ءححى عاسىر تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، تۇتاس تۇركى تەكتەس جۇرتتاردىڭ الدىنا مول مۇمكىندىكتەر اشۋىمەن بىرگە، شەشىمىن تابۋدى كوزدەيتىن زور مىندەتتەر دە قويۋىمەن ەرەكشەلەنۋدە. رۋحاني قۇبىلانامانى انىقتاۋدا، عىلىمنىڭ سان الۋان سالاسىندا زەرتتەۋلەر جاساپ، ىزدەنىستەر جۇرگىزۋدە وسى كەزگە دەيىن ءبىر جاقتى ەۋروپامەنمەندىك («ۇلى ورىستىق») ويارنا اياسىندا قالىپتاسىپ قالعان ءادىس-تاسىلدەر مەن نەگىز-تىرەكتەرگە، كوزقاراستىق باعدارلارعا عانا سۇيەنىپ ەلەۋلى تابىستارعا جەتە المايتىنىمىز ءارى كونە سۇرلەۋدى شيىرلاۋدان اسا الماي، كوشىرىندى ەلىكتەۋشىلىك شەڭبەردەن شىعا المايتىنىمىز انىق بولىپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە كەڭەس وداعى اياسىندا ءومىر سۇرگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بويى ۇستەمدىك ەتكەن «فورماسى - سوتسياليستىك، مازمۇنى - ۇلتتىق» ءادىس-ءتاسىلدىڭ دە تيگىزگەن اسەر-ىقپالى از ەمەس.
دەربەس دامۋ ارناسىنا ءتۇس­كەنىمىزگە ءبىرشاما ۋاقىت ءوت­كەنى­نە قاراماستان، وداقتىق ويارنا قۇرساۋىنان قۇرىق ءۇزىپ شىعۋدىڭ ءوزى وڭايعا تۇسپەي تۇرعانىن جاسىرماۋعا ءتيىسپىز. ادەتتە، بەلگىلى ءبىر جاعداي اياسىندا تۋىنداعان ماسەلەنى سول كەزەڭدە قالىپتاسقان ويلاۋ جۇيەسى ارقىلى شەشۋ مۇمكىن دە ەمەس. مۇنى قاي-قاي سالاعا قاتىستى بولسىن، دالەل-دايەكتى مولىنان كەلتىرە وتىرىپ ايتۋىمىزعا ابدەن بولادى.

ءححى عاسىر تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، تۇتاس تۇركى تەكتەس جۇرتتاردىڭ الدىنا مول مۇمكىندىكتەر اشۋىمەن بىرگە، شەشىمىن تابۋدى كوزدەيتىن زور مىندەتتەر دە قويۋىمەن ەرەكشەلەنۋدە. رۋحاني قۇبىلانامانى انىقتاۋدا، عىلىمنىڭ سان الۋان سالاسىندا زەرتتەۋلەر جاساپ، ىزدەنىستەر جۇرگىزۋدە وسى كەزگە دەيىن ءبىر جاقتى ەۋروپامەنمەندىك («ۇلى ورىستىق») ويارنا اياسىندا قالىپتاسىپ قالعان ءادىس-تاسىلدەر مەن نەگىز-تىرەكتەرگە، كوزقاراستىق باعدارلارعا عانا سۇيەنىپ ەلەۋلى تابىستارعا جەتە المايتىنىمىز ءارى كونە سۇرلەۋدى شيىرلاۋدان اسا الماي، كوشىرىندى ەلىكتەۋشىلىك شەڭبەردەن شىعا المايتىنىمىز انىق بولىپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە كەڭەس وداعى اياسىندا ءومىر سۇرگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بويى ۇستەمدىك ەتكەن «فورماسى - سوتسياليستىك، مازمۇنى - ۇلتتىق» ءادىس-ءتاسىلدىڭ دە تيگىزگەن اسەر-ىقپالى از ەمەس.
