كسرو ساياساتى مەن بيلىگى قالدىرعان "مۇرا" كەشە تاعى ءوز جەمىسىن بەردى. انىعى ماسكەۋ قويعان "مينا" تاعى جارىلدى. "مينا" ەمەي نەمەنە، جەردى ءبولۋ كەزىندە قاساقانا قاستىق قىلىپ، تۇتاستىق پرينتسيپىنە قاراما-قايشى نەگىزدە تەرريتوريانى بولۋگە بارىن سالسا. قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستاننىڭ كارتاسىن قولىڭىزعا الىپ قاراڭىز. تاڭدانىسىڭىزدى جاسىرا المايسىز. قالايشا قۇرلىقتاعى مەملەكەتتەر، ءوزارا باۋىر ەلدەردىڭ اراسىندا وسىنشالىقتى انكلاۆتار كوپ. مىنە، سول كسرو بيلىگى، سول كەزەڭدەگى ماسكەۋ باسشىلىعى قويعان "مينا" كەشە جارىلدى. تۇتاس ورتالىق ازيانى جاڭعىرتا جارىلدى. تاريحى تاعدىرلاس، مىڭ جىلدىق كورشىلەردىڭ ءبىر-بىرىنە وق اتۋىمەن كورىنىس تاپتى. 

قىرعىزستان-تاجىكستان-وزبەكستاننىڭ اراسىنداعى جەر داۋى، شەكارا ماسەلەسى 1991 جىلدان بەرى ءوز وزەكتىلىگىن توقتاتقان ەمەس. سەبەبى ءالى دەماركاتسيا مەن دەليميتاتسيا جۇرمەگەن. تاشكەنت-بىشكەك-دۋشانبە اراسىندا كەلىسىمدەر بار، كەلىسسوزدەر ۇدايى ءجۇرىپ جاتىر، بىراق ناتيجە از. سادىر جاپاروۆ بيلىك تىزگىنىن العان ساتتەن باستاپ، ەڭ الدىمەن وسى ماسەلەنى رەتتەۋگە كىرىستى. تاشكەنتكە باردى، تاجىكستانعا وكىل جىبەردى. تاراپتار جەر الماسۋعا كەلىسىپ، جاعا جىرتىسۋدى توقتاتۋعا ۋاعدالاستى. دەگەنمەن ناتيجە وڭ شەشىمىن تاپپاي تۇر. ماسەلەنىڭ قانشالىقتى كۇردەلى ەكەنىن قاراپ كورەلىك.

مىسالى وزبەكستان مەن قىرعىزستان اراسىندا 30-دان استام داۋلى ايماق بار. ەكى ەل شەكاراسىنىڭ ۇزىندىعى 1375 شاقىرىم، سونىڭ 1000 شاقىرىمدايى تولىق شەشىلگەن، قالعانى داۋ-دامايدىڭ اراسىندا. قىرعىزستان جەرىندە وزبەكستاننىڭ ەكى انكلاۆى بار. ول – سوح جانە شاحيماردان جەرلەرى، ونداعى حالىق سانى 50 مىڭنان اسادى. وزبەكستاندا قىرعىزدار تۇراتىن باراك اۋىلىن دا انكلاۆ دەسە بولادى، ونداعى حالىق سانى 150 ادامدى قۇرايدى. قىرعىزستان مەن وزبەكستان 2018 جىلى انكلاۆتار بويىنشا جەر الماسىپ، ماسەلەنى شەشپەك بولعان ەدى، دەي-تۇرا ول وڭ شەشىمىن تاپپادى.

قىرعىز بەن تاجىك اراسىندا دا جەر داۋى ءورشىپ تۇر. 29-ساۋىردەن كەيىن ورتەنىپ تۇر دەسەك تە بولادى. قىرعىز-تاجىك شەكاراسىنىڭ ۇزىندىعى 970 شاقىرىم، ونىڭ 530 شاقىرىمى بويىنشا عانا ناقتى كەلىسىم جاسالعان. ەكى ەل اراسىندا لەيلەك جانە باتكەن اۋداندارى ماڭىندا داۋلى جەرلەر جەتەرلىك. قىرعىزستان جەرىندە تاجىكستاننىڭ ۆورۋح انكلاۆى تۇر. ونداعى حالىق سانى 20 مىڭعا جۋىق. مىنە، ءدال وسى ۆورۋح ماڭىندا كەشەگى اتىس-شابىس باستالىپ، ارتى قارۋلى قاقتىعىستىڭ ناعىز وزىنە ۇلاسقان ەدى. انكلاۆتاردىڭ ورنالاسقانىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن، كارتاعا ءبىر نازار اۋدارىڭىز.

جىل سايىن كوكتەم مەزگىلىندە قىرعىزستان-تاجىكستان-وزبەكستان اراسىنداعى جەر داۋى ءورشيدى. سەبەبى قاراپايىم. كوكتەم مال جانە ەگىن شارۋاشىلىعىن جانداندىرىپ، قىستىڭ قامىن ويلايتىن كەزەڭنىڭ باسى. اۋىل شارۋاشىلىعى ءۇشىن سۋ مەن شۇرايلى جەر اۋاداي قاجەت. مىنە، وسى ساتتە سۋدى ءبولىسۋ، قۇنارلى جەردى يەمدەنۋ بويىنشا قاراما-قايشىلىقتار تۋىنداپ جاتادى. كوبىنە ول قاقتىعىستار شەكاراشىلاردىڭ ءوزارا كەلىسىمى ارقىلى شەشىمىن تابادى، الايدا وقيعا كەز كەلگەن ساتتە باقىلاۋدان شىعىپ، سوڭى قارۋلى قاقتىعىسقا ۇلاسىپ كەتۋى ءاپ-ساتتە. كەشەگى قايعىلى وقيعا سونىڭ دالەلى.

قارۋلى قاقتىعىسقا 28 ءساۋىر كۇنى قىرعىزستان مەن تاجىكستان اراسىنداعى سۋ قويماسىنىڭ ماڭىنا تاجىك تاراپىنىڭ بەينەباقىلاۋ ورناتىپ، ەكىنشى تاراپتىڭ وعان قارسىلىق بىلدىرۋىنەن باستالدى. سوزبەن قارسىلىق تاس اتىسۋعا، ال تاس لاقتىرۋ، قارۋلى قاقتىعىسقا دەيىن جەتكىزدى. سالدارىنان قوس تاراپتان ونداعان ادام قازا تاپتى. سوڭعى مالىمەتتەرگە قاراساق قىرعىزستان تاراپىنان 13 ادام قازا تاۋىپ، 134 ادام جاراقات العان. تاجىكستان 10 ادامىنان ايرىىلىپ، 90 ادام جارالانعان. 29-ءساۋىر ەكى ەلدىڭ سوعىس جاعدايىنا ءبىرتابان جاقىن قالعانىن كورسەتتى. سەبەبى قاقتىعىستا تىكۇشاقتار، اۋىر تەحنيكا مەن پۋلەمەت، مينومەت، ءتىپتى بتر قولدانىلعان، اسكەري بەكەتتەردى باسىپ الۋ، اۋىلداردى ورتەۋ فاكتىلەرى تىركەلدى. دۋشانبە مەن بىشكەك ەموتسياعا بەرىلمەي ءوزارا كەلىسىمگە كەلىپ، سالقىنقاندىلىق تانىتۋى عانا جاعدايدىڭ ۋشىقپاي، ۇلكەن سوعىسقا ۇلاسۋىن توقتاتتى.

رەسمي نۇر-سۇلتان جاعدايدىڭ ۋشىعىپ كەتۋىنەن ساقتانادى. ورتالىق ازيا اتتى ورتاق ءۇيىمىزدىڭ وتقا ورانعانى ءبىز ءۇشىن دە قاۋىپتى. سوندىقتان دا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ەكى ەل شەكاراسىنداعى جاعدايدى رەتتەۋگە قول ۇشىن بەرۋگە دايىن ەكەنىن مالىمدەدى. پرەزيدەنت مالىمدەمەسىندە: «ءوز تاراپىمنان ماسەلەنى شەشۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن قاراستىرۋعا جانە ءوزارا سەنىمدى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە كۇش سالۋعا دايىنمىن. ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ كەزەكتى كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋى اياسىندا مۇنداي شەكارالىق قاقتىعىستاردى رەتتەۋدىڭ تەتىكتەرىن قاراستىرۋ قاجەت دەپ سانايمىن», – دەدى. .

قازىر اتىس توقتادى. تىنىشتىق ورنادى. الايدا تىنىشتىق قانشا ۋاقىتقا سوزىلماق؟ بۇل ماسەلە قاشان تولىق شەشىمىن تابادى؟ "تاشكەنتكە جەر بەرمەيمىز" دەپ ۇرانداتىپ جاتقان كەمپىر-اباد سۋ قويماسىنىڭ ماڭىنداعى مىڭداعان نارازى حالىقتىڭ قايتا شىقپاسىنا كىم كەپىل؟ بۇگىن-ەرتەڭ تاعى اتىس بولماسىنا كىم جاۋاپتى؟ ونداعان كۇردەلى سۇراقتىڭ جاۋابىن تابۋ قيىن، بىراق سەبەبىن انىقتاۋ وڭاي. سەبەبى بىرەۋ. قاقتىعىس سەبەبى كسرو بيلىگى قويعان "مينالار". ول مينالاردى قازىرگى ماسكەۋ ءتيىمدى پايدالانىپ، ىقپال ەتۋ رىچاگى رەتىندە ۇستاپ وتىراتىنى سوقىرعا دا كورىنىپ تۇر.

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz