1. جەر - مەملەكەتتىڭ نەگىزى، نەمەسە قۋاتتى عۇن يمپەرياسى

الدىمەن ءبىر تاريحتى ەسكەرتىپ وتەيىن!

ءبىزدىڭ اتا - بابامىز مودە قاعان ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 209 جىلى جان-جاعىنان قىسىمعا ءتۇسىپ السىرەگەن عۇن مەملەكەتىنىڭ تاعىنا وتىردى.

بۇل ۋاقىت عۇنداردىڭ اسا قۋاتتى بولعان كەزى ەسكىرىپ، تەك ەستەلىككە اينالعان بولاتىن. مودەنىڭ تاققا وتىرعانىن ەستىگەن شىعىس حۋ-لار (بۇگىنگى قىتايلاردىڭ بابالارى) ساياسي قىسىم جاساي باستادى. ول تۋرالى ەجەلگى حان (قىتاي) تاريحشىسى سىما تسياننىڭ «شي تسزي» (تاريحي جازبالار) اتتى كىتابىندا بىلاي دەپ جازادى:

«مودە تاققا وتىرعان ۋاقىت  شىعىستاعى حۋ-لار اسا قۋاتتى ەل رەتىندە تانىلا باستاعان كەزگە ءدوپ كەلدى. ولار مودە ءوز اكەسىن ءولتىرىپ، بيلىك باسىنا كەلگەنىن ەستي سالا، مودەگە ەلشى جىبەرىپ، تۇمەن شانيۋيدەن (تۇمەن شانيۋ-مودەنىڭ اكەسى) قالعان  كۇنىنە مىڭ شاقىرىمعا تالماي شاباتىن اتاقتى تۇلپارىن بەرۋدى سۇرايدى. مودە ۋازىرلەرىمەن اقىلداسقاندا ولار: «مىڭ شاقىرىمعا شاباتىن بۇل تۇلپار عۇن مەملەكەتىنىڭ اسا قىمبات بايلىعى، بەرۋگە بولمايدى»،-دەيدى.

مودە: «ءبىر عانا جىلقىعا ساراڭدىق جاساپ، كورشىمەن تاتۋ وتىرا المايتىن شىعارمىز؟»،-دەپ شىعىس حۋ ەلىنە  كۇنىنە مىڭ شاقىرىمعا شاباتىن جۇيرىك تۇلپارىن بەرىپ جىبەردى.

ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن شىعىستاعى حۋ-لار مودە بىزدەن قورقادى ەكەن دەپ ويلادى. سوندىقتان ولار ەلشى  جىبەرىپ  مودە شانيۋيگە ءوزىنىڭ ەڭ سۇلۋ ءبىر  يانچجي-ءىن (ايەلىن) بەرۋدى سۇرايدى. مودە شانيۋ تاعى دا ۋازىرلەرىمەن اقىلداسقان  كەزدە،  ولار: «شىعىس حۋ-لار ادەپتىلىكتى بىلمەيدى ەكەن، سوندىقتان ولار ءيانچجيدى العىسى كەلەدى. ولارعا سوعىس اشۋىمىز كەرەك»،-دەپ اشۋلانىپتى. بىراق مودە حاعان: «ءبىر ايەلگە ساراڭدىق جاساپ، كورشىمەن تاتۋ وتىرا المايتىن شىعارمىز»،-دەپ ءوزىنىڭ ەڭ سۇيىكتى يانچجي-ءىن ولارعا بەرىپ جىبەرىپتى.

شىعىس حۋ مىرزالارى ودان سايىن ەلىرىپ، باتىستاعى جەرلەردى جاۋلاپ الا باستايدى. ولاردىڭ اراسىندا ادام مەكەندەمەيتىن كوپ  جەرلەر بولدى،  جانە ولار ونىڭ ەكى جاعىندا وۋتو (شەكارا قابىرعاسىنىڭ اتاۋى) رەتىندە ءومىر ءسۇردى.

شىعىس حۋ ەلشىسى كەلىپ: «سەندەر مەن ءبىزدىڭ ارامىزدا شەكارامىز وۋتو-نىڭ ار جاعىندا  يەسىز جەر بار. سەندەر وعان جەتە المايسىڭدار،  سول جەرلەردى ءبىز الايىق» دەگەندە، مودە ءوز ۋازىرلەرىنەن نە ىستەۋ كەرەكتىگىن سۇراعاندا، ولار: «ول  يەسىز جەرلەر، بەرۋگە دە بولادى، بەرمەۋگە دە بولادى»، - دەپتى. مودە قاتتى اشۋلانىپ: «جەر مەملەكەتتىڭ نەگىزى، ونى قالاي بەرۋگە بولادى؟»،-دەپ جەردى بەر دەگەن ءۋازىردىڭ باسىن شابۋدى بۇيىرىپ، شىعىسقا قاراي اتتانىپ، شىعىس حۋ-لارعا كەنەتتەن شابۋىل جاسادى.

شىعىستاعى حۋ-لار مودەنى الىمسىنباي، سوعىسقا ەشبىر دايىندىقسىز وتىرعان ەدى. مودەنىڭ  اسكەرى شابۋىلداپ، قاتتى سوققى بەردى، شىعىستاعى حۋ اۋلەتىنىڭ پاتشاسىن  ولتىرىپ، ولاردىڭ حالقى مەن مال دۇنيەسىن ولجالادى.

2. اققورعاننىڭ وڭتۇستىگى - شاپان مەن تىماقتىلاردىكى، سولتۇستىگى - ساداقشىلاردىكى... 

مودە شىعىستا حۋ-لاردى جەڭىپ، باعىندىرعان كەزدە، يۋەچجيلەر  عۇنداردىڭ باتىسىنداعى ۇيسىندەرگە  باسىپ كىرگەندىكتەن، ول ەلدىڭ پاتشاسى عۇن ەلىنە  قاشىپ كەلەدى. يۋەچجيلەر ولاردى قۋىپ كەلىپ، عۇن ەلىنىڭ جەرىندە ۇيسىندەرمەن سوعىسا باستادى.

مۇنى ەستىگەن مودە دەرەۋ باتىسقا قاراي جورىق باستاپ، يۋەچجيلەردى تالقانداپ، ولاردى  عۇن جەرىنەن قۋىپ شىعارىپ، ارىقاراي شابۋىلداپ، يۋەچجيلەرگە ايىرىلىپ قالعان عۇن ەلىنىڭ التاي تاۋلارىنا دەيىنگى جەرىن قايتارىپ الىپ، وعان قوسا يۋەچجيلەردىڭ دە كەيبىر جەرلەرىن باسىپ الدى.

مودە وسىلاي كۇشەيىپ، ءبۇرىن تسين پاتشالىعىنا ايىرىلىپ قالعان عۇنعا قاراستى وردوس جەرىن دە  قايتارىپ الدى.

مودە ودان ارى 40 مىڭ اتتى اسكەرمەن بارىپ ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىنگى 200 جىلى عۇندارعا  باسىپ كىرگەن حان اۋلەتىنىڭ پاتشاسى گاوديدى 320 مىڭ اسكەرىمەن قوسا  بايدەن بەكىنىسىندە  بىر اپتا بويى قورشاۋعا  العاندا حان اۋەتىنىڭ پاتشاسى جەڭىلگەنىن مويىنداپ، عۇن مەملەكەتىمەن  ءوزارا تىنىشتىقتا بولۋعا شارت جاسادى.

بۇل كەلىسىم-شارت بويىنشا حان ەلى  عۇن مەملەكەتىن وزىمەن تەڭ دەپ تانىپ، مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىن اققورعانمەن بەكىتتى.

بۇل تۋرالى جوعارىداعى سىما تسيان، «مودە-دەن باستاپ عۇندار ەڭ كۇشتى، ۇلكەن  بولىپ ءوستى، سولتۇستىكتەگى بارلىق ەلدى تۇگەلدەي باسقاردى، وڭتۇستىگىندە حان ەلىمەن تەڭەستى»،- دەپ جازدى. ول «شي تسزي» (تاريحي جازبالار)-ىندا  بىلاي دەپ جازدى: «ليۋ بان ءحۋانديدىڭ بۇيرىعى بويىنشا، اققورعاننىڭ سولتۇستىگىندەگى ساداقشىلار ەلى شانيۋي بۇيرىعىنا باعىنادى، ال اققورعاننىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى شاپان، بەلبەۋ، تىماق كيەتىن  ەلدەر  ماعان باعىنادى ... حان مەن عۇندار يىق تىرەسكەن،  قۋاتتى كورشىلەر بولادى »،-دەپ پاتشا اۋلەتىنىڭ حانشايىمىن مودە شانيۋيگە پاتشايىم ەتىپ بەردى جانە وعان جىل سايىن  جىبەك، جىبەك بۇيىمدار، شاراپ، استىق جانە ازىق-تۇلىك بەرىپ تۇراتىنىن مالىمەپتى.

بۇل كەلىسىم تاريحتا «بەيبىتشىلىك كەلىسىمى» دەپ اتالدى.

3. كيىز تۋرىلىقتى ساداقشىلاردى بىرىكتىرگەن عۇن يمپەرياسى

بۇدان عۇندار مەن حاندار اراسىنداعى شەكارانى اققورعان ارقىلى قۇرعانى ايقىن كورىنەدى. حان اۋلەتى عۇندارعا تاۋەلدى بولعاننان كەيىن مودە باتىسقا نازار اۋداردى. سەبەبى يۋەچجيلەر عۇنداردان جەڭىلىس تاپقاننان كەيىن كەك الۋ ءۇشىن كەلەسى سوعىسقا دايىندالىپ جاتقان ەدى.

