ىرىسقۇلۇلى تۇراردىڭ «قازاقستان» كىتبىنداعى
«الاش-وردا» تۋرالى جازباسى

ىرىسقۇلۇلى تۇراردىڭ ولكە تاريحى تۋرالى جازعان «قازاقستان» اتتى ەڭبەگى بار. 1927 جىلى قازاقستان استاناسى قىزىلورداداعى «قازاقستان مەملەكەت باسپاسى» جاعىنان 3000 تيراجبەن باسىلىپ تارالعان ەڭبەكتە قازاقستان وتكەنى مەن بۇگىنى، جالپى شارۋاشىلىق جاعدايى سيپاتتالادى. قازاقستاننىڭ حالىق سانى مەن وتكەن تاريحىنان باستاپ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتار ساياساتىن وتكىر سىنعا الادى. قازان توڭكەرىسىنىڭ الدى-ارتىنداعى ساياسي جاعدايلار مەن قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى باياندالادى.

تومەندە وقىرمان نازارىنا اتالعان ەڭبەكتىڭ «وكتيابر توڭكەرىسى، اۆتونوميالى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جاسالۋى» دەگەن 5-ءشى بولىمىندەگى «قازاق زيالىلارىنىڭ قالىپتاسۋى» تۋرالى جازباسىن ۇسىنامىز.

 «قازاقستان»

مازمۇنى:

1) قازاقستان جەرى مەن ەلى;

2) قازاقستاننىڭ وتكەن تاريحى;

3) قازاق حالقىنىڭ توڭكەرىستەن بۇرىنعى الەۋمەت-شارۋاشىلىق، تۇرمىس قۇرىلىستارى;

4) پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتار ساياساتى جانە ول ساياساتتىڭ اسەرى;

5) وكتيابر توڭكەرىسى، اۆتونوميالى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جاسالۋى;

6) قازاقستاننىڭ قازىرگى شارۋاشىلىق ءجايى;

7) قازاقستاندا كەڭەس جۇمىستارى مەن مادەنيەت جۇمىستارى;

8) قازاقستاندا جالپى وداقتىق كومۋنەس پارتياسىنىڭ قۇرىلۋى.

V – ءبولىم.
وكتيابر توڭكەرىسى، اۆتونوميالى قازاق
رەسپۋبليكاسىنىڭ جاسالۋى

وقىعانداردىڭ شىعۋى جانە ولاردىڭ ءمانىسى

قازاق زيالىلارى (وقىعاندارى) ايرىقشا جاعدايدا پايدا بولىپ وركەندەدى. ولار قازاقستاندى پاتشا ۇكىمەتى بيلەپ تۇرعان مەزگىلدە تۋدى، سوندىقتان ولاردى الگى زاماننىڭ جەمىسى دەۋگە بولادى (بىراق قازاق زيالىلارى دەگەن اتى بولماسا، ول كەزدە ونىڭ سانى دا از، ءارى بىتىراڭقى ەدى).

1900-شى جىلدار شاماسىندا، قازاقتىڭ بۇرىنعى رۋ اقساقالى بيلەگەن داۋىرىنە وزگەرىس ەتىپ، وتار ساياساتى كۇشەيىپ، قازاق دالاسىنا وسىمقور ساۋدا كاپيتالى كىرە باستاعان كەزدە، ءوز كەرەگى وزىنەن تابىلاتۇن شارۋاشىلىق ءتۇرى قالىپ، ونىڭ ورنىنا تاۋار-اقشا شارۋاشىلىعى جۇرە باستاعان كەزدە، قازاقتىڭ ءوز ىشىنەن، بۇرىنعى بايلارىنان، جاڭادان پايدا بولعان ساۋداگەرلەردەن كىسى ەڭبەگىن جەۋشىلەر، ارام تاماقتار شىعا باستايدى. قازاقتىڭ اكىمدەرى مەن ءدىن باسىلارى وسىلاردان شىعاتۇن بولادى. جاڭا ۇلت بولا باستاعان ەلگە، ونىڭ ىشىندەگى قاناۋشى بەتكە شىعارلارىنا ۇلت زيالىلارى كەرەك بولا باستايدى. سونى مەن قازاقتا ۇلت زيالىلارى شىعادى. زيالىلاردىڭ ءوزى ەكى ءتۇرلى تاربيە العانداردان قۇرالادى: ءبىرى – ورىس  مەكتەپتەرىندە وقىپ، ورىس تاربيەسىن العاندار، ەكىنشىسى – مۇسىلمان مەدرەسەلەرىندە وقىپ، مۇسىلمانشا تاربيە العاندار.

1905-ءشى جىلدىڭ توڭكەرىسىنە شەيىن الگى رەت بەن قازاقتا ەكى ءتۇرلى باعىت ۇستاعان زيالىلار بولدى. ۋاليحان ۇلى شوقان، التىنسارى ۇلى ىبىراي، ۋاليحان ۇلى عازي سياقتى وقىعاندار، قارا بۇقارادان ۇزدىك شىعىپ ورىس زيالىلارى مەن ارالاستى. بۇلار ورىس ۇكىمەتىنىڭ كومەگى مەن قازاق حالقىن اۋروپا مادەنيەتىنە جەتكىزۋگە تىرىستى. باسقالار تاتار، باشقىرت تاعى بوتەن مۇسىلمان مەدرەسەلەرىندە تاربيەلەنىپ، قازاققا كۇن شىعىس مۇسىلماندارىنىڭ مادەنيەتىن ءجايىپ، سونى مەن قازاقتى ەل قاتارىنا كىرگىزبەكشى بولدى. مۇنىڭ اۋەلگىلەرى قازاق تۇرمىسىن، ونىڭ كەمشىلىكتەرىن (اسىرەسە ءسىبىر مەن دالا وبلىستارىنىڭ ءجايىن) ورىس باسپا ءسوزى بەتىندە جازىپ شىعارۋعا تىرىسادى. بىراق باسپا ءسوز جولىنىڭ تارلىعى سەبەپتى، ولار ۇستاعان باعىتىن وركەندەتە المادى. ەكىنشى جاعىنان، جالپى ىسلامشىلدىق جالپى تۇرىكشىلدىك رۋقى مەن، شالا قازاق تىلىندە، تۇرىك-نوعاي تىلىندە جازىلعان كىتەپشەلەر، اڭگىمە قيسالار قازاق اراسىندا تاراي باستايدى. ونان بەرى كەلە قازاق وقىعاندارى اراسىندا جىك، ولاردىڭ ەكى ءتۇرلى باعىتى انىق كورىنە باستايدى.

1905-ءشى جىلدىڭ توڭكەرىسى جالپى كۇن شىعىس حالىقتارىنىڭ، قالدى قازاقتىڭ ويىن تەربەتۋگە سەبەپشى بولادى. ماسەلەن 1905-ءشى جىلدىڭ جازىندا (مانيفەست) سۇيەنىپ، قازاق دالاسىندا مەتنگىلەر جاسالىپ، ءدىن مەن جەر تاقىرىبى پاتشاعا تىلەك ارىز جازىلادى. مىنە وسى رەتتە دە قازاق زيالىلارى ەكى ءتۇرلى بەت الىسى سەزىلەدى. ول كەزدە قازاقتىڭ ەلىندە بولسىن، زيالىلارىندا بولسىن، ساياسات پارتيا جوق ەدى. تەك الەۋمەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءتۇرلى جىگى رەسەيدىڭ سول كەزدەگى ءتۇرلى ساياسات پارتيالارىنا قۇر تىلەۋلەس قانا ەدى. ماسەلەن ەڭ ۇلتشىل زيالىلار، باستىعى بوكەي-حان ۇلى ءاليحان بولىپ، رەسەيدەگى ەڭ مىقتى پارتيا بولعان، كادەت پارتياسىنا قوسىلدى. سول كادەت پارتياسى ارقىلى الگىلەر ءوز ماقساتىنا جەتپەك بولدى. ۇلتشىل زيالىلاردىڭ سول قاناتى رەسەيدىڭ ساتسيالشىل پارتيالارىنا قوسىلعىسى كەلدى. بىراق انىق قوسىلىپ، ول باعىتتا قىزمەت ەتكەنى بولمادى.

ول كەزدەگى قازاق زيالىلارىنىڭ باعىتى «مادەنيەتشىلدىك» ەدى. ساياسات ماقسات، ساياساتتىق جول ولاردا كومەسكى ەدى. قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىر قاتارى رەسەيدىڭ ليبەرالشىل پارتيالارىن جاقتاپ، ءبىر قاتارى جالپى ءىسلامشىل پارتيالارىن جاقتاپ، قاي-قايسىنىڭ بولسا دا تۇپكى ماقساتى پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى تارتىسۋ، قازاقتىڭ سەزىمىن تۋعىزۋ، ۇلت مادەنيەتىن كۇشەيتۋ ەدى; ءسۇيتىپ اقىرىندا قازاق ەلىنىڭ ويىنا جەتەكشى بولىپ، ونىڭ تىزگىنىن ءوز قولىنا الۋ ەدى.

قازاق ۇلت باسپا ءسوزى (گازەت. جۋرنالى) 1907-ءشى جىلى دۇنيەگە كەلدى. ماسەلەن سول جىلى «سەركە»، «قازاقستان» گازەتتەرى شىعىپ، بىراق ءومىرى قىسقا بولىپ، تەزىنەن جابىلدى. ونان كەيىن ترويتسكدە «اي-قاپ» جۋرنالى (ايىنا ەكى شىعاتۇن) شىعىپ، 1915-ءشى جىلعا شەيىن ءومىر ءسۇردى. «اي-قاپ» قازاق زيالىلارىنىڭ جالپى ءىسىلامشىلارىنىڭ جۋرنالى ەدى. سوندىقتان ول ىسلامشىلىق بەن قازاقتىڭ ۇلتشىلدىىعىن بىرگە الىپ جۇرمەكشى بولدى. جەردى ورىستىڭ اۋعاندارىنان امان الىپ قالۋ ءۇشىن، قازاق حالقىن مادەنيەتكە جەتكىزۋ ءۇشىن، قازاق وتىرىقشى بولۋ كەرەك دەگەن پىكىر «اي-قاپ» جۋرنالىندا ىلعي جازىلىپ كەلدى.

قازاقتىڭ تازا ۇلتشىل زيالىلىرى، باستىعى بوكەي-حان ۇلى ءاليحان مەن بايتۇرسىن ۇلى احمەت بولىپ، الگى باعىتتاعى، ىسلامشىلدىق پىكىرگە دە قارسى بولدى، بۇلار قازاق ءتىلىنىڭ، قازاق كوشپەلى تۇرمىسىنىڭ تازا ساقتالۋىن كوكسەدى، بۇلاردا حالىقشىلدىق پىكىرى بولدى (قازاق زيالىلارىنىڭ كەمشىلىكتەرىن، ولاردىڭ قارا بۇقارادان قول ءۇزىپ كەتكەندىگىن كورسەتىپ وتىردى). وسى پىكىردەگى زيالىلار، 1913-ءشى جىلدان باستاپ 1918-ءشى جىلدىڭ باسىنا شەيىن شىعىپ تۇرعان، «قازاق» گازەتىنىڭ توڭىرەگىنە جينالدى. قازاق زيالالىرىنىڭ وسى جىگى قازاق كوزىندە بەدەلدى بولىپ، «اي-قاپتى» جەڭدى دە، قازاقتىڭ ادەبيەت ءتىلىن تۋعىزدى; قازاق ادەبيەتى مەن قازاق ءتىلىن بۇرالقى تىلدەردەن تازارتادى. قازاقتىڭ بەتكە شىعارىن ورىستىڭ ليبەرەل بايلارى مەن وداق قىلۋعا ازىرلەنە وتىرىپ، بۇلار پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقتى ورىس قىلۋ ساياساتىنا، قازاقتىڭ جەرىن تارتىپ الۋ ساياساتىنا، باسقا ءتۇرلى كەمشىلىكتەرىنە قارسى بولدى. قازاقتيىڭ ىشكى ماسەلەلەرى جونىندە كوبىنە داۋلەتتىلەرىنىڭ پايداسىن كوزدەيدى.

1913-ءشى جىلدان 1916-شى جىلعا شەيىن قازاقتىڭ ۇلتشىل وقىعاندارىنىڭ قوزعالىسى ەداۋىر كۇشەيدى، ولاردىڭ قالا سايىن ۇيىرمەلەرى، ۇيىمادارى بولادى. فەۆرال توڭكەرىسىنەن كەيىن قازاقتىڭ وسى ۇلتشىل وقىعاندارى «الاش» اتتى ساياسات پارتياسىن جاسايدى دا، «قازاق» وسى «الاش» پارتياسىنىڭ ورتالىق گازەتى بولادى. وسى كەزدە «قازاقستان» باسقا دا قازاق تىلدە گازەت، جۋرنالدار شىعا باستايدى. ماسەلەن سەمەيدە «سارى ارقا» گازەتى مەن «اباي» جۋرنالى، تاشكەندە «بىرلىك تۋى» گازەتى (بۇل «الاش وردا»نىڭ تۇركىستان ءبولىمىنىڭ گازەتى ەدى» مۇنى باستاپ شىعارعان شوقاي ۇلى مۇستافا), اشتاراحاندا «ۇران» گازەتى، قىزىلجاردا «جاس ازامات» گازەتى. بۇل گازەت، جۋرنالدىردىڭ ءبارى دە «قازاق» گازەتىنىڭ باعىتىن ۇستاپ، سونىڭ جەرگىلىكتى بولىمدەرى ەسەبىندە بولدى.

قازاق جاستارى مەن كەيىنگى دارەجەلى وقىعاندار اراسىندا كادەتشى زيالىلارعا ء(اليحان، احمەتتەردىڭ جىگىنە) نارازىلىق بىلىنە باستايدى. بۇلار ءوز الدىنا ۇيرىمەلەر اشىپ، قاتتا بولەك گازەت شىعارماقشى بولادى، بىراق وسى سولشىل وقىعانداردىڭ ءوزى دە ۇلتشىلدىق پىكىرىنەن تازارماعان ەدى. 1917-ءشى جىلى تاشكەندە شىققان «الاش» گازەتى، ونان كەيىن (تۇگەس ۇلى كول-باي شىعارعان) «ءۇش ءجۇز» گازەتتەرى «قازاق» گازەتىنە قارسى بوپ جازادى. بىراق سوڭعى ەكى گازەت قۇر سولشىل ۇران ۇستاعان مەن، ماقسات جاعىنان بەلگىلى باعىتى جوق، قۇر باسەكەنى قولعا العان ەدى. باسىنداعىلار دا «اۋىردىڭ استى، جەڭىلدىڭ ءۇسىت مەن ءجۇرىپ»، وڭاي اتاق بەن وڭاي ولجاعا قۇمارتقان، قولايسىز كىسىلەر ەدى. سۇيتسە دە «قازاق» گازەتىنىڭ جولىنا جۇرتتىڭ قالاي قاراي باستاعانىن كورسەتۋگە بۇل جاراسا كەرەك.

«الاش-وردا»نىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى شىعۋى

1917-ءشى جىلى فەۆرال توڭكەرىسىنەن كەيىن قازاقتىڭ ۇلتشىل زيالىلارى كەرەنسكيدىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتىن سۇيەمەلدەدى، حالىققا قۇرىلتايدىڭ پايدالى ەكەنىن ءتۇسىندىردى، قايتا-قايتا جالپى قازاق سيەزىن شاقىرىپ، بايشىل-بۇقاراشىل رەسەي مەملەكەتىندە قازاقتىڭ اۆتونومياسىنىڭ قاي ءتۇرلى بولۋىن، بارلىق قازاق وبلىستارىن بىرىكتىرۋدى كەڭەستى. قازاق جۇرتشىلىعىندا ول كەزدە ەرەكشە بەلسەندىلىك ەتكەن قازاقتىڭ بەتكە شىعارى (بايى، ساۋداگەرى، اكىمەدەرى) بولدى. ۇلتشىل وقىعاندار دا وسىلاردىڭ ىڭعايى مەن بولىپ، سولاردىڭ سويىلىن سوقتى. قازاق وقىعاندارى جالپى قازاق حالقىنىڭ پايداسىن كوزدەگەن بولىپ، راسىندا الگى بەتكە شىعار داۋلەتتىلەردىڭ پايداسىن كوزدەدى، قارا بۇقارانىڭ مۇڭىنا، مۇقتاجىنا زەر سالادى. 1916-شى جىلعى قازاقتىڭ پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىسىندە زيالىلار حالىقتان بولەك بولدى. زيالىلاردىڭ ءبىر قاتارى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اكىمشىلىگىندە بولىپ، قان توگىپ كوتەرىلىستى باسۋعا ارالاستى، پىكىرلى ۇلتشىلدار، بولىپ جاتقان وقيعاعا قۇر سىرتتان قاراپ وتىردى. گازەت جۇزىندە – ۋاقىتسىز كوتەرىلىس جاسادىڭ، ءال كەلمەيتىن جۇمىسقا اۋىرەلەنىپ الەك بولاسىڭ، تۇرمىسىڭدى ناشارلاتاسىڭ، وناندا ۇكىمەتتىڭ بۇيرىعىنا مويىنسۇن – دەپ ۇگىتتەدى. حالىقتى قويداي قىرىپ، كوتەرىلىستى باسىپ جاتقاندا، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ شەكسىز قاتالدىعىنا ەش ءبىر نارازىلىق بىلدىرمەدى.

كادەت بەن مەنشەبەكتەرگە قوسىلىپ، ۇلتشىلدار گازەت بەتىندە ۇكىمەتتى كەڭەستەردىڭ قولىنا بەرۋگە قارسى بولدى، ۋاقىتشا ۇكىمەتتى ماقتادى، جەڭبەي تۇرىپ سوعىستى توقتاتباۋ كەرەك دەگەندى ايتتى، فەۆرال توڭكەرىسىنەن كەيىن ورىنبوردا تورعاي وبلىسىن بيلەۋشى كاميتەت (گراجدانسكي كوميتەت) قۇرىلىپ، مۇنىڭ باستىعى بوكەي-حان ۇلى ءاليحان بولدى. مىنە وسى كاميتەتتە دە، ونىڭ شىقارعان وبلىستىق سيەزدەرىندە دە، جالپى قازاق سيەزىندە دە (جالپى قازاق سيەزى ورىنبوردا 1917-ءشى جىلى شىلدەنىڭ 21-26 – دا بولدى) وسى ۇلتشىلدار ۇستەم بولىپ، ءوز جولىن، ماسەلەن ۋاقىتشا ۇكىمەتكە كومەك بەرۋ، قۇرىلتاي شاقىرۋ سياقتىلارىن وتكىزىپ الدى. 1917-ءشى جىلعى دەكابردە، ورىنبور قالاسىندا، قازاق ورىس اتامانى دۋتوۆتىڭ بەتى مەن شاقىرىلعان، جالپى قازاق سيەزىندە (انىعىن ايتقاندا قازاقتىڭ بەتكە شىعارلارىنىڭ سيەزىندە) «الاش وردا» پارتياسى تۇزەلىپ، «الاش وردا ۇكىمەتى» جاسالدى دا، كەڭەس ۇكىمەتى مەن كۇرەسۋ جولى اشىق ايتىلدى. الاش وردا باستىقتارى اۋەلدە ەەس-ەرلەر كاميتەتىنە قوسىلعانى راس، بىراق سوڭىنان جەمە-جەمگە كەلگەندە اقتمارمەن تىزە قوسىپ كەتتى.

«قازاق» گازەتى مەن «الاش وردانىڭ» ىستەگەن ءىسىن، تۇركىستان قازاعى اراسىندا، «بىرلىك تۋى» گازەتى، قازاقتىڭ الاش ورداشىل ۇلتشىلدارى ىستەپ وتىردى. مۇنىڭ باستىعى، وسى كۇندە شەتتە ورىس  اقتارى مەن بىرگە قاشىپ جۇرگەن، شوقاي ۇلى مۇستافا بولدى. «بىرلىك تۋى» گازەتى 1918-ءشى جىلدىڭ ورتاسىنا شەيىن تاشكەندە شىعىپ تۇردى، مۇنىڭ توڭىرەگىندە جينالعان ۇلتشىلدار 1919-شى جىلعا شەيىن كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ۇگىت جۇرگىزۋ مەن كەلدى. ماسەلەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جاڭا ورناعان كەزىندە تۇركىستان قالاسىندا تۇركىستان قازاعىنىڭ جالپى سيەزى بولىپ، وعان الاش وردانىڭ وكىلدەرى (دۋلات ۇلى مىرجاقىپ) كەلدى. وسى سيەز – الاش وردانى جاساپ، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى بولۋعا، شوقاي ۇلى مۇستافا باسشىلىق قىپ جۇرگەن «قوقاننىڭ بايشىل اۆتونومياسى ۇكىمەتى» مەن وداق بولۋعا قاۋلى قىلدى. قوقان ۇكىمەتى ءبىر كەزدە جانارال كالەديننىڭ «وڭتۇستىك – شىعىس وداعىنا» دا قوسىلماقشى بولعان ەدى. سوڭىنان كالچاك شىققان كەزدە، الاش وردا سوعان قوسىلادى، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى جۇمىسىن بۇرىنعىدان دا كورى كۇشەيتەدى. قىزىلدارعا قوسىلعان قازاقداردى اباقتىعا سالادى، قازاقتان اسكەر جيناپ، ورىس اقتارىنىڭ قولىنا بەرەدى، قازاقتان مال، ازىق جينايدى. ءسۇيتىپ، قىسقاسى، قازاق حالقىنىڭ مۇدەسىن ورىس اقتارىنا ساتادى. «الاش وردا» ءوزىنىڭ ۇلتشىلدىق ماقساتىنا كومەك الماقشى بولادى، بىراق ءۇمىتى زايىعى كەتەدى: ۇيتكەنى جانارال، ادميرالدار ۇلتشىلدارعا سەنبەيدى. وسىنى كورە تۇرسا دا، ۇلتشىلدار بالشەبەككە باعىنۋدان، كالچاكتىڭ قورلىعىندا ءجۇرۋدى ارتىق كورەدى.

قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ كەڭەس ۇكىمەتىن جاقتاۋى. قازاق ىشىندە كەڭەس ۇكىمەتىن جاقتاۋشىلار دا شىعا باستايدى. استراحان اۋدانىنداعى قالىڭ جۇمىسكەرگە جاقىنىراق بولعاندىقتان، بوكەي قازاعى كەڭەس ۇكىمەتىنە قوسىلادى. قازاقستاننىڭ سولتۇستىك گۋبەرنەلەرىندە ەڭ الدى مەن تورعاي وبلىسىندا كەڭەس ۇكىمەتى ورنايدى، 1918-ءشى جىلدىڭ باسىندا ورىنبوردا تورعاي وبلىسنىڭ وبلىستىق كەڭەس سيەزى شاقىرىلادى. ناق وسى سول كەزدە ومبىداعى جانە شىعىس قازاقستاننىڭ كوپ جەرلەرىندەگى قازاق جاستارى الاش وردانىڭ ساياساتىنا ريزا بولماي، ءوز الدىنا توڭكەرىسشىل ۇيىرمەلەر اشىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنە قوسىلۋعا كورىنە قام قىلادى. قىزىل اسكەردىڭ مەرەيى ۇستەم بولىپ، اقتار جەڭىلە باستاعان كەزدە، الاش وردا اسكەرى دە ازا بايستايدى (ماسەلەن قوستانايدىڭ قازاق پولكى سوعىستان باس تارتادى، ورال بولىسىندا اسكەرلىككە جينالعان قازاق جىگەتتەرى جانجال شىعارادى).

كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى كوپ سوعىسقان دا، وعان بارىنەن سوڭ باعىنعان دا الاش وردانىڭ ورال وبلىسىنداعى ءبولىمى بولدى. مۇنىڭ باستىعى دوسماعامبەت ۇلى جيانشا ەدى، قىزىل اسكەردەن دۋتوۆ جەڭىلىپ، كالچاك دا قۇلاۋعا اينالا باستاعان كەزدە، الاش ورداشىلار بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەڭەس ۇكىمەتى جاعىنا شىعا باستايدى. ەڭ الدى مەن كەڭەس ۇكىمەتىنە قوسىلعان الاش وردانىڭ جامان قالاداعى ءبولىمى، مۇنىڭ باستىعى بايتۇرسىن ۇلى احمەت ەدى. مۇنان سوڭ باسقالارى دا كەڭەس ۇكىمەتىنە قوسىلدى. اقتارعا قارسى، الاش ورداعا قارسى قازاقتان قۇرالعان قىزىل اسكەر دە، قازاق بالشەبەكتەرى دە بەلسەنىپ سوعىستى. قازاقستاننىڭ تۇركىستان بولىمىندە كەڭەس ۇكىمەتى وكتابىر توڭكەرىسى بولىسى مەن اق ورنادى. تۇركىستاننىڭ باسقا جەرلەرى مەن قاتار، مۇندا توڭكەرىس وقيعالارىنىڭ دامۋى دا وزگەشە بولدى. سوندىقتان سول تۇستىك گۋبەرنەلەرگە قاراعاندا (پۇرسەنت ەسەبى مەن) مۇندا قازاق كومەنەستەرىنىڭ سانى دا كوبىرەك بولدى.

الاش وردانىڭ قىزمەتى، ونىڭ ورىس اقتارى مەن وداقتاسۋى قازاقتىڭ ۇلتشىل وقىعاندارىنىڭ كىم ەكەنىن، ونىڭ تاپتىق باعىتى قانداي ەكەنىن ايقىن كوزگە كورسەتتى. مىنە وسىدان بستاپ قازاقتىڭ ۇلتشىل وقىعاندارىنىڭ سالى سۋعا كەتەدى، قازاق بۇقاراسىنىڭ كوزىندە ونىڭ بەدەلى جويىلادى. قازاقستاندا كەڭەس ۇكىمەتى ورناۋدان بۇرىنعى وقيعالاردىڭ ءتۇرى وسى. وسىدان كەيىن كەڭەس ۇكىمەتىن كۇشەيتۋ، جاڭا تۇرمىس ورناتۋ ءداۋىرى باستالادى.

ماتەريالدى دايىنداعان: اباي مىرزاعالي

Abai.kz