دەربەس دامۋ ارناسىنا ءتۇس­كەنىمىزگە ءبىرشاما ۋاقىت ءوت­كەنى­نە قاراماستان، وداقتىق ويارنا قۇرساۋىنان قۇرىق ءۇزىپ شىعۋدىڭ ءوزى وڭايعا تۇسپەي تۇرعانىن جاسىرماۋعا ءتيىسپىز. ادەتتە، بەلگىلى ءبىر جاعداي اياسىندا تۋىنداعان ماسەلەنى سول كەزەڭدە قالىپتاسقان ويلاۋ جۇيەسى ارقىلى شەشۋ مۇمكىن دە ەمەس. مۇنى قاي-قاي سالاعا قاتىستى بولسىن، دالەل-دايەكتى مولىنان كەلتىرە وتىرىپ ايتۋىمىزعا ابدەن بولادى.
ەلىمىزدىڭ عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك ورىسىندە قازاق تىلىندە وزىندىك باعىت-باعدارى، سونى پايىمداۋ جۇيەلەرى بار دەربەس عىلىم جاساۋدان گورى ورىس وقىمىستىلارىنىڭ زەرتتەۋلەرىندەگى جە­تەك­شى ويلار مەن عىلىمي ءادىس­تەمەلەرگە، سولار ارقىلى جەتكەن ەۋروپالىق عالىم­داردىڭ عىلىمي تۇجىرىمدارىن، وي بايلامدارى مەن قالىپ-نىساندارىن نەگىز ەتە وتىرىپ، ۇلت ومىرىنەن مىسالدار ەنگىزۋ ارقىلى عىلىمي ىزدەنىستەر جاساۋدىڭ يشارالىق تۇرىنە دەن قويۋشىلىقتىڭ ەتەك العانى دا راس. قىسقاشا قايىرعاندا، بۇل قۇبىلىستى عىلىمي زەرتتەۋشىلىك دەۋدەن گورى «عىلىمدى تۇسىندىرۋشىلىك» دەپ اتاساق، اۋا جايىلا قويماسپىز.
البەتتە، ەلىمىزدە وسى كەزگە دەيىن جۇرگىزىلگەن عىلىمي ىزدەنىستەردىڭ بار­لىعىن بىرجاقتى تەرىس باعالاۋعا بولمايدى جانە وعان قاقىمىز دا جوق. عىلىمنىڭ بەلگىلى ءبىر سالالارىندا ەلەۋلى جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزگەنىمىز دە راس. بىرقاتار گۋمانيتارلىق سالالار بولماسا، جاراتىلىستانۋ سالاسى بويىنشا عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ تولىقتاي ورىس تىلىندە ءجۇر­گىزىلگەنى جانە بۇل ءۇردىستىڭ قازىرگى كۇننىڭ وزىندە وڭالىپ كەتە قويماعانى ءمالىم. سوندىقتان، اششى دا بولسا اۋىق-اۋىق اقيقاتقا جۇگىنىپ، ودان اۋىتقىماۋعا ۇمتىلىپ وتىرۋدىڭ ىسىمىزگە كەلتىرەر پايداسى بولماسا، تيگىزەر زيانى جوق.
جالپىعا بەلگىلى جالقى جايتتاردى تاپتىشتەپ جاتۋىمىزدىڭ سىرى ءومىر بويى «ۇيرەنۋشىلىك» پوزيتسياسىن ۇستانۋدىڭ ۇشپاققا شىعارمايتىندىعىن كورسەتۋدەن تۋىنداپ جاتىر. جوعارىدا كەلتىرىلگەن جايتتاردى عىلىمعا تىرەك بولار - ءتول تەرميندەر جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا دا تىكەلەي قاتىسى بار. عىلىم - جالپى ادامزاتقا ورتاق يگىلىك بولعانىمەن، ونى ءاربىر ۇلت ءوز تىلىندە يگەرىپ، تاڭبالاپ، ءارى قاراي ورىستەتۋگە قاقىسى بار ەكەندىگى دە تالاس تۋعىزبايتىن اقيقات. بۇل ماڭىزدى ماسەلە تۇركى حالىقتارىنا دا جات ەمەس. كەڭەس وداعى ىدىراپ، تۇركى مەملەكەتتەرى جەكە-جەكە شاڭىراق كوتەرۋىنە وراي تەرمينولوگيالىق جۇمىستارعا قاتىستى دا ەلەۋلى وزگەرىستەر ورىن الدى. بۇرىن قالىپتاسقان تەرمينجاسام قاعيداتتارى دا قايتا قارالىپ، جاڭا قاعيداتتار بەلگىلەندى. ءتىلدىڭ تابيعي زاڭدىلىقتارى ەسكەرىلدى. وسىعان بايلانىستى حالىقارالىق ايادا قولدانىلىپ جۇرگەن سان-سالالى تەرميندەردىڭ ۇلتتىق تىلدەردەگى بالامالارى پايدا بولدى، جاڭا تەرميندەر جاسالدى، ۇزدىكسىز ىزدەنىستەر قارقىن الدى. وسى رەتتە ارتىق-كەم تۇستار دا بوي كورسەتتى. بىزدىڭشە، ەندىگى كەزەكتە مىناداي كەلەلى جايتتارعا نازار اۋدارۋ قاجەت سەكىلدى.
بىرىنشىدەن، قوعامدىق-ساياسي ءومىر مەن عىلىمنىڭ سان-سالاسىندا حالىقارالىق ايادا كەڭىنەن قولدانىلىپ جۇرگەن جانە جاڭادان پايدا بولعان تەرميندەردى انا تىلىمىزدە بالامالاۋ كەزىندە تۇركى حالىقتارى بولەك-بولەك باعىت ۇستانباي، ۇلتتىق تەرمينولوگيالىق جۇيەلەرىن ورتاقتاستىرۋ جايىن قولعا العاندارى ءجون.
ەكىنشىدەن، عىلىمنىڭ جاڭا سالالارىن بىرلەسە ورىستەتىپ، الەمگە تىڭ عىلىمي باعىتتار ۇسىنۋدى ويلاستىرماي، ىرگەلى ەلدەردىڭ قاتارىنا كىرە الماي­تىندىعىمىزدى ۇعىنعانىمىز ابزال.
مىنە، وسى ەكى باعىتتاعى جۇمىستاردى ىنتىماقتاسا، ۇيلەستىرە وتىرا جۇرگىزسەك، ايتارلىقتاي ناتيجەگە قول جەتكىزۋگە جول اشىلار ەدى. سونىمەن قاتار، بۇل جۇمىستاردى بولاشاق تۇتاس تۇركىستان يدەياسىنىڭ ىسكە اسۋىنا قالانار ىرگەتاس، ماڭىزدى قادام رەتىندە قاراۋعا دا مۇمكىندىك بار. اقىل، كۇش بىرىكتىرۋدەن ۇتپاساق، ۇتىلمايتىنىمىز ايدان انىق. البەتتە، مۇنى ىسكە اسىرۋدىڭ ءتۇرلى قيىندىقتارى بار ەكەندىگى ءسوزسىز. قارجىلىق، ينتەللەكتۋالدىق رەسۋرس­تاردى توپتاستىرۋدى ايتپاعاننىڭ وزىندە، سايا­سي شەشىم قابىلداۋ، ۇلتتىق وزىمشىلدىككە بوي الدىرۋ سەكىلدى توسقا­ۋ­ىلداردىڭ دا كەسە-كولدەنەڭ تۇر­ماي­تىنىنا كەپىلدىك بەرە المايمىز. سونداي-اق، مۇنداي بىرلەستىككە مۇددەلى ەمەس تاراپتار جاعىنان تۋىندايتىن ءتۇرلى قى­سىم­داردىڭ دا بار ەكەنىن جوققا شىعارا المايمىز. الايدا تۇركى حالىقتارىنىڭ قاي-قايسىسى بولسىن، دۇنيە ديدارىندا دامىعان مەملەكەت رەتىندە ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن وسىناۋ ارماندى ىسكە اسىرماي بولمايدى. بۇل ماسەلەگە ءبىز قايتا-قايتا اينالىپ سوعا بەرەتىن بولامىز.
ەگەر تۇرىك حالىقتارى ورتاق بىرلەس­تىككە قول جەتكىزىپ، ۇلكەن وداققا اينالماسا، ءتۇپتىڭ تۇبىندە شاعىن ەلدەر رەتىندە ءىرى مەملەكەتتەرگە جەم بولۋى عاجاپ ەمەس. سوندىقتان دا ءبىز بيىك ماقساتتارعا ۇمتىلا وتىرىپ، شاعىن بولسا دا ۇزدىكسىز قادامدار جاساي بەرگەنىمىز ابزال. بۇل قادام مادەني ءورىس، تىلدىك تۇتاستىق سالاسىنداعى رۋحاني قارىم-قاتىناستاردان باستاۋ العانى ءتيىمدى.
بۇكىل تۇركى جۇرتىنىڭ بولاشاعى، مادەنيەتىنىڭ ساقتالىپ، ءوسىپ-وركەندەۋى - بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ورتاق تەرمينولوگياسىن، ورتاق عىلىم ءتىلىن قالىپتاستىرۋعا بايلانىستى. بۇلاي بولماعان جاعدايدا، ولار بولشەكتەنىپ، بىرتە-بىرتە دامىعان مادەنيەتتەرگە ءسىڭىپ، جۇتىلىپ كەتۋى ىقتي­مال. وسىنداي ۇلكەن ماقسات جولىندا، ءاربىر تۇركى ەلىنىڭ ىرگەلى مەملەكەتكە اينالىپ، تۇتاس تۇركى الەمىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن تۇركى تەكتەس جۇراعاتتارىمىزدىڭ پاراسات بيىگىنەن كورىنەتىنىنە سەنىمىمىز مول.
وسى رەتتە نەگىزگى ءسوز ورتاق ءتىل تۋرالى ەمەس، ورتاق تەرمينولوگيا قالىپ­تاستىرۋ جايىندا بولىپ وتىرعانىن قاپەردەن شىعارماعان ءجون. ورتاق تەرمينولوگيالىق جۇيە قۇرۋ ارقىلى از ساندى تۇركى حالىقتارىنىڭ جويىلىپ كەتۋىنە توسقاۋىل قويۋعا ءارى تۇركى حالىق­تارىنىڭ وداقتاسا وتىرىپ، نىعايۋىنا قول جەتكىزۋگە بولادى دەپ بىلەمىز.
بۇل ماسەلە ەكونوميكالىق جاعىنان دا ءتيىمدى. ويتكەنى، الدىمىزدان 200 ميلليوننان ارتىق تۇتىنۋشىسى بار كەڭىستىك اشىلار ەدى. بۇكىل الەمدىك عىلىمي اقپاراتتى ۇلتتىق ءتىل ارقىلى يگەرگەنىمىزبەن، مۇنى تۇتىنۋعا كەلگەندە ءوز نارىعىمىزدىڭ تارلىق ەتۋى مۇمكىن ەكەندىگىن دە ويلاۋىمىز كەرەك، ياعني ءاربىر تۇركى حالقىنىڭ ۇلتتىق تىلىندە عىلىمي تەرمينولوگياعا بالاما تاپقانىمىزبەن، ونى پايدالانۋ جاعى كەمشىن بولادى. سوندىقتان، ورتاق تۇركى تەرمينولو­گياسىن قالىپتاستىرعانىمىز ءجون. بۇل ۇلكەن سينەرگەتيكالىق اسەر بەرەدى.
وسى ورايدا تۇركى حالىقتارىنىڭ بۇعان دەيىن جاساعان، قالىپتاستىرعان تەرمين-اتاۋلارى مەن ۇلتتىق بالامالارىن وزگەرتە المايمىز جانە ونىڭ قاجەتى دە جوق. ويتكەنى، بۇلاي جاساۋ ارقىلى ءبىز ىڭعايسىزدىق پەن كەلىسپەۋشىلىكتى تۋدىرامىز، ونىڭ ۇستىنە شالاعايلىققا، تۇسىنىكسىزدىككە ۇرىنامىز. سوندىقتان، بارىن سول قالپىندا قالدىرىپ، بۇدان كەيىنگى ىستەرىمىزدى ۇيلەستىرە الساق تا تاقيامىزعا تار كەلمەيدى.
ارينە، تەرمينولوگيانى ورتاق­تاس­تىرۋ جەكەلەگەن عالىمدار شەشە سالاتىن ءىس ەمەس. بۇل ماسەلەمەن تۇبەگەيلى اينالىساتىن تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ تەرمينولوگ ماماندارىنان قۇرىلعان ارنايى عىلىمي ورتالىق كەرەك. اسىرەسە، وسىعان دەيىن ءار ەلدە ءار الۋان كۇي كەشىپ، ءوز حالىنشە ەڭبەك ەتىپ جاتقان ءار قيلى قوعام، ۇيىم، وداقتاردىڭ ءىس-تاجىريبەلەرىن وسى ىسكە جۇمىلدىرساق، ايتارلىقتاي ناتيجە بەرەر ەدى. مۇمكىن، بۇل ورتالىقتى تۇركسوي جانىنان ۇيىمداستىرۋ جونىندە ۇسىنىس جاساۋ كەرەك شىعار؟ بىراق، قالاي بولعاندا دا سەڭ قوزعالدى، سانا وياندى. وسى باعىتتاعى ارەكەتتەرىمىز جيناقتالىپ، ءبىر ارناعا تۇسەتىنىنە سەنىمىز كامىل.
ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارىن بىرىنەن ءبىرىن الشاقتاتقان تاريحتىڭ تالاي تەپەرىشىن بىلەمىز. سونىڭ ىشىندە جازۋ الشاقتىعىنىڭ الار ۇلەسى تىم مول. قاراڭىز، وتىزدان استام تۋىس تىلدەر وسى جازۋ تۇرلىلىگىنىڭ كەسىرىنەن 70-80 جىلدىڭ بارىسىندا، ءتىپتى، ءبىرىن ءبىرى تۇسىنبەيتىن كۇيگە جەتتى. اراب، كيريلليتسا، لاتىن، تاعى باسقالارىنىڭ جازۋلارىنىڭ سان قۇبىلتىلعان نۇسقالارىن مۇرا تۇتقان تۇركى تىلدەرى تۋىستىق نەگىزدە دامۋدىڭ ورنىنا بىرىنەن ءبىرى وقشاۋلانىپ، دارالانىپ، تۇمشالانا تۇسكەنى ءمالىم.
تۇركى حالىقتارى، نەگىزىنەن، دەربەس­تىككە قولى جەتىپ وتىرعان بۇگىنگى تاڭدا وسى ءبىر وراسان ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋدى ويلاستىرعانى ابزال. بۇل - تاريحي مۇمكىندىك. ەگەر ءبىز مۇنى دەر كەزىندە پايدالانىپ قالماساق، كەيىن كەش بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان، جازۋ-سىزۋى ەرتەدەن جۇيەلەنىپ قالىپتاسقان تۇركى تىلدەرىنىڭ نەگىزگىلەرى لاتىن جازۋىن قولدانادى.
ورتاق تەرمينولوگيالىق جۇيە قا­لىپ­تاستىرۋ دەگەندە ءبىزدىڭ كوزدەپ وتىر­عانىمىز مىناداي ءۇش نەگىز:
ا) تۇركى تىلدەرىنىڭ كوبىنە ورتاق نەشە الۋان تۋىندى سوزدەر جاساۋعا نەگىز بولاتىن تۇبىرلەر ء(ا.قايدار). مۇنىڭ سانى ەداۋىر جانە بۇلار كەز-كەلگەن تۇركى تىلدەرىنەن كەزدەسەدى. سولاردى كەز كەلگەن تىلدەن تەرىپ سارالاي، جۇيەلەي ءبىل، تالعاي ءبىل;
ءا) تۇركى تىلدەرىنە ءار داۋىردە ەنىپ، ءسىڭىسىپ كەتكەن كىرمە سوزدەر. ولار -اراب، پارسى، مونعول، ورىس سوزدەرى. مۇنىڭ ءۇس­تىنە كەيىنگى ءبىر عاسىرعا جۋىق مەرزىمدە ورىس ءتىلى ارقىلى تىلدەرىمىزگە كوبى كۇش­تەپ ەندىرىلگەن ينتەرناتسيونالدىق تەرميندەر. بۇلاي دەپ وتىرعانىمىز، الگى تەرمين سوزدەر ورىس تىلىندەگى ءپىشىنىن بۇزباي، ياعني وزگە ءتىلدىڭ زاڭدىلىعىن ساقتاي ەنگىزىلگەندىكتەن. ءبىز ەملە ەرەجەلەرىمىزدى دە اۋەلدەن-اق وسى ىڭعايمەن، ياعني ورىس ءتىلىنىڭ ۇلگىسىمەن تۇزدىك. ءسويتىپ، ءتىلىمىزدىڭ ايتىلۋ، جازىلۋ زاڭدىلىقتارىنا ايتارلىقتاي نۇقسان كەلتىرىپ الدىق. ەندى وسىلاردى جاڭاشا يگەرىپ، رەتتەۋدە دە ءوزارا ورتاقتاسا شەشىلەتىن ماسەلە تۋىنداۋدا. ەندەشە، بۇل جونىندە دە كەڭەسىپ، كەلىسىپ الاتىن جايتتار جەتەرلىك;
ب) ءاربىر ءتىلدىڭ عاسىرلار، جىلدار بو­­يى قالىپتاسقان وزىندىك ءسوزجاسام ۇلگىلەرى، ياعني ءاربىر ءتىلدىڭ ءوز بايلىعىن سا­رقا پايدالانۋ مۇمكىندىگىنىڭ دە وڭاشالىق­قا عانا ەمەس، ورتاقتىققا قاراي جەتەلەي­تىن مىسالدارى مول. مىنە، بۇل جەردە دە ساۋاتتىلىق پەن ساراماندىق قاجەت. وسى ايتىلعانداردى نەگىزگە الا وتىرىپ، تۇركى تىلدەرىنىڭ بارىنە ورتاق ۇلگىنى جاساۋعا ابدەن بولادى دەپ بىلەمىز.
قوزعالىپ وتىرعان ماسەلەنى عىلىم­نىڭ كەز-كەلگەن سالاسى بويىنشا تاراتا اڭگىمەلەۋگە بولادى. ماسەلەن، مەديتسينا سالاسىن الالىق. مەديتسينا عىلىمى نەشە الۋان سالالار مەن تارماقتاردان تۇراتىنى ءمالىم. سونىڭ قاي بولىگىندە دە جۇيەلەۋدى، رەتتەۋدى كۇتىپ تۇرعان ماسەلەسى قىرۋار. مەملەكەتتىك ءتىلدى عىلىم تىلىنە اينالدىرۋدىڭ تۇبەگەيلى ماسەلەلەرى قاراستىرىلىپ جاتقان قازىرگى كەزدە بۇل شارۋانىڭ كوكەيتەستىلىگى، ءتىپتى، انىق. ءتاۋىپ، ەمشى، سىنىقشى، ۇشىقشى، تامىرشى، تاعى باسقالار ءتارىزدى تولىپ جاتقان ۇعىمداردىڭ ءوزى-اق انا ءتىلىمىزدىڭ ءورىسىن بۇل سالادا دا كەڭەيتە تۇسۋگە بولاتىنىن بايقاتپاي ما؟ تەك، ىزدەنىمپازدىق كەرەك. جوعارىدا ءسوز بولعان ءتۇبىر ءسوزدىڭ دە، كىرمە ءسوزدىڭ دە، ءسوزجاسامنىڭ سان ءتۇرىن تانىتار ءتول بايلىعىمىز دا مەديتسينا سالاسىندا مول، ولاردىڭ تالاي تەرمينگە نەگىز بولارى حاق.
مەديتسينالىق تەرميندەرگە بۇرىن ­دا نەگىز بولعان، قازىر دە نەگىز بولارلىق ­سان مىڭداعان وسىمدىك اتاۋلارى مەن مال اتاۋ­لارى، دەنە مۇشەلەرى، اس-تاعامدى ءبىلدى­رەر سوزدەردى ءبىز تۇگەل يگەردىك دەپ ايتا الامىز با؟ وسى يگىلىكتى يگەرۋدىڭ نەشە الۋان زاڭدى جولدارى مەن پرينتسيپتەرى سارالانباي تۇرىپ مەديتسينا عىلىمىنىڭ دا ۇلتتىق تىلدە دامۋى نەعايبىل. ەندەشە، بۇل عىلىم ماماندارىنىڭ الدىندا دا وزگە ءتىل عالىمدارىمەن ورتاقتاسا، كەڭەسە شەشەر ماسەلەلەر بارشىلىق. زيالى قاۋىم ۇنەمى وسىنداي ماسەلەلەردى القاعا سالىپ، كەڭەسىپ وتىرۋدى داستۇرگە اينالدىرسا ماقۇل بولار ەدى.
جالپى، تەرمين پايدا بولۋ ءۇشىن سول تەرمينگە نەگىز بولارلىق وقيعا قاجەت. وقيعا، قۇبىلىس بولماسا، ونى اتاۋدىڭ دا قاجەتتىگى بولماس ەدى. سوندىقتان، ءبىز ۇنەمى قابىلداعىش، العىش بولا بەرمەي، ءوزىمىز دە جاساعىش، ات بەرگىش ساناتىنا ءوتۋىمىز كەرەك. كەز كەلگەن ءتىل وسىنداي عى­لى­مي تابىستارى ارقىلى كوگەرەدى. قولدانىس اياسى كەڭەيەدى. بەلگىلى ءبىر سالادا باسىمدىق تانىتىپ، جەتەكشىلىككە يە بولماي، تىلدىك وركەندەۋگە جەتۋ قيىن.
مىسالى، ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا حالىقارالىق ساۋدا-ساتتىق ارتىپ، جۇك تاسىمالداۋ سالاسىنىڭ دامۋىنا وراي ىرگەلى وتارشىل دەرجاۆالار - انگليا، فرانتسيا، گوللانديا، گەرمانيا جانە يتاليا سەكىلدى ەلدەر سۋىرىلىپ العا شىقتى. وسىعان وراي شارۋاشىلىق-قۇقىقتىق، نارىقتىق قاتىناستاردى، تە­ڭىزدە كەمەمەن ءجۇرۋ قاۋىپسىزدىگىن رەتتەۋ ءۇشىن حالىقارالىق وداقتار مەن ءارتۇرلى قاۋىمداستىقتار، ينستيتۋتتار پايدا بولدى. تەڭىز كولىگىندە قارىم-قاتىناس جاساۋ مەن اقپارات الماسۋ ءۇشىن ورتاق ءتىل رەتىندە اعىلشىن ءتىلى، ال تەمىر جولدا - فرانتسۋز ءتىلى تاڭداپ الىندى. اعىلشىن تىلىنە ارتىقشىلىق بەرىلۋىنىڭ ءمانى تە­ڭىز­دەگى قۇقىقتىق قارىم-قاتىناستاردى رەتتەۋ اعىلشىن قۇقىعىنا نەگىزدەلگەن ەدى. ال فرانتسۋز تىلىندە حالىقارالىق تەمىرجولمەن جۇك جانە جولاۋشىلار تاسىمالداۋ كونۆەنتسيالارى جاسالدى. وسى ارقىلى الەمدە كولىك تاسىما­لى سالاسىنداعى تەرمينولوگيالىق جۇيە­دە اعىلشىن جانە فرانتسۋز تىلدەرى ۇستەم­دىككە يە بولدى.
سوڭعى كەزدە كومپيۋتەردىڭ پايدا بولۋىنا وراي قانشاما قۇبىلىستار اشىلدى. سالانىڭ ءاربىر جاڭا قۇبىلىستارىن اتاۋ ءۇشىن كوپتەگەن تەرمين قاجەتتىگى تۋدى. سونى تەرمينولوگتەر جيىلىپ الىپ، قالاي اتايمىز دەپ وتىرعان جوق. كومپيۋتەرشى ماماندار پروتسەسس بارىسىندا پايدا بولعان ءاربىر جاڭا قۇبىلىسقا وزدەرى اتاۋ بەرۋدە. كومپيۋتەر امەريكادا ويلاپ تابىلعاندىقتان، اقپاراتتىق تەحنولوگيا اتاۋلارىنىڭ ءبارى اعىلشىن تىلىندە بولاتىنى زاڭدى.
سول سەكىلدى تۇركى حالىقتارى نەمەسە قازاق حالقى بەلگىلى ءبىر سالانى دامىتىپ الىپ كەتسە، سول سالا تەرميندەرى تۇگەلدەي قازاقشا جاسالىپ، الەمگە سولاي تارالار ەدى. جوعارىدا ايتىلعان ەكىنشى ماقساتتان تۋىندايتىن مىندەتتەر وسىعان تىكەلەي بايلانىستى. ءبىز حالىقارالىق ورەدەگى وسىنداي باس قوسۋلار اتالعان ماقساتتار ۇدەسىنەن شىعۋعا سەپ بولسا يگى دەپ تىلەيمىز.

ومىرزاق ايتبايۇلى،
حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى، اكادەميك

 Abai.kz