جاقىندا ەلباسى  استانادا  ورىن تەبەتىن جاڭا مونۋمەنتتىڭ -اشارشىلىق قۇرباندارىنا قويىلاتىن ەسكەرتكىشتىڭ رەسپۋبليكالىق كونكۋرس ناتيجەسىندە ىرىكتەلىپ الىنعان ەسكيزدەرىمەن تانىستى. ودان، Nazarbayev University ستۋدەنتتەرىمەن كەزدەسۋى كەزىندە - سوۆەت وكىمەتى تۇسىنداعى ەڭ جويقىن اشارشىلىقتىڭ 80 جىلدىعى اتاپ وتىلەتىنىن مالىمدەدى.  بۇل ءجايت ەلىمىزدە ۇلكەن رۋحاني سەرپىلىس تۋعىزىپ وتىر.

ءى.تانىمنىڭ قيىن جولى

كەڭەستىك داۋىردە اشارشىلىقتىڭ جابىق تاقىرىپ بولعانى بەلگىلى. ءباسپاسوز ول جايىندا ءسوز قوزعامايتىن. وتىز ەكىنشى جىل ناۋبەتى وڭاشادا، وت باستارىندا عانا سىبىرلاپ ايتىلۋشى ەدى. كوشپەندى جۇرتتى قىناداي قىرعان اشتىق زۇلماتىنىڭ اجالدى تىرناعىنان ەشبىر  قازاق اۋلەتى ءدىن-امان قۇتىلا الماعان. سوندىقتان دا حالىق ساناسىنا تەرەڭ جارا سالدى. ەcتەن شىقپادى. توتاليتارلىق ستاندارت جەڭگەن، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ بىرىكتىرگىش كۇشى مويىندالعان زاماننىڭ وزىندە ۇمىتىلمادى. الايدا اشتىقتىڭ ميلليونداعان جازىقسىز قۇرباندارىن سوۆەت وكىمەتى جىلدارى اشىق ەسكە الۋ مۇمكىن ەمەس-ءتىن.

جاقىندا ەلباسى  استانادا  ورىن تەبەتىن جاڭا مونۋمەنتتىڭ -اشارشىلىق قۇرباندارىنا قويىلاتىن ەسكەرتكىشتىڭ رەسپۋبليكالىق كونكۋرس ناتيجەسىندە ىرىكتەلىپ الىنعان ەسكيزدەرىمەن تانىستى. ودان، Nazarbayev University ستۋدەنتتەرىمەن كەزدەسۋى كەزىندە - سوۆەت وكىمەتى تۇسىنداعى ەڭ جويقىن اشارشىلىقتىڭ 80 جىلدىعى اتاپ وتىلەتىنىن مالىمدەدى.  بۇل ءجايت ەلىمىزدە ۇلكەن رۋحاني سەرپىلىس تۋعىزىپ وتىر.

ءى.تانىمنىڭ قيىن جولى

كەڭەستىك داۋىردە اشارشىلىقتىڭ جابىق تاقىرىپ بولعانى بەلگىلى. ءباسپاسوز ول جايىندا ءسوز قوزعامايتىن. وتىز ەكىنشى جىل ناۋبەتى وڭاشادا، وت باستارىندا عانا سىبىرلاپ ايتىلۋشى ەدى. كوشپەندى جۇرتتى قىناداي قىرعان اشتىق زۇلماتىنىڭ اجالدى تىرناعىنان ەشبىر  قازاق اۋلەتى ءدىن-امان قۇتىلا الماعان. سوندىقتان دا حالىق ساناسىنا تەرەڭ جارا سالدى. ەcتەن شىقپادى. توتاليتارلىق ستاندارت جەڭگەن، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ بىرىكتىرگىش كۇشى مويىندالعان زاماننىڭ وزىندە ۇمىتىلمادى. الايدا اشتىقتىڭ ميلليونداعان جازىقسىز قۇرباندارىن سوۆەت وكىمەتى جىلدارى اشىق ەسكە الۋ مۇمكىن ەمەس-ءتىن.

وزگەرىس كەڭەستەر وداعىنداعى بيلەۋشى پارتيانىڭ جاريالىلىق پەن قايتا قۇرۋ ساياساتىن جاريالاۋىنان، ءسويتىپ، ازاماتتار ساناسىن شەڭگەلدەگەن رۋحاني قۇرساۋدى بىرتىندەپ بوساتۋىنان باستالعان. بارشامىزعا بەلگىلى، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بايلانىستى ورناعان «كىشى 37-ءشى جىل» ىزعىرىعى ارتتا قالىپ، قازاقستاندا دا دەموكراتيانىڭ «التىن كۇرەگى» ەركىن ەسە باستاسىمەن -  «اقتاڭداعى» مول تاريحىمىزدى سىن كوزبەن زەرتتەي وتىرىپ جاڭعىرتۋعا كىرىستىك.

