتەرى قاباعات ۇلكەن، اسا اۋىر جاعدايعا  كەلىپ تىرەلىپ وتىر» (Lou Jiwei, قىتايدىڭ الدىڭعى قارجى ءمينسترى).

ماسەلەنىڭ ءمانى مىناداي: ءبىر جاعىنان ەكونوميكانىڭ ءوسىمىنىڭ باياۋلاۋىنا بايلانىستى بيۋدجەتتىك كىرىستەرىنىڭ جينالۋى ازايىپ وتىرسا، ەكىنشى جاعىنان مىندەتتى قارجىلىق شىعىندار ءۇدىرىسسىز ارتىپ، كىرىس پەن شىعىستىڭ كەرەعار ءوسىمى ۋشىعىپ بارادى. مىسالى، پاندەميالى 2020 جىلى ەلدىڭ بيۋدجەتتىك كىرىستەرى -3,9%-عا ءوسىپ، 1976 جىلدان كەيىنگى ەڭ تومەنگى كورسەتكىشكە جەتتى. بۇعان قوعامنىڭ قارتتانۋىنا بايلانىستى تۋىنداعان كۇتىمدەر شىعىنى مەن پاندەميانىڭ كەسىرىنەن جۇمسالىپ جاتقان ەسەپتەن تىس شىعىندار قوسىلىپ، جاعدايدى اسقىندىرىپ وتىر. الەمدەگى اۋمالى-توكپەلىلىككە ساي ويلاماعان كەسىمسىز قاتەرلەر ءوز الدىنا ءبىر توبە.

قىتاي 2008 جىلعى قارجى داعدارىسىنان بيۋدجەتتەن 4 ترلن يۋاندى ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا سالۋ جولىمەن سىتىلىپ شىققانى ءمالىم. وسىدان كەيىن-اق، كەڭەيتپەلى بيۋدجەتتىك ساياساتتان باس تارتقان ەمەس. سونان بەرگى بيۋدجەت تاپشىلىعىنا سانالى ىرىق بەرۋ ساياساتى ءار ساتىلى قارىزدىڭ قاۋىرت وسۋىنە الىپ كەلدى. 2020 جىلى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ قارىزى 46,55 ترلن يۋنعا جەتىپ (الدىڭعى جىلداعىعا 8,6 ترلن قوسىپ), بەرەشەكتىك مولشەرى (ۇكىمەت قارىزى/جىو) 45,8% بولىپتى (2019 ج. 38,3%). بۇل وسى كورسەتكىشتىڭ حالىقارالىق ەسكەرتۋ نەمەسە ساقتىق سىزىعىنان (60%) ءالى الىس جاتقانىمەن، ۇكىمەت قارىزدارىنا وتە قاتىناستى، ياعني ۇكىمەت قارىزى سانالماعانىمەن، اقىرىندا ءبارىبىر ۇكىمەت قايتاراتىن قالانىڭ ينفراقۇرىلىمىن جەتىلدىرۋگە جۇمسالعان جەرگىلىكتى 10,8 ترلن قارىزدى تىركەسەك (10,6%), جاڭاعى 60%-عا تاقايدى. قىتايلىق جۇيەدە قوعامنىڭ ورنىقتىلىعى ءۇشىن ورتالىق ۇكىمەتتىڭ جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىڭ ءتۇرلى قارىزدارىن وزىنە الاتىن مىندەتتەمەسىن ەسكەرسەك، قىتاي ۇكىمەتىنىڭ بەرەشەكتىك مولشەرى حالىقارالىق ساقتىق سىزىعىنان «ءوتىپ كەتكەن» بولۋى دا كادىك. ينفورماتسيالىق اشىقتىق جوق جۇيەدە ءبىزدىڭ وسى كورسەتكىشتىڭ تەگى قانششا بولعانىنان ماڭگى حابارسىز كەتۋىمىز دە مۇمكىن.

قارىز سوماسىنىڭ ءوزىنىڭ اۋقىمدىلىعىمەن قاتار، مەرزىمدى وتەلۋگە ءتيىستى قارىز ءوسىمىنىڭ (%-ىنىڭ) الەۋمەتتىك بيۋدجەت شىعىندارىنداعى ۇلەسى جىلما جىل ارتىپ كەلەدى. ول ءتىپتى، قارىزدىڭ ارتۋ قارقىنىنان دا ءوتىپ كەتىپ وتىر. مىسالى 2020 جىلى جالپى قارىزدىڭ ءوسۋى 15,4% بولسا، جاڭاعى اتالعان ءوسىمنىڭ ءوسۋ قارقىنى 16,1%-عا جەتكەن. ءسويتىپ، 2019 جىلى ورتالىق ۇكىمەت بيۋدجەتىنىڭ وسى ءوسىمدى تولەۋگە جىبەرگەن شىعىنى جالپى بيۋدجەت شىعىنىنىڭ 13%-ىن ۇستاسا، 2020 جىلى ول 15%-عا جەتتى. مۇنىمەن قويماي، مەملەكەت كەپىلدىگىندەگى قارىزدار مەن جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىڭ قارىزدارىنىڭ قايتارۋ مەرزىمىنىڭ 2021-2025 جىلدار ارالىعىنا (ەكەۋىنىڭ وسى جىلدارداعى ءار جىلدىق ورتاشا سوماسى جەكە-جەكە 2,6 ترلن جانە 2,8 ترلن يۋاندى قۇراماق) شوعىرلانۋى بيۋدجەت تاپشىلىعىن ونان سايىن اسقىندىرىپ، قارىز تاۋەكەلىن شيراتا تۇسكەلى تۇر. قالا-كەنت ينفراقۇرىلىمدى جەتىلدىرۋگە الىنعان قارىزداردىڭ قايتارىلۋ مەرزىمى دە سول 2021-2026 جىلدارعا ءتۇسىپ تۇر ەكەن. جاعداي تىم قيىنداعان جاعدايدا بۇل تەك ۇكىمەتتىڭ قايتارۋ مەرزىمىن ارى قاراي ۇزارتۋ سىندى اكىمشىلىك پارمەنىمەن نەمەسە اقشا باسىپ شىعارۋمەن عانا رەتتەلەتىن شارۋا. بۇنىڭ جەتكەن تولعاقتى شەگەرە تۇرۋ سىقىلدى تىرلىك ەكەنى انىق.

اڭگىمەنىڭ قىزىعى جەرگىلىكتى قارىز اينالاسىندا. 2020 جىلى قىتايدا 14 ولكە (پروۆينتسيا) مەن ورتالىققا تىكەلەي قارايتىن 4 قالانىڭ بيۋدجەتتىك كىرىسى كەرى قاراي وسكەن. 23 ولكەنىڭ ءوزىن-ءوزى بيۋدجەتتىك قامداۋى 50%-عا جەتپەي قالعان. مىسالى، Xizang/تىبەت/, Qinghai, Gansu ولكەلەرىنىڭ ءوزىن-ءوزى بيۋدجەتتىك قامداۋى جەكە-جەكە ارەڭ 10,1%، 15,1%، 21,5%-دى قۇراعان. بۇل وسى ولكەلەردىڭ ابسوليۋتتى تۇردە ورتالىق بيۋدجەتكە قول جايىپ قالعانىنان دەرەك بەرەدى. وسى سەبەپتەن دە 2020 جىلعا جەتكەندە جەرگىلىكتى جەرلەردەگى ارنايى قاراستىرىلعان جوبالار بويىنشا قارىز سوماسى (12,92 ملرد) كلاسسيكالىق قارىز سوماسىنان (12,74 ملرد) اسىپ كەتتى. ماماندار «وسىنداي ارنايى قارىزداردىڭ ونىمدىلىگىنىڭ تومەن بولاتىندىعىنان ونى ءبارىبىر دە بيۋدجەت قارجىسىمەن قايتارۋعا تۋرا كەلەتىندىكتەن، ول دا كادۋەلگى قارىز ساناتىنا جاتقىلۋى كەرەك. ونى بيۋدجەت تاپشىلىعىنا ساناماي ءوزىمىزدى ءوزىمىز الداعاننان كورى، ونىڭ قاتەرلىلىگىن اشىققا شىعارۋ كەرەك» دەپ قارايدى. («Yukai قۇندى قاعازدارى» زەرتتەۋ اكادەمياسى، Yu Kai). قازىرگى مالىمەتتەردەن قاراعاندا، جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىڭ كورىنەۋ بەرەشەكتىك مولشەرى (قارىز سوماسى/جيىنتىق قارجىلىق قۋاتى) 97%-عا جەتىپتى (2019 ج. 78%). بۇل كورسەتكىش بويىنشا حالىقارالىق داعدىلى ساقتىق اۋماعىنىڭ 100%-120% ەكەنىن ەسكەرسەك، كومەسكى قارىز سومالارىن قوسقاندا، ونىڭ جاڭاعى قاتەرلى اۋماقتان ءالى دە قايدا اسىپ كەتكەنىن باعامداۋ ءۇشىن اسا قيىن بولماسا كەرەك. ماماندار ءتىپتى، كومەسكى قارىزدى ساناماعاننىڭ وزىندە، وتكەن ءۇش جىلداعى كورىنەۋ قارىزدىڭ ءوسۋ قارقىنىنان «قاتەرلى اۋماققا» 2023 جىلى-اق، جارىپ كىرەتىنىن ەسەپتەپ شىققان (Huang Hua, «وتكەن-كەتكەنگە نازار» سايتى، 09.03.2020). كىلتيپپاننىڭ ءبارى سول كومەسكى قارىزدا. ويتكەنى، قىتاي زاڭناماسى بويىنشا، جەرگىلىكتى ۇكىمەت جەرگىلىكتى سالىقتى جيناپ پايدالانۋدان سىرت،  يەلىگىندەگى جەرلەردى اقىلى ۇسىنۋ، اكتسيا پاكەتىن ءبولىسۋ، ءتىپتى تىكەلەي قارجى سالۋ سىقىلدى قادامدار ارقىلى قارجى جاراقتاۋ-جاساقتاۋ ينستيتۋتتارىن ۇيىمداستىرىپ، سولار ارقىلى نەسيە بەرۋگە، قارجى تارتۋعا قۇقىلى. ولاردىڭ سانى 2008 جىلعى 3000-نان 2018 جىلعى 11736-عا كوبەيگەن. سونىمەن، ايماقتاردا قاراستىلىعىنداعى جەردى كەپىلگە قويىپ بانكتەن قارىز الاتىن، شارۋاشىلىق جەرلەرىن شارۋالاردان ارزانعا ساتىپ الىپ ونى قۇرىلىس فيرمالارىنا قىمباتقا ساتىپ اقشا جينايتىن، جەرگىلىكتى جوبالاردىڭ كەلەشەك پايداسىن كەپىلگە باعالاپ قارجى جيناۋ سياقتى قىم-قۋىت مامىلەلەر باستالدى. كەلەشەگى قامتاماسىز ەتىلمەگەن اقشا اعىندارى، جەڭ ۇشىنان جالعاسۋ، لاۋازىم-اقشا ايىرباسى، ءتۇپتىڭ تۇبىندە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتىڭ قارىز باتپاعىنا سۇڭگي ءتۇسۋى وسى بەرەكەسىزدىكتەن باستاۋ الادى.

جەرىگىلىكتى بيلىك بولسا ونىڭ تيىمدىلىگى مەن وڭ ناتيجەلەرىنە عانا جاۋاپ بەرەدى، ءتيىمسىز سالدارلارىنا قوعامدى بارىمتالاۋ ارقىلى ورتالىق ۇكىمەتكە قىسىم تۇسىرەدى. مۇندايدا الەۋمەتتىك تۇراقتىلىق پەن تۇرعىلىقتى جۇرتتىڭ مۇددەسىن الدىعا شىعارا قويادى. اقىرىندا ورتالىق ۇكىمەت قارىزدى ورتاق قازىنادان جاۋىپ بەرەدى، نەمەسە قارىزدىڭ شارتتارىن جايماشۋاقتاپ «وڭتايلاندىرادى». جوعارىداعى اتالعان كومەسكى قارىزدار دەگەن وسىندايدان تۋىندايدى. سوندىقتان دا ول «قىتايدا ەلەس سياقتى ءومىر سۇرۋدە. ونىڭ بار-جوعىن جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ءوزى ءبىلىپ جارىتپايد» («Caizhu Finance» سايتى، 28.09.2020.

ال ونىڭ سوماسى بۇگىندەرى 30-50 ترلن شامالانادى. 2017 جىلى ماۋسىمدا قالا-كەنتتەردىڭ ينفراقۇرىلىمدارىن جەتىلدىرۋ زاەمىن تارقاتقان فيرمالاردىڭ جالپى قارىزى 47 ملرد يۋاندى قۇراپتى. دەمەك بۇل سوما سول جىلعى ءىجو-ءنىڭ (82 ترلن) 57%-ىنا پارا-پار دەگەن ءسوز! ەكونوميستەر ونىڭ قازىردىڭ وزىندە ءىجو-ءنىڭ جارتىسىنا جۋىق ەكەنىن اتايدى. انىعىندا، قىتايدا جەرگىلىكتى قارجىلىق سەنىمدىلىك پەن جەرگىلىكتى بيلىكتى تىرەپ تۇرعان جەردىڭ قۇنى عانا. قىتايداعى جەرگىلىكتى بيۋدجەتتى «جەر بيۋدجەتى» دەپ ءتامسىل سونان پايدا بولعان. زاۋدەقالام جەردىڭ قۇنىنا بىردەڭە بولسا، قارىز قايتارۋ ەمەس، بيلىكتىڭ ىرعاقتى قىزمەتىمەن قوسا جۇيەلىك داعدارىس ءجۇز بەرەرى حاق. ال مۇنداي جاعدايدا ورتالىق ۇكىمەتتىڭ قولىنان كەلەرى تەك اقشا باسۋ اپپاراتىنا جۇگىنۋ بولماق. ونىڭ زاردابى، ارينە ينفلياتسيا مەن الەۋمەتتىك تولقۋلار بولماق. قىتايداعى جەرگىلىكتى قارىزدىڭ اۋقىمدى بولىگى قۇرىلىس سالاسىنا تيەسەلى. ناعىز بەلشەسىنەن قارىز سالا وسى. ماماندار بەيجيڭ، شاڭحاي باستاتقان ەڭ تابىستى 7 قالانىڭ بيۋدجەتتىك جينالىمىن قوسا سالسا دا 2021 جىلعى قۇرىلىس فيرمالارىنىڭ جيىنتىق قارىزىن وتەۋگە جەتپەيتىندىگىن ساناپ شىققان («تورە ءسوز ەمەس» سايتى، 14.03.2020).

جەكە كىسىلەردىڭ قارىزى جايلى ءسوز بولەك. قىتايداعى رەسمي ستاتيستيكانىڭ ءوزى ەلدە 780 ملن ادامنىڭ بەرەشەك ەكەندىگىن دەرەكتەپ وتىر. جەكeلەردىڭ ءۇي جانە كولىك ساتىپ الۋعا، تۇرمىستىق تۇتىنۋعا قارجىلىق ۇيىمدارعا جۇگىنۋى مەن تاۋەلدەنۋى توقتاۋسىز اسقىنىپ بارادى. وعان تەحنولوگيانىڭ جاڭا جەتىستىكتەرىنە يەك ارتقان ينتەرنەت نەسيەسىنىڭ قاتتى دامۋى دا دەم بەرىپ وتىر. قىتايدىڭ قارجى نارىعىن قاداعالاۋ مەكەمەلەرىنىڭ دجەك مانى تارتىپكە شاقىرۋىنىڭ سىرى دا وسىندا جاتىر، سويتسە ول 200 ملن-عا جۋىق حالىقتى وزىنە قارىزداي بايلاپ العان بولىپ شىقتى.

الەم ەكونوميكاسىنىڭ قۇلدىراۋى، بايدەن ۇكىمەتىنىڭ تۇتاس باتىستى قىتايعا قارسى ۇيىمداستىرا الۋى، اقش قارجى مينسترلىگىنىڭ مەملەكەتتىك قارىزداردى توپەلەي تاراتۋى قىتايلىق قارجى جۇيەسىنىڭ بولجامدىلىعىن تۇراقسىزداندىرۋعا ىقتيمال اسەرى دە مەنمۇندالايدى.

ماقالانى قارجىگەر Ru Song-نىڭ «قىتايلىق ۇلگىدەگى قارىز داعدارىسى تاقاپ قالدى» («امەريكا اكتسيالارى» سايتى) دەگەن ماقالاسىنداعى «بۇل ماسەلەدە ەشقانداي قاپەرگە الارلىق تاجىريبە جوق. ويتكەنى بۇل (قىتايلىق جۇيەنى مەڭزەيدى - اۆت.) ەلدەن الا ءبىتىمى بولەك جۇيە» دەگەن پايىمىمەن اياقتاعىمىز كەلەدى.

مۇقامەتحان قونارباي

Abai.kz