بۇگىن ءماجىلىس دەپۋتاتى قازىبەك يسا قر ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى ەرالى توعجانوۆقا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ، بيىل 155 جىلدىعىندا مەملەكەتتىڭ دەڭگەيدە تويلاناتىن الاش كوسەمى ءاليحان باكەيحانعا ەلوردادان ەسكەرتكىش ورناتۋ جانە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ بيۋستەرىن ورناتۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساپتى.

«ەلىمىزدە الاش كوسەمىنە لايىق ءبىر كوشە بولماۋى – ارۋاققا قيانات»، - دەگەن قازىبەك يسانىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالىن قاز قالپىندا جاريالاعاندى ءجون كوردىك.

قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ
ورىنباسارى ە.ل.توعجانوۆقا

قۇرمەتتى ەرالى لۇقپانۇلى! 

«اق جول» پارتياسى فراكتسياسى بيىل 3 ناۋرىزدا «الاش قايراتكەرلەرىن ۇمىت قالدىرۋ - ساياسي ادىلەتسىزدىك» اتتى وزىڭىزگە دەپۋتاتتىق ساۋال جولداعانى بەلگىلى. وندا حح عاسىر باسىنداعى الاش قوزعالىسىنىڭ وڭىرلەردەگى قايراتكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرى ۇمىت قالىپ، ەشقانداي ەستە قالدىرۋ شارالارى جاسالماي وتىرعانى ايتىلعان ەدى. ەندى انىقتالىپ جاتقانداي، ەل ىشىندەگى ەلەۋسىز قالعاندار تەك الاش قايراتكەرلەرى عانا ەمەس،  اليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى سەكىلدى الاش كوسەمدەرىنىڭ وزدەرى دە لايىقتى ۇلىقتالماي جاتقانىنا كوز جەتىزدىك.

بيىل ورتا ازياداعى تۇڭعىش ساياسي پارتيا «الاش» پارتياسىن قۇرىپ، الاش وردا ۇكىمەتىن باسقارعان ەنتسيكلوپەديست-عالىم ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا 155 جىل تولۋىنا ارنالعان مەرەيتويلىق ءىس-شارالار قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ۇسىنۋىمەن تاۋەلسىزدىكتىڭ 30-جىلدىعى باعدارلاماسىنا ەنگىزىلدى.

تاياۋدا 31 ناۋرىزدا تۇركىستان دەكلاراتسياسىن قابىلداعان  تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسى سامميتىندە تۇركى كەڭەسى مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارى تۇراننىڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ ىشىندە ءاليحان بوكەيحاننىڭ 155 جىلدىق مەرەيتويىن دا  اتاپ ءوتۋ ءۇشىن ءىس-شارالار وتكىزۋگە شەشىم قابىلدادى.

ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىن يۋنەسكو تويلاعان 2016 جىلدان بەرى جىر بولىپ كەلدە جاتقان قاراعاندىداعى وكتيابر اۋدانى ەندى ءاليحان اۋدانىنا اينالدى!  الاش اقىرى وكتيابردى جەڭدى! 

بۇل قادامداردىڭ بارىنە ارينە، شۇكىرشىلىك ايتامىز. دەگەنمەن، ەلىمىزدىڭ استاناسىنان باستاپ، بارلىق وبلىس ورتالىقتارىندا، ۇلكەن قالالاردا ەشقانداي الاش كوسەمىنىڭ اتىنا لايىقتى كوشەلەر جوق ەكەنى انىقتالدى.

استانامىزدان باستاساق، بوكەيحان كوشەسى ورتالىقتا ەمەس, ول ەلەۋسىز كوشەنى كوبىنەسە «ماڭگىلىك ەل» كوشەسىندەگى كەپتەلىستەن قاشقان جۇرگىزۋشىلەر جاقسى بىلەدى.

الماتىداعى بوكەيحانوۆ ەسىمى بەرىلگەن كوشە ورتالىقتان شەت، وندىرىستىك اۋداندا جانە ەل «باراحولكا» اتاپ كەتكەن بازار  ارتىنداعى قۋىس-قۋىستا ورنالاسقان.

شىمكەنتتىڭ شەتىندەگى تاسساي اۋىلىنىڭ تاساسىندا قالعان بوكەيحانوۆ كوشەسىنىڭ ۇزىندىعى  500 مەتردەي عانا,  جيىرما شاقتى ءۇي ورنالاسقان، ءتىپتى جارىق تا جوق. سول ماڭايداعى ادام اتاۋىنسىز كوشەلەردىڭ ۇزىندىعىنىڭ ءوزى ودان كوپ ارتىق.

2017 جىلى الاشتىڭ ءجۇز جىلدىعىندا شىمكەنتتە لەنيننىڭ ەسكەرتكىشىن قالپىنا كەلتىرۋگە 103 ميلليون تەڭگە بولىنگەندە «قازاق ءۇنى» گازەتىندە «شىمكەنتتە لەنيننىڭ ەمەس، ءاليحاننىڭ ەسكەرتكىشى تۇرۋى كەرەك!» دەپ دابىل قاققان ەدىك.

الاش ورداسى اتالعان سەمەيدە دە، وبلىس ورتالىعى وسكەمەندە دە  اليحان اتىنا لايىق كوشە جوق! سەمەي قالاسىنىڭ شەت جاعىنداعى «كومسومول» كەنتىنەن شاعىن عانا كوشە بەرىلىپتى.

وسكەمەندە قالانىڭ شەت جاعىندا، 22-ءشى شاعىناۋداندا جيىرما شاقتى ءۇيدى عانا قۇرايتىن شاعىن كوشەگە الاش كوسەمىنىڭ اتىن دا اتاماي، تەك «بوكەيحانوۆا» دەپ جازىپ قويعان...

قالالارداعى بويىندا بىردە-ءبىر وقۋ-مادەني ورىندارى جوق بۇل تاساداعى تار كوشەلەردىڭ بارلىعىن ءاليحان بوكەەيحاننىڭ كوشەسى دەپ ەلگە كورسەتۋدىڭ ءوزى ۇيات!

سوندا ءبىز ءاليحان كوشەسىن قالىڭ كوپشىلىكتەن «جاسىرىپ» قويعاننان نە ۇتامىز؟!

ال ءاليحان تۋعان وبلىستىڭ ورتالىعى قاراعاندى قالاسىندا ونىڭ اتىنداعى كوشە اتىمەن جوق ەكەنىن بىزدەن باسقا ەل ەستىمەي-اق قويسىن...

قازاق ەلىندە ءبىرتۋار تۇلعامىزدىڭ اتىنا لايىق كوشە بولماۋى جانە قازاق اۋىلشارۋاشىلىعى  عىلىمىنىڭ باسىندا تۇرعان عۇلاما عالىمعا ءبىر دە ءبىر جوعارى وقۋ ورنىنىڭ اتى بەرىلمەۋى - الاش كوسەمىنىڭ  ارۋاعىنا جاسالعان قيانات! 

جالپى، بيىل 30 جىلدىعى تويلاناتىن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ پارلامەنتى تاريحىندا الاش اتى، ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ ەسىمدەرى ەڭ ءبىرىنشى رەت 2007 جىلى الاشتىڭ 90 جىلدىعىندا «اق جول» پارتياسىنىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالىندا  اتالدى.  ال 2012 جىلى «اق جول» فراكتسياسى قۇرىلىپ، پارتيا الاش باعدارلاماسىن قابىلداعالى بەرى، الاش ارىستارىنىڭ اتتارىن ماڭگىلىك ەستە قالدىرۋ شارالارى مەن قالالاردا الاش اللەيالارىن اشۋدى تۇراقتى ۇسىنۋمەن كەلە جاتىرمىز.

بيىل 3 ناۋرىزدا  ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋى بىرلەسىپ وتكىزگەن «ءاليحان بوكەيحان – قازاق ەلى مەن جەرىنىڭ تۇتاستىق ءرامىزى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا ەلىمىزدىڭ لايىقتى ءبىر جوعارى وقۋ ورنىنا ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەسىمىن بەرۋ جانە ۇلكەن قالالاردا «الاش» اللەياسىن اشۋ ماسەلەسى تاعى دا كوتەرىلىپ، قارارعا ەنگىزىلدى.

وسىعان وراي ۇسىنامىز:

1. ءاليحان بوكەيحاننىڭ نەگىزگى ماماندىعى - ورمانتانۋشى-عالىم، ياعني اگرونوم. ول 1897-1901,1902-1903 جانە 1926 جىلدار ارالىعىندا قازاق وبلىستارىنىڭ جەر-سۋىن، قازاقتىڭ ءداستۇرلى كوشپەلى ءارى جارتىلاي كوشپەلى شارۋاشىلىعىن زەرتتەگەن ف.ا. ششەربينا، س.پ. شۆەتسوۆ جانە كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ انتروپولوگيالىق ەكسپەديتسيالارىنا قاتىسىپ، قازاقتىڭ قوي تۇقىمدارى مەن قوي شارۋاشىلىعى، ءىرى قارا مال جانە جىلقى تۇقىمدارى مەن شارۋاشىلىقتارىن زەرتتەپ، 3 ىرگەلى عىلىمي مونوگرافيا، بىرنەشە ونداعان عىلىمي ماقالا-وچەرك جازىپ قالدىرعان عالىم. وسى كۇنگە دەيىن قازاقتىڭ اۋىلشارۋاشىلىعىن زەرتتەۋگە ءا.ن. بوكەيحاننان ارتىق زور ۇلەس قوسقان عالىم جوق ەكەنىن ەرەكشە اتاپ كورسەتەمىز.

سوندىقتان قازاقتىڭ بۇگىنگى اۋىلشارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاعان عۇلاما عالىم ەسىمىن الماتى قالاسىنداعى ازىرگە اتى جوق قازاقتىڭ ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەنىنە بەرگەن ابدەن لايىق دەپ ەسەپتەيمىز.

2. ەلوردامىز نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى تۇران داڭعىلى مەن سىعاناق كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى بوس تۇرعان الاڭعا «الاش» اللەياسىن اشىپ، ءاليحان ەسكەرتكىشى مەن الاش قايراتكەرلەرى بيۋستەرىن ورناتۋ قاجەت.

3. ەلىمىزدەگى بارلىق قالالاردىڭ ورتالىعىنان ءاليحان بوكەيحان اتىنا لايىقتى كوشە بەرىلىپ، الاش الاڭدارى اشىلۋى ءتيىس.

اتالعان دەپۋتاتتىق ساۋالعا «اق جول»  فراكتسياسىنىڭ دەپۋتاتتارى - ق.يسا، ا. پەرۋاشەۆ، ا.ابىلداەۆ، ە. بارلىباەۆ، ب. دۇيسەنبينوۆ، س.ەرۋباەۆ، د. ەسپاەۆا، ا.جۇماباەۆا، ا.ليننيك، ە.ومىرعالي، م.رامانقۇلوۆ، ا.سەمبينوۆ جانە «نۇر وتان» فراكتسياسىنىڭ مۇشەلەرى - م.تاجماعامبەتوۆا مەن ءا.ابسەمەتوۆا قول قويعان.

تاقىرىپقا تۇزدىق:

وكتيابر اۋدانى ءاليحان اۋدانى بولادى

قالاعا - قابانبايدىڭ، اۋەجايعا - ءاليحاننىڭ اتى بەرىلسىن

اليحاننىڭ ەسىمىن ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنە بەرۋ كەرەك

Abai.kz