توتاليتارلىق ءداۋىر اۋىزعا الۋعا تىيىم سالعان ساياسي  جازالاۋلار مەن اشارشىلىق شىندىعى 1988 جىلدان قازاق ءباسپاسوزىنىڭ وزەكتى تاقىرىبىنا اينالدى. سول جىلى ستاليندىك لاگەرلەر تاۋقىمەتىن تارتىپ ورالعان «حالىق جاۋلارى» زايىپتارىنىڭ ءبىر توبى ماسكەۋدەگى «مەموريال» قوزعالىسىنىڭ ماقساتتارىنا قولداۋ بىلدىرگەن ۇندەۋ-حاتتارىن جاريا ەتتى. ودان ءبىر توپ جاس قالامگەر 30-جىلدارعى رەپرەسسيالار مەن 32-جىلعى الاپات اشتىق قۇرباندارىن ەستە قالدىرۋ شارالارىن ويلاستىرۋدى ۇسىندى. ەكى ۇندەۋدە دە جازىقسىز جاندار رۋحىن ارداقتايتىن سيمۆوليكالىق ەسكەرتكىش ورناتۋ جايى كوتەرىلگەن ەدى. جازۋشىلار قاجەت قارجى جيناۋدى كوزدەيتىن ارنايى ەسەپشوت اشتى. ماسەلە ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ادال ەسىمدەرىن ءتىرىلتۋدى مۇرات ەتكەن  قوزعالىستىڭ قانات جايىپ،  دامۋىنا ۇلاستى.

بىزدەگى ءىس-ارەكەتتىڭ ماسكەۋ قوزعالىسىنان ەرەكشەلىگى - ستالينيزم قىلمىستارى رەتىندە تەك ساياسي رەپرەسسيالاردى اشكەرەلەۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، ستاليندىك-بولشەۆيكتىك بۇرمالاۋلاردىڭ اسا قايعىلى سالدارى - جادىمىزدا  حالقىمىزدىڭ ايتىپ جەتكىزگىسىز تراگەدياسىنىڭ سيمۆولىنداي بولىپ «32» دەگەن قاندى تسيفرلارمەن جازىلىپ قالعان الاپات  اشارشىلىقتىڭ دا شىندىعىن اشۋ ماسەلەسىنىڭ كۇن تارتىبىنە باتىل شىعارىلۋىندا جاتتى.

ساياسي بۇرمالاۋلار جىلدارى جازىقسىز جاپا شەككەندەر مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ، جازۋشىلار، عالىمدار، جۋرناليستەر، وزگە دە جۇرتشىلىق وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن 1988 جىلى قۇرىلعان ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى 1989 جىلدىڭ ساۋىرىندە قوزعالىس بەلسەندىلەرىنىڭ ۇيىسۋ كونفەرەنتسياسىن  وتكىزدى. سول قۇرىلتايشىلىق جينالىستا قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى شاڭىراق كوتەردى. حالىقتى ورنى تولماس قاسىرەتكە دۋشار ەتكەن كەڭەستىك سولاقاي رەفورمالار قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش قويۋ ماسەلەسى «ادىلەت» قوعامى قىزمەتىنىڭ ماڭىزدى باعىتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلدى. وعان جەر-جەردەن قولداۋ كورسەتىلىپ جاتتى.  «ادىلەتتىڭ» زەردە كىتابىن جاساۋ ءىسى جۇرتشىلىقتىڭ ءوز شارۋاسىنا اينالدى.

ماسەلەن، قوعام يدەياسىنا جامبىل وبلىسىنداعى سارىسۋ اۋداندىق ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى توكەن ماقاشەۆ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ءۇن قوستى: كونەكوز قارتتار اۋزىنان جالپى سانىنىڭ ۇشتەن ەكىسىنەن ايرىلعان اۋدان حالقىنىڭ باستان كەشكەن قيامەتتەرى جايىنداعى ەستەلىكتەرىن جازىپ الدى (سول قارالى كەزەڭدى بۇگىندە ساۋداكەنتتە  اشارشىلىق قۇرباندارىنا قويىلعان ەسكەركىش ەسكە سالىپ تۇر). الماتىداعى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە وقىتۋشىلار تالاس وماربەكوۆ پەن قامبار اتاباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن «32-ءنىڭ زۇلماتى» اتتى عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك ۇيىرمە قۇرىلدى. ستۋدەنتتەر عىلىمي ەكسپەديتسيالارعا شىعىپ، اشتىقتىڭ ءتىرى كۋالەرىنىڭ ەستەلىكتەرىن جينادى. ىزدەستىرۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا كونفەرەنتسيالار وتكىزىلدى. كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋدىڭ، الاپات اشارشىلىقتىڭ جاسىرىن دەرەكتەرىن ىزدەۋمەن ورتالىق مۇراعات ديرەكتورى مارات حاساناەۆتىڭ قامقورلىعى ارقاسىندا قۇرىلعان مۇراعاتشى جاستاردىڭ تاريحي-اعارتۋ بىرلەستىگى دە شۇعىلداندى. جەكەلەگەن عالىمدار  بۇل تاقىرىپقا ەلەۋلى عىلىمي جۇمىستار جازدى.  تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى. تاريحىمىزعا جاڭاشا كوزقاراس قالىپتاسا باستادى.

وسىنداي رەتتەرمەن تۋعىزىلعان قوعامدىق پىكىردىڭ وڭ ناتيجەسى سول، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى جاريالانىسىمەن، ماسەلەگە ەلىمىزدىڭ سول كەزگى پارلامەنتى (جوعارعى كەڭەس)  سەرگەك ءۇن قوستى. جوعارعى كەڭەس تورالقاسى 1931-1933 جىلدارعى اشارشىلىقتىڭ سەبەپ-سالدارلارىن انىقتاۋ ءۇشىن قۇرامىنا عالىمدار مەن زەرتتەۋشى-ماماندار تارتىلعان ايرىقشا كوميسسيا قۇردى. كوميسسيا اتالمىش قارالى بەلەستى ەگجەي-تەگجەيلى تەكسەرىپ، قورىتىندىلارىن جاسادى. جاپپاي كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىنا جانە ونىڭ قايعىلى سالدارىنا اينالعان اشتىق ناۋبەتىنە شىنايى عىلىمي كوزقاراس تۇجىرىمدالدى. 30-شى جىلدارعى اشارشىلىق ءستالينيزمنىڭ اسا ءىرى قىلمىسى رەتىندە اتالىپ، ءىس جۇزىندە كوشپەندى جۇرتقا گەنوتسيد جاسالدى دەلىندى. بىراق كوميسسيانىڭ بۇل باعاسىنا پارلامەنت تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلمەدى. دەگەنمەن قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق قاسىرەتىن جىل سايىن ارنايى ءبىر كۇندە ازا تۇتىپ ەسكە الىپ تۇرۋ دۇرىس دەپ ۇيعارىلدى. حالىق باسىنا تۇسكەن اشارشىلىق سىندى ناۋبەت قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە 31 مامىر  بەلگىلەندى.  ءسويتىپ، سول 1992 جىلدان باستاپ ءار جىلعى  مامىر  ايىنىڭ سوڭعى جۇلدىزىندا اشارشىلىق قۇرباندارى ارۋاعىنا تاعزىم ەتىپ تۇرۋ زاڭداستىرىلدى.

الايدا وسى ارناۋلى كۇندە ءمان-ماعىناسىنا ساي قارالى-سالتاناتتى ءىس-شارالارىن وتكىزىپ وتىرۋ داستۇرگە اينالدىرىلمادى. يماندىلىق ءىستىڭ باستالماي جاتىپ سيىرقۇيىمشاقتالىپ بارا جاتقانى العاشقى جىلى-اق ءمالىم بولعان. وسى جولدار اۆتورى 1992 جىلعى 25 مامىردا «الماتى اقشامى» گازەتى ءتىلشىسىنىڭ سۇراقتارىنا  بەرگەن جاۋابىندا («قاسىرەتتى ۇمىتپا!») اشارشىلىقتى ەسكە ءتۇسىرۋ كۇنىن اتاپ وتۋگە ازىرلىكتەن گورى سامارقاۋلىق  كوزگە ۇراتىنىن ايتتى. ونىڭ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى تەك پارتيا ۇرانىنا، ياعني بيلىكتىڭ اۋزىنا قاراپ ارەكەت ەتۋگە داعدىلانىپ قالعاندىعىمىزدا جاتقان. جانە وعان سول شاقتاعى ازاماتتىق بەلسەندىلىگىمىزدىڭ تومەندىگى ءارى جالتاقتىعى دا تەرىس اسەرىن تيگىزدى. ءارى، تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە بيلىك بۋىندارىنا جاڭادان قويىلعان «رەفورماتورلار» قازاق قاسىرەتىنىڭ استارىن تۇسىنە بەرمەيتىن. قازاقتى ءوز جەرىندە ازشىلىق ەتكەن ساياساتقا جاناما تۇردە بارشانىڭ قاتىستى بولعانىن پارىقتاي قويمايتىن. بيلەۋشىلەر قولىمەن جاسالعان  اشارشىلىققا ورىس حالقىنىڭ كىنالى ەمەستىگىن ەسكەرمەيتىن. ەسەسىنە، تاريح ساحناسىنان كەتكەن مەملەكەتتىڭ سولاقاي ساياساتىن اشكەرەلەۋدى رەسپۋبليكاداعى بۇگىنگى ورىس ءتىلدى كوپشىلىكتىڭ جانە دەموكراتيالىق كورشى ەل بيلىگىنىڭ «شامىنا تيەدى» دەپ بىلەتىن. سوندىقتان دا  ولار بۇل كۇندى «ۇمىت قالدىرعاندى» قولايلى كوردى.

الايدا ماڭىزدى ماسەلەگە وسىنشا بەيجاي قاراۋدىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەگە جاۋاپ بەرمەيتىندىگى انىق ەدى.  قيعاشتىقتى تۇزەۋ قاجەت. بۇل ءۇشىن جالپىۇلتتىق تاتۋلىقتى قاستەرلەۋمەن بىرگە، ونى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن شىندىقتارىن اشا وتىرىپ ساقتاۋدى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ دەموكراتيالىق جوعارعى وكىمەتىمىز ءدال سولاي ەتتى.  ءسويتىپ، بۇل ىسكە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي،  ارنايى  ايدار تاعىلعان 1997  جىل بويى مول كوڭىل ءبولىندى.

ەلىمىزدىڭ باس گازەتىندە بەلگىلى عالىم كەڭەس نۇرپەيىسۇلىنىڭ «قاسىرەت قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش-پانتەون ورناتىلسا - ەلدىگىمىزدىڭ تاعى ءبىر بەلگىسى بولار ەدى...» («ەگەمەن قازاقستان»، 9 قاڭتار 1997 ج.) دەگەن ماقالاسى جاريالاندى. وندا ول 1916 جانە 1986 جىلدار اراسىنداعى جازالاۋلار مەن اشتىق وقيعالارىن عىلىمي تۇرعىدا جۇيەلەپ، دايەكتى ۇسىنىستار  ءبىلدىرۋ ارقىلى ارناۋلى جىلدىڭ ءمان-ماعىناسىن اشقان ەدى.

رەپرەسسيا قۇرباندارىن ەسكە ءتۇسىرۋ وسىلاي - رەسپۋبليكامىزدا تۇراتىن بارشا ۇلت وكىلدەرىنىڭ تاتۋلىعى مەن كەلىسىمىنە ساباقتاستىرا قاراستىرىلعان. سول 1997 جىلدان باستاپ اشارشىلىق ناۋبەتى قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنىڭ مازمۇندىق اۋقىمى كەڭەيتىلدى. سودان بەرى 31 مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە اتالىپ كەلەدى.

الاپات اشارشىلىق تا جويقىن ساياسي جازالاۋلار جۇرگىزگەن ءستالينشىل ساياساتتىڭ سالدارى، مۇنى جۇرتشىلىق ايقىن ءتۇسىندى. سول سەبەپتى ەسكە الۋ كۇنىنە بەرىلگەن جاڭا مازمۇن دۇرىس قابىلداندى. 31 مامىردىڭ  جاڭا مارتەبەسى بۇكىلحالىقتىق مويىنداۋعا يە بولدى. بۇل كۇنى جۇرتشىلىق وكىلدەرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا جاڭا ەسكەرتكىشتەر تۇرعىزۋ، ورناتىلعان ەسكەرتكىشتەرگە گۇل شوقتارىن قويىپ تاعزىم ەتۋ سىندى شارالارعا مىندەتتى تۇردە قاتىسۋدى ۇردىسكە اينالدىردى.

سونىمەن، 31 مامىر كۇنگى جيىنداردا رەپرەسسيا جىلدارى جازىقسىز اتىلعان ازاماتتار ارۋاعىنا قۇرمەت كورسەتۋمەن قاتار، قاراپايىم حالىقتى بۇرىن-سوڭدى ەشقاشان تاريحتا بولماعان قىرعىنعا ۇشىراتقان اشارشىلىق تا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن سالدارى رەتىندە ورىندى اتالىپ كەلەدى. بۇل ورايدا بەلسەندى ارەكەتىمەن ەل ريزاشىلىعىنا بولەنگەن  ءىس ادامدارى دا بار. ماسەلەن، الماتى وبلىسىنىڭ اقسۋ اۋىلى ينتەرناتىندا 32-ءشى جىلى اشتان قىرىلعان توقسان بالا جەرلەنگەن ورىنعا 2002 جىلعى 31 مامىردا جەكە بەينەتقور كۇشىمەن ەسكەرتكىش قويىلدى. مۇنداي ارەكەتتەر ءار جەردە جاسالدى.  ناۋبەتتىڭ بەلگىسىز قۇپيالارىن عالىمدار، جازۋشىلار، جۋرناليستەر، دەرەكتى كينو شەبەرلەرى ءار قىرىنان اشىپ، جۇرتشىلىققا جەتكىزۋدە.

دەگەنمەن سوناۋ  قارالى كەزەڭنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ ءمان بەرۋ اۋقىمى جەتكىلىكسىز دارەجەدە ەكەنى مويىنداۋ ءلازىم. ولاي دەيتىنىمىز، قىلمىستى ساياسات تۋعىزعان الاپات اشارشىلىق حالقىمىزدىڭ ءوسىپ-ونۋىنە  ساندىق تا، ساپالىق تا تۇرعىدا ويسىراتا زيان تيگىزدى. ونىڭ اۋىر سالدارلارى ايتىپ-جەتكىزگىسىز، ءتىرى قالعان ەل-جۇرتتىڭ باسىنا سالعان اۋىرتپالىعى ۇشان-تەڭىز. سولاردى ءبىز  ەشقاشان ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز. بۇل بولاشاق ءۇشىن، حالقىمىزدىڭ بىرلىگىن، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرىن نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن قاجەت. الايدا سوناۋ ورنى تولماس قايعى-قاسىرەتتى لايىقتى دەڭگەيدە ەسكە الىپ، ازا تۇتۋ ءراسىمى ەلىمىزدە ازىرگە قالىپتاسار ەمەس.

«ادىلەت» قوعامى وسىعان جۇرتشىلىق نازارىن ۇدايى اۋدارىپ كەلەدى. كوپ بولىپ  ويلاسۋعا تامىزىق بولارلىق وي تاستاۋ ماقساتىمەن ماقالالار  جازىلدى، كونفەرەنتسيالار وتكىزىلدى. ەلىمىزدىڭ قيىن-قىستاۋلى دامۋ تاعدىرىنداعى كۇرت قۇلدىراۋعا دۋشار ەتكەن اشارشىلىق سىندى قايعىلى كەزەڭدەر شىندىعى تولىق مانىندە اشىلماعانى ايتىلدى. ويتكەنى، جاڭا ساپالىق جەڭگەيگە كوتەرىلمەك تۇگىل،  تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى كوپشىلىككە ايگى بولعان جايتتەردىڭ ءوزى جاڭا جۇزجىلدىق باسىندا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جۇرتشىلىق ساناسىنان وشە باستاعان، ءتىپتى ۇمىتىلعان بولاتىن.

ءسوز جوق، اشارشىلىقتى ءاردايىم ەستە تۇتۋ قاجەت. ولاي ەتۋدىڭ باستى سەبەبى سول، اشارشىلىق - تۇتقيىلدان كەزدەيسوق تاپ بولعان زوبالاڭ ەمەس-ءتى. ول پاتشا زامانىندا نەگىزدەلىپ، كەڭەستىك كەزەڭدە ورىستەتىلگەن ناۋبەت ەدى. بولشەۆيكتىك بيلىك جول بەرگەن زۇلمات قازاق حالقىنا جەر بەتىنەن حالىق رەتىندە مۇلدەم جويىلىپ كەتۋ قاۋپىن ءتوندىردى. اشتىق قۇيىنى بىرنەشە مارتە سوقتى. اسىرەسە وتىز ەكىنشى جىلدىڭ حالىق ساناسىنا تەرەڭ ءىز قالدىرعانى بەلگىلى. ودان بەرى دە، مىنە،  باقانداي سەگىز ونجىلدىق وتە شىعىپتى. حالقىمىزدى حح عاسىردا ايتىپ جەتكىزگىسىز ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندىرعان، قايعى-قاسىرەتى كول-كوسىر اشارشىلىق جىلدارىنىڭ ەڭ اۋىر كەزەڭىنە بيىل 80 جىل.

سامودەرجاۆيەلىك رەسەيدىڭ وتارلىق قۇلدىعىنان ازات بولعان قازاق ەلى  كەڭەستىك رەسەي فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى قۇرامىندا اۆتونوميا الدى. ەلدىگىن قالپىنا كەلتىردى. بۇل قۋانىشتى وقيعا ەدى. بىراق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكامىزدىڭ عۇمىرى جالپىۇلتتىق تراگەدياعا ۇلاسقان اشتىقپەن استاستى. بۇل ءبىزدى قاپالاندىرادى.  بىزگە مۇنىڭ سەبەپ-سالدارىن تەرەڭ  زەردەلەۋ قاجەتتىگىن ۇعىنامىز.

سوناۋ اپاتتى زۇلمات حالقىمىزدىڭ باسىنا كەزدەيسوق ۇيىرىلگەن جوق، ونىڭ تەرەڭ تامىرىن اجىراتا ءبىلۋ ءلازىم. ال ول رەجيم اۋىسقانمەن ساباقتاستىعىن جوعالتپاعان وتارلاۋشىلىق پيعىل مەن ارەكەتتە جاتىر.

بارشاعا ءمالىم، رەسەي تاراپىنان حVش-حIح  عاسىرلاردا ماقساتتى تۇردە جۇرگىزىلگەن جاۋلاپ الۋلار ناتيجەسىندە قازاقتىڭ مەملەكەتتىگى جويىلدى. جەرى مەن حالقى يمپەريا قۇرامىنا ەنگىزىلىپ، ءتۇرلى رەسەيلىك اكىمشىلىك بىرلىكتەرگە بولشەكتەندى. قازاق ولكەسىن ورىس جەرىنە، حالقىن، ەتنوستىق ءتۇرى بولەكشە بولسا دا، تىرشىلىگى مەن جان-دۇنيەسى جاعىنان كادىمگى ورىس مۇجىعىنا  اينالدىرۋدىڭ كەڭ كولەمدى شارالارى جۇزەگە اسىرىلا باستادى. حالقىمىز تۇتاستىعىن جوعالتتى. تەك كەڭەس وكىمەتىنىڭ ارقاسىندا، حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنىڭ سوڭىندا عانا، قازاقستاننىڭ جەر-سۋى مەن حالقىنىڭ نەگىزگى قۇرامى ءبىر شاڭىراق استىنا ءىس جۇزىندە بىرىكتىرىلدى.

اۆتونوميانىڭ ىرگەسى كەڭەيتىلگەننەن كەيىن، 1925 جىلعى ساۋىردە وتكەن  قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ  ءبىرىنشى (ەسكى قازاقستانداعى ەسەپ بويىنشا - بەسىنشى) سەزىندە  حالقىمىزدىڭ باسىنا تۇسكەن پروبلەمانىڭ تاريحي تامىرى جۇيەلەپ اشىلعان بولاتىن. سول قۇرىلتايدا قازاق ولكەسىن وتارلاۋ باستى-باستى ءۇش داۋىردە   (1. ورىس جەرىنەن ءوز ەرىكتەرىمەن كەلگەن قيلى باق ىزدەۋشىلەر مەن قاشقىنداردىڭ وتارلاۋى - بۇل حVI عاسىردان باستالدى; 2. ساۋدا-ونەركاسىپ مۇددەسىن كوزدەگەن سامودەرجاۆيە  ۇكىمەتىنىڭ  اسكەري-اكىمشىلىك تاسىلدەرمەن وتارلاۋى - بۇل ءحVIىى عاسىردان باستالدى; 3. حIح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىنان بەرى - رەسەيدىڭ ىشكى گۋبەرنيالارىنان شارۋالاردى جاپپاي كوشىرىپ-قونىس اۋدارتۋ جولىمەن وتارلاۋ)   جۇزەگە اسىرىلعانى تالداپ ايتىلدى.

رەسەي ۇكىمەتى يمپەرياليستىك ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ورال، ورىنبور، ەرتىس جەلىلەرى ارقىلى  قازاق دالاسىنا ءىرى-ءىرى سەنىمدى جاساقتارىن ورنىقتىردى. ولار قازاقتاردى جايىق، توبىل، ەرتىس وزەندەرى بويىنداعى ۇيرەنشىكتى اتا قونىستارىنان قۋىپ، مال باعۋ شارۋاشىلىعىنىڭ قالىپتى جاعدايىن زورلىقپەن وزگەرتتى.  عاسىرلار بويى قالىپتاسقان اتاكاسىپ نەگىزدەرىنەن ايىردى، قازاقتىڭ ەكونوميكالىق داۋلەتىن قاتتى ويسىراتتى.

اسىرەسە وتارلاۋدىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى اۋىر بولدى. بۇل شاقتا ىشكى رەسەيدەگى جەر داعدارىسىن شەشۋ ءۇشىن، «قازاقتىڭ جەرىن يگەرىپ-كوركەيتۋ» (ستولىپين) جەلەۋىمەن، پاتشالىق اكىمشىلىك قازاقستانعا قونىس اۋدارۋشىلار تاسقىنىن بۇرعان ەدى. وسى ورىس كوشى مۇددەسىنە قازاقتان 1916 جىلعا دەيىن كولەمى 40.647.765 دەسياتينا جەر تارتىپ الىنعان (1 دەسياتينا 1,09 گەكتارعا تەڭ). بۇل مولشەر بارلىق شۇرايلى، ءومىر سۇرۋگە قولايلى جەر-سۋ اۋماعىنان اسىپ كەتتى.

ال شۇرايلى جەرلەر مولشەرى كۇللى قازاقتىق اۋماقتىڭ بەستەن بىرىنە دە جەتپەيتىن. جەر كوميسسارياتىنىڭ 1925 جىلعى مالىمەتى بويىنشا - بارلىق جەر اۋماعى 202.962.345 دەسياتينا، ونىڭ ىشىندە جارامدى جەر كولەمى 38.170.000 دەسياتينا ەدى.  1925 جىلعى قۇرىلتايدا: «پەرەسەلەن تولقىنىنىڭ قىسىمىمەن قازاق بۇقاراسى...  ءشوبى جۇتاڭ، سۋى از، قۇمداۋىت جەرلەرگە ىعىسۋعا ءماجبۇر بولدى. وسى اپاتتى  ساياسات ولكە ەكونوميكاسىن تەز قۇلدىراتتى.  ەگەر وتكەن عاسىردىڭ 70-ءشى جج. ءبىر قازاق شارۋاشىلىعىنا 59 باس مالدان كەلسە، 1914-1915 جج. پەرەسەلەن قوزعالىسىنىڭ ارتۋىمەن بۇل تسيفر 25-26 باسقا دەيىن تومەندەدى»، - دەپ كورسەتىلدى.

پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلىق جۇيەسى توندىرگەن قاۋىپتى حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق زيالىلارى تەرەڭ سەزىنىپ، ودان قورعانۋ جولدارىن ويلاستىرعان بولاتىن. بىراق ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن قۇپيا پوليتسيا تەز اشكەرەلەدى. قيلى جازالاۋ شارالارىن قولداندى. سوندا زيالىلار ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ دۇمپۋىمەن ومىرگە كەلگەن جوعارعى زاڭ شىعارۋشى ورگانعا ءۇمىت ارتتى.

ماسەلەن، 1906 جىلى 1-ءشى مەملەكەتتىك دۋما مىنبەسىنەن ورىنبورلىق دەپۋتات تيموفەي سەدەلنيكوۆ جەرىنەن ايرىلىپ جاتقان قازاقتىڭ كەدەيشىلىككە ۇرىنعانىن اڭگىمە ەتتى. تورعايلىق دەپۋتات احمەت ءبىرىمجانوۆ  دۋماعا ءالى كەلىپ جەتپەگەن قازاق دەپۋتاتتارى ءۇشىن اگرارلىق كوميسسيادان قوسىمشا ورىن كوزدەلۋى قاجەتتىگىن كوتەردى.  1907 جىلى 2-ءشى مەملەكەتتىك دۋمادا سەمەيلىك دەپۋتات تەمىرعالي نۇرەكەنوۆ جۇتقا ۇشىراپ، قايىر سۇراپ كەتكەن بوسقىن قازاقتارعا ۇكىمەت تاراپىنان جاردەم بەرىلۋ كەرەكتىگىن ماسەلە ەتىپ كوتەردى. ال ورالدىق دەپۋتات باقىتجان قاراتاەۆ ۇكىمەتتىڭ شارۋالاردى ىشكى رەسەيدەن «جاڭا جەرلەرگە» قونىس اۋدارتۋ  ارقىلى قازاقتى جەر-سۋدان ايىرعان پەرەسەلەندىك ساياساتىن سىناعان اتاقتى ءسوزىن سويلەدى. بىراق ولاردىڭ بىردە-ءبىرى بيلىككە ۇناعان جوق. يمپەراتور بۇلارعا ەكى دۋمانى دا تارقاتىپ جىبەرۋىمەن، ءارى بۇراتانالاردى بۇدان بىلاي سايلاۋ قۇقىعىنان ايىرعان 1907 جىلعى «3 ماۋسىم» زاڭىن  شىعارۋىمەن جاۋاپ بەردى.

پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اگرارلىق ساياساتىن  2-ءشى مەمدۋما مۇشەسى ب.قاراتاەۆ  ونىڭ كوميسسيالارىندا اتقارعان جۇمىسى رەتىمەن دە، ءوزىنىڭ قازاق مۇددەسىن قورعاۋ جولدارىن ىزدەستىرۋ ورايىمەن دە ءجىتى زەرتتەدى. ۇكىمەتتىڭ قازاقتاردىڭ كوشپەلى ءومىر سالتىن حح عاسىردا مۇلدەم جويماق جوسپارى بارىن ءىرى لاۋازىمدى پاتشا چينوۆنيگى اۋزىنان ەستىدى. (دەگەنمەن كوشپەلى ءومىر سالتىنىڭ ومىرتقاسىن ءبىرجولاتا ءۇزۋدى تساريزم ەمەس، بولشەۆيزم جۇزەگە اسىردى). بيلىكتىڭ قازاق مۇددەسىنە قايشى ءىس-ارەكەتىن  پەرەسەلەن باسقارماسىنىڭ كۇندەلىكتى ءىس-داعدىسىنان كورىپ وتىردى. شۇرايلى جەر-سۋدىڭ جىرىمدالىپ قونىس اۋدارۋشىلارعا ءوتىپ جاتقانىن ناقتى مىسالدارمەن دالەلدەپ، ونىڭ باستى سەبەپتەرىن دارمەنسىزدەنە تالدادى (بۇعان ونىڭ  ۋنيۆەرسيتەتتەس جولداسى بارلىبەك سىرتانوۆقا 10-جىلدارى جولداعان، 30-جىلدارى باسپاسوزدە جاريا بولعان حاتى، سونداي-اق 1910 جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆقا دا جازىپ، 2004 جىلى «الاش قوزعالىسى» قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعىندا باسىلعان حاتى كۋا). اقىرى، قازاق ءۇشىن بۇدان بىلاي تۇرمىس سالتىن قايتا قۇرۋ عانا ومىرشەڭ بولماعىن پارىقتاپ، ۇكىمەت ساياساتىنا بەيىمدەلۋدى قولايلى كوردى. اركىمگە جەر ۇلەسىن الىپ وتىرىقشىلىققا كوشۋ قاجەتتىگىن ۋاعىزدادى. ءبىر قاۋىم جۇرتتى وتىرىقشى ەتىپ ءوزى ۇلگى كورسەتتى.

الايدا بۇل باستامانىڭ عۇمىرى ۇزاق بولمادى. ونى قازاق زيالىلارىنىڭ ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان ەكىنشى بەلدى توبى قابىل المادى. اگرارلىق ماسەلەلەردىڭ ءىرى ءبىلىمپازى ءا.بوكەيحانوۆ پاتشا ۇكىمەتى  ۇسىنعان جەر ۇلەسى مولشەرىنە مۇلدەم قارسى بولدى. ول قازاقتىڭ كوشپەلى ءومىر سالتى مەن مال شارۋاشىلىعىن ساقتاۋ جاعىندا ەدى. مۇنىڭ تەرەڭ سەبەپتەرى بار-تىن. كوشپەندىلەردى وتىرىقشىلىققا كوشۋگە ءماجبۇر ەتۋ ارقىلى پاتشالىق ەكىنشى جىمىسقى ارەكەتىن - ورىستاندىرۋ مەن شوقىندىرۋ شارالارىن دا جۇزەگە اسىرماقشى بولعان. سول ماقساتپەن ولاردى باسىم كوپشىلىگى ورىستار تۇراتىن شىركەۋى بار ەلدى مەكەندەرگە ارالاس قونىستاندىرۋ جايىندا نۇسقاۋ بەرگەن. مۇنداي بولاشاق شوشىندىرماي قويمايتىن.

ال وتىرىقشىلىققا سول جىلدارعى ماجبۇرلىك ىقتيمال ەتكەن ەۆوليۋتسيالىق جولمەن بەيىمدەلمەگەن قازاق تىرشىلىگى بولشەۆيكتىك كۇرت بەتبۇرىس ناۋقاندارىندا قانداي قايعىلى كۇيگە تۇسكەنى بەلگىلى...

قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى 2008 جىلى الماتى وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىمەن بىرلەسىپ، «1930-جىلدارعى اشارشىلىق: سەبەپتەرى، اۋقىمى، زارداپتارى» تاقىرىبىمەن رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزدى. وندا  بەلگىلى عالىمدار، مۇراعاتشىلار، زەرتتەۋشىلەر باياندامالار مەن حابارلامالار جاساپ، ەستەلىكتەر مەن وي-پىكىرلەر ايتتى، الاپات اشارشىلىقتى جان-جاقتى تالدادى، سەبەپ-سالدارلارىنا توقتالىپ،  الداعى مىندەتتەردى ايقىنداۋعا تالاپ قىلدى.

ماسەلەن، پروفەسسور تالاس وماربەكوۆ كوشپەندىلەردىڭ 30-جىلدارعى قايعىلى تاعدىرىن رەسەيلىك مۇراعاتتاردان الىنعان  ناقتى دەرەكتەرمەن جاڭعىرتتى.  پروفەسسور جۇلدىز ابىلعوجين اشارشىلىقتى يندۋستريالاۋ ناۋقانىنا تىعىز ۇشتاستىرا جۇرگىزىلگەن اۋىل شارۋاشىلىعىن  رەفورمالاۋدىڭ قايعىلى سالدارى رەتىندە قاراستىردى. كەزىندە جوعارعى كەڭەس تورالقاسى قۇرعان كوميسسيا قۇرامىندا زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسقان بۇل عالىمدار «اشتىق نەدەن بولدى؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرۋگە ۇمتىلسا، دوتسەنت اسحات ءالىموۆ بايانداماسىندا «ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن نوبايلاۋعا تىرىستى. تالدىقورعاندا ستۋدەنتتەر كۇشىمەن جۇرگىزىپ جۇرگەن زەرتتەۋلەرىنىڭ العاشقى ناتيجەلەرىن باياندادى، الەمدىك ورمەكتوردان ارنايى سايت اشقانىن ايتتى، بۇل جۇمىستى كەڭ جولعا قويۋدىڭ جان-دۇنيەنى تازارتۋ، رۋحتى كۇشەيتۋ ورايىندا ولشەۋسىز زور ءمانى بولارىن اڭگىمەلەدى. مەملەكەتتىك مۇراعاتتاردىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى كونفەرەنتسيا قوزعاعان ماسەلەنى ارحيۆتەردە ساقتالعان قۇجاتتار مەن  ماتەريالدار نەگىزىندە اشىپ تولىقتىرا ءتۇستى. اشارشىلىقتىڭ كوركەم ادەبيەتتە بەينەلەنۋى جايىنداعى حابارلار، اۋلەتتەردە ساقتالعان ارداگەرلەردىڭ ەستەلىكتەرى مەن پىكىرلەرى كونفەرەنتسيا مازمۇنىن بايىتا ءتۇستى.

اشتىق تاقىرىبى  «ادىلەت» قوعامى:  توتاليتارلىق تاريحتان - دەموكراتيالىق بولاشاققا» (2009), «ستالينيزم: رەپرەسسيالانعان قازاقستان» (2010) اتتى رەسپۋبليكالىق جانە حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيالاردا دا قوزعالىپ، قورىتىندى قۇجاتتارىندا كورىنىس تاپتى. حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا ۋكراينالىق تاريحشى، سول ەلدىڭ الماتىداعى باس كونسۋلى ليۋدميلا پروتاسوۆا ۋكرايناداعى 30-شى جىلدارعى اشارشىلىققا كىنالىلەردىڭ اتى اتالىپ، جاريا بولعانىن، گولودوموردىڭ حالىقارالىق دارەجەدە مويىندالعانىن اڭگىمەلەدى. الماتىداعى ۋكراين دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرى «ادىلەت» مۇشەلەرىمەن بىرگە اشتىق قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش تۇرعىزىلاتىن  ورىندى بەلگىلەگەن تاسقا گۇل قