مارقۇم دىنمۇحاممەد احمەتۇلى تۋرالى ءسوز بولا قالسا جۇرت ءبىر اۋىزدان «قازاقستاندى 40 جىل باسقارعان قوناەۆ قوي ول» دەسەدى. ءيا، قازاقستاندى 40 جىل باسقارعان  ەلگە ەرەكشە سىيلى تۇلعا بولدى. قاپساعاي دەنەلى، ەڭسەلى ادامنىڭ بويىندا قازاق حالقىنىڭ باس يمەيتىن تاكاپپار بولمىسى مەن شيىرشىق اتقان بۇلا كۇشى بۋىرقانىپ تۇراتىن ەدى. زامانداستارى، رەسپۋبليكا باسشىلىعىندا بىرگە قىزمەت جاساسقان تۇرعىلاستارى ديماش اقساقالدىڭ تۇياقاپتى تىرلىككە مويىن ۇسىنباي دۇنيە-بايلىقتان جوعارى تۇرعانىن، مادەنيەت پەن پاراساتتى، ادالدىقتى، ادامعا دەگەن سەنىمدى بيىك باعالاپ، كىسىلىك كەلبەتىنە كولەڭكە تۇسىرمەي ومىردەن وزعانىن اڭگىمەلەيدى.

ەل ءىشى جاقسى كورىپ ديماش اتاعان دىنمۇحاممەد احمەتۇلىنىڭ تۋعانىنا بيىل 100 جىل تولۋدا. ارتىندا ارداقتاعان جۇرتى، ابزال ىنىلەرى مارقۇمنىڭ ماڭگىلىككە بەت العان مەرەيلى جاسىن مەرەكە ەتىپ وتكىزبەك. وسى رەتتە قوناەۆتى ەسكە الۋ شارالارىنىڭ جالپى جيىنتىعىن ۇسىنىپ، قالىڭ قازاقتى قۇلاعدار ەتىپ قويعاندى ءجون كوردىك. سونىمەن، قاراڭىز:

1. رەسپۋبليكالىق  شاحمات جانە بيليارد ءتۋرنيرى.

وتەتىن جەرى: الماتى قالاسى، 27 ءساۋىر، ساعات 10.00

ۇيىمداستىرۋشىلار: ءاسانالى ءاشىموۆ، كسرو حالىق ءارتىسى. عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق قوعامدىق قور - توراعاسى عابيدەن جاكەەۆ.

2. مارافون. الماتى-باقاناس مارشرۋتى.

وتەتىن جەرى: الماتى وبلىسى. ماۋسىم.

مارقۇم دىنمۇحاممەد احمەتۇلى تۋرالى ءسوز بولا قالسا جۇرت ءبىر اۋىزدان «قازاقستاندى 40 جىل باسقارعان قوناەۆ قوي ول» دەسەدى. ءيا، قازاقستاندى 40 جىل باسقارعان  ەلگە ەرەكشە سىيلى تۇلعا بولدى. قاپساعاي دەنەلى، ەڭسەلى ادامنىڭ بويىندا قازاق حالقىنىڭ باس يمەيتىن تاكاپپار بولمىسى مەن شيىرشىق اتقان بۇلا كۇشى بۋىرقانىپ تۇراتىن ەدى. زامانداستارى، رەسپۋبليكا باسشىلىعىندا بىرگە قىزمەت جاساسقان تۇرعىلاستارى ديماش اقساقالدىڭ تۇياقاپتى تىرلىككە مويىن ۇسىنباي دۇنيە-بايلىقتان جوعارى تۇرعانىن، مادەنيەت پەن پاراساتتى، ادالدىقتى، ادامعا دەگەن سەنىمدى بيىك باعالاپ، كىسىلىك كەلبەتىنە كولەڭكە تۇسىرمەي ومىردەن وزعانىن اڭگىمەلەيدى.

ەل ءىشى جاقسى كورىپ ديماش اتاعان دىنمۇحاممەد احمەتۇلىنىڭ تۋعانىنا بيىل 100 جىل تولۋدا. ارتىندا ارداقتاعان جۇرتى، ابزال ىنىلەرى مارقۇمنىڭ ماڭگىلىككە بەت العان مەرەيلى جاسىن مەرەكە ەتىپ وتكىزبەك. وسى رەتتە قوناەۆتى ەسكە الۋ شارالارىنىڭ جالپى جيىنتىعىن ۇسىنىپ، قالىڭ قازاقتى قۇلاعدار ەتىپ قويعاندى ءجون كوردىك. سونىمەن، قاراڭىز:

1. رەسپۋبليكالىق  شاحمات جانە بيليارد ءتۋرنيرى.

وتەتىن جەرى: الماتى قالاسى، 27 ءساۋىر، ساعات 10.00

ۇيىمداستىرۋشىلار: ءاسانالى ءاشىموۆ، كسرو حالىق ءارتىسى. عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق قوعامدىق قور - توراعاسى عابيدەن جاكەەۆ.

2. مارافون. الماتى-باقاناس مارشرۋتى.

وتەتىن جەرى: الماتى وبلىسى. ماۋسىم.

ۇيىمداستىرۋشى: الاش تاريحي زەرتتەۋ ورتالىعى. توراعاسى - حايروللا عابجالەل.

3. تۋعان جەرى باقاناستا 100 جىلدىق مەرەيتويعا ارنالعان ۇلكەن اس.

وتەتىن جەرى: الماتى وبلىسى، باقاناس اۋىلى.

ۇيىمداستىرۋشىلار: د.قوناەۆ اتىنداعى حالىقارالىق قور.

4. قوناەۆ اتىنداعى بوكستان رەسپۋبليكالىق تۋرنير.

وتەتىن جەرى: الماتى قالاسى.

ۇيىمداستىرۋشى: امالبەك تىشان، وليمپيادالىق دايىنداۋ كوللەدجىنىڭ ديرەكتورى.

5. قوناەۆ اتىنداعى جىر ءمۇشايراسى مەن ۇزدىك كوركەم تۋىندىلار ءۇشىن اقىن-جازۋشىلار اراسىندا بايگە.

وتەتىن جەرى: الماتى قالاسى. ۋاقىتى: قازان-قاراشا ايى.

ۇيىمداستىرۋشى: عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق قوعامدىق  قور - توراعاسى عابيدەن جاكەەۆ.

دىنمۇحاممەد احمەتۇلى قوناەۆ  1912 جىلى 12 قاڭتاردا بۇرىنعى ۆەرنىي، قازىرگى الماتى قالاسىندا دۇنيەگە كەلدى. ونىڭ اتاتەگى قازاقتىڭ ءداستۇرلى كاسىبي مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداندى. ولار قۇيعان دەگەن جەردە، كۇرتى جانە ىلە وزەندەرىنىڭ جاعالاۋىندا تۇردى.  قازىرگى كەزدە ايماقتىق جاعىنان الماتى وبلىسىنىڭ بالقاش جانە ىلە اۋداندارىنا جاتادى.

د. ا. قوناەۆ باستاۋىش ءبىلىمدى بۇگىندە ابدۋلليندەر كوشەسىندە ورنالاسقان ن.گ. چەرنىشەۆسكي اتىنداعى №19 مەكتەپتىڭ ءبىرىنشى ساتىسىندا الدى. ودان كەيىن №14 مەكتەپتە ءتالىم العان.

1931 جىلى د.ا. قوناەۆ قازاقستان ولكەلىك كومسومول كوميتەتىنىڭ جولداماسىمەن ماسكەۋدەگى ءتۇستى مەتالدار جانە التىن ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇستى.  1936 جىلى «جىلىنا 90 مىڭ توننا قارا مىس ءوندىرۋ ءۇشىن قوڭىرات كارەرىنىڭ قۋاتىن ايقىنداۋ» دەگەن تاقىرىپتا ديپلوم جۇمىسىن قورعادى.

جاس تاۋ-كەن ينجەنەرى د. قوناەۆ قوڭىرات قۇرىلىسىنا جولداما الدى. ونىڭ جۇمىسى بالقاش مىس بالقىتۋ كومبيناتىنىڭ قوڭىرات رۋدنيگىمەن بايلانىستى بولدى. ول بۇرعىلاۋ ستانوگىندا ماشينيست، ماستەر، اۋىسىمدىق ينجەنەر، تسەح باستىعى، باس ينجەنەر، رۋدنيك ديرەكتورى بولىپ جۇمىس ىستەدى.

1938 جىلدىڭ قاراشاسىندا بالقاشتىڭ العاشقى مىسى بالقىتىلىپ، قوناەۆ ءوزىنىڭ تۇڭعىش مەدالىن الدى.

1939 جىلى دىنمۇحاممەد قوناەۆ كوكپ مۇشەلىگىنە قابىلداندى.  وسى جىلى د. قوناەۆتىڭ زۋحرا شارىپقىزىمەن ۇيلەنۋ تويى بولىپ ءوتتى.

1942 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا وتىز جاسىندا قوناەۆ قازاق كسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالدى.

1952 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا د. ا. قوناەۆ قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى - اكادەميك جانە وسى عا-نىڭ پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. ونىڭ باسشىلىعىمەن ينستيتۋتتاردىڭ عىلىمي قىزمەتىن جاقسارتۋ، ولاردى كادرلارمەن نىعايتۋ، قازاقستاننىڭ وندىرىستىك كۇش  قۋاتىن دامىتۋدىڭ كەشەندى پروبلەمالارىن  شەشۋگە ارنالعان كەسەك كەسەك قىزمەتتەر اتقارىلدى.

1955 جىلى 30 ناۋرىزدا د. ا. قوناەۆ رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىنىڭ سەسسياسىندا قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسى قىزمەتىنە تاعايىندالدى.

ال، 1960 جىلى ءبىراۋىزدان قازاقستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ سايلاندى.

بىراق، 1962 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا كوكپ وك باسشىسى ن.س. حرۋششەۆپەن قازاقستان جەرىنىڭ ءبىر بولىگىن وزبەكستانعا وتكىزۋ جونىندەگى كەلىسپەۋشىلىككە بايلانىستى د. ا. قوناەۆ قىزمەتىنەن بوساپ، قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىن باسقارۋعا جىبەرىلدى.

حرۋششەۆ قىزمەتىنەن بوساپ، بيلىككە ل. ي. برەجنەۆ كەلگەننەن كەيىن 1964 جىلى قوناەۆ ورتالىق كوميتتەتتىڭ ءبىرىنشى باسشىلىعى قىزمەتىنە قايتىپ ورالدى.

د.ا. قوناەۆ قازاقستاننىڭ دامۋىنا اسا زور ۇلەس قوستى. 1955-ءى جىلدان 1985-ءى جىلعا دەيىن رەسپۋبليكا ونەركاسىپ ءوندىرىسىنىڭ كولەمى 8,9 ەسە، اۋىل شارۋاشىلىعى 6,2 ەسە، قۇرىلىس 8 ەسە ءوستى. رەسپۋبليكانىڭ يگەرىلمەي جاتقان ايماقتارىندا مىڭداعان ەلدى مەكەندەر، 47 جاڭا قالا پايدا بولدى.  قازاقستاننىڭ عىلىمي كۇش قۋاتىنىڭ قالىپتاسۋىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. قازاقستاندا قولايلى  الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق  جاعدايدىڭ ورناۋى  دەموگرافيالىق دامۋعا اسەر ەتتى. رەسپۋبليكا حالقىنىڭ سانى 1955 جىلدان بەرى ەكى ەسەگە ارتتى، 1987 جىلى 16 ميلليون، 244 مىڭعا جەتتى.

1986 جىلى 16 جەلتوقساندا قكپ وك-ءنىڭ پلەنۋمىندا د. ا. قوناەۆتىڭ زەينەتكە شىعۋىنا بايلانىستى ءبىرىنشى حاتشى قىزمەتىنەن بوساتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى.

د. ا. قوناەۆ قازاقستان تاريحىنداعى ەڭ ۇلكەن قوعام قايرەتكەرلەرىنىڭ بىرەگەيى. وعان توتاريتارلىق جۇيەدە الەمدەگى ءىرى دەرجاۆانىڭ بىرنەشە باسشىسى - ستالين، حرۋششەۆ، برەجنەۆ، اندروپوۆ، چەرنەنكو، گورباچەۆتارمەن جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلدى. قوناەۆ مىنەز-قۇلقىنىڭ، اقىلىنىڭ، زيالىلىعىنىڭ ارقاسىندا 20 عاسىرداعى بىرقاتار ساياساتكەرلەر اراسىندا ەرەكشە كوزگە ءتۇستى.

د. ا. قوناەۆ «مەنىڭ ۋاقىتىم تۋرالى»، «ستاليننەن گورباەچەۆقا دەيىن» دەپ اتالاتىن ەستەلىك كىتاپتاردىڭ اۆتورى.

قازاقستاننىڭ كوپسالالى ەكونوميكاسىن، مادەنيەت پەن عىلىمىن دامىتۋدا ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەنى ءۇشىن د.ا. قوناەۆقا سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعى 8 رەت بەرىلدى.

1993 جىلى 22 شىلدەدە 82 جاسقا قاراعان شاعىندا جۇرەك قان ءجۇرۋ جەتىمسىزدىگىنەن دىنمۇحاممەد احمەتۇلى قوناەۆ قايتىس بولدى.

«اباي-اقپارات»

قوناەۆتىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان ءىس-شارالار تۋرالى قوسىمشا مالىمەتتەردى ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى عابيدەن جاكەەۆكە (بايلانىس تەلەفوندارى: 8 701 777 1969; 8 707 811 3007) حابارلاسىپ بىلۋلەرىڭىزگە بولادى. ءىس-شارالاردىڭ اقپاراتتىق دەمەۋشىسى www.abai.kz  اقپاراتتىق پورتالى مەن www. masa.kz ينتەرنەت گازەتى