سوندىقتان مودە يۋەچجيلەرمەن بولاتىن سوعىسقا دايىندالىپ، جاعدايدى باقىلاۋ ءۇشىن تىڭشىلار جىبەرىپ، يۋەچجيلەردىڭ عۇندارمەن وداقتاسۋ تۋرالى ارەكەتتەرىنە توسقاۋىل قويدى.

بۇل كەزدە حان ديناستياسىندا حان سين باستاعان كوتەرىلىس باستالدى. مودە حان ءسيندى قولداپ، ونىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداۋدى  حان پاتشاسىنا ءماجبۇر ەتتى. وسى كەزدە يۋەچجيلەر عۇندارعا قارسى سوعىس باستاعاندىقتان،  مودە باتىستاعى  يۋەچجيلەرگە قارسى سوعىسقا اتتانادى.

حان ديناستياسىنىڭ ىشكى كوتەرىلىسى كۇشەيىپ، وزدەرى قۇرىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا  تۇرعاندىقتان ولار عۇندارعا قارسى سوعىسا المايتىن ەدى. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 178 جىلى ليۋ بان قايتىس بولىپ، ونىڭ جەسىرى ليۋ حوۋ تاققا وتىردى.

پاتشايىم ليۋ حوۋ عۇنداردىڭ باتىسقا نازار اۋدارعانىن پايدالانىپ، حان ءسيندى استاناعا كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋگە الداپ شاقىرىپ الىپ، ولتىرەدى. عۇنداردىڭ  باتىس بولىگىنىڭ ۋاڭى سيان ءدال وسى كەزدە  حان اۋلەتىنىڭ جەرىنە باسىپ كىرىپ، شەكارا پروۆينتسياسىن توناپ قايتىپتى.

مۇنى ەستىگەن مودە  ۋاڭ سياندى باتىستاعى يۋەچجيلەرگە قارسى سوعىسقا جىبەرىپ جازالايدى دا بىردەن حان اۋلەتىنە ەلشى جىبەرىپ، باتىس عۇننىڭ ۋاڭى سياندى سوعىسقا  جىبەرىپ جازالاعانىن ايتىپ، ەكى ەل اراسىنداعى دوستىق كەلىسىمىن قالپىندا قالدىرۋدى وتىنەدى. حان اۋلەتىنىڭ پاتشايىمى ليۋ حوۋ عۇندارعا قارسى سوعىسقا شىعۋدى كوزدەگەنىمەن، قۋاتتى عۇن اسكەرلەرىنەن قورقىپ، مودەنىڭ  وتىنىشىن قابىلدايدى.

عۇنداردىڭ يۋەچجيلەرىمەن سوعىسى جەڭىسپەن اياقتالىپ، يۋچجيلەردى ءتاڭىر تاۋىنان اسىرىپ قۋىپ، كاندجۋ  جانە فەرگانا ماڭىنداعى 96 قالا مەن ەلدى مەكەندەردى باسىپ الىپ، ولاردان سالىق جيناپ الىپ تۇراتىن بولدى. وسى جورىق تۋرالى «شي دجي»-دا: «عۇندار باتىستاعى كانگحا (كاندجۋ) جانە فەرعانا (داۆان) ەلدەرىنەن سالىق الىپ، وڭتۇستىكتەگى تسياندارمەن بايلانىس جاسادى ... باتىس ەلدەرى تۇگەلىمەن السىرەپ، عۇنداردىڭ قول استىنا قارادى. عۇندار اسا كوپ ەلدى جاۋلاپ الىپ، كۇشەيە ءتۇستى»،-دەپ جازادى.

ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 174 جىلى مودە قاعان  حان يمپەرياسىنا  جازعان حاتىندا: «باتىس ۋاڭى سيان جازالانىپ، يۋەچجيلەرگە قارسى سوعىسقا جىبەرىلدى. ءتاڭىردىڭ قالاۋىمەن ساربازدار مەن ساردارلارىمىڭ دەنى ساۋ، ات-كولىكتەرىمىز سەمىز بولعاندىقتان ماعان يۋەچجيلەردىڭ  بارلىق يەلىكتەرى باعىندىرىلدى. مەن لوۋفان، ءۇيسىن، حۇزە-لەردى ءجان ولاردىڭ 26 يەلىكتەرىن يەلەنىپ الدىم، بارلىعىن عۇن ەلىنە  باعىناتىن ەتتىم. وسىلايشا ساداق تارتۋشى  بارلىق حالىقتار ءبىر وتباسى بولدى»،- دەپ جازدى.

كەيىنىرەك  ۇلى شىڭعىسحان وسى كيىز تۋىرلىقتى ساداقشىلاردى ءبىر وتباسىنا تاعى ءبىر رەت جيناعان ەدى.

بۇگىندە مودە قاعاننىڭ «جەر - مەملەكەتتىڭ نەگىزى» دەگەن ءسوزى الەم مەملەكەتتەرىنىڭ نەگىزگى تەورياسىنا اينالدى.

امانتاي تويشىبايۇلى

Abai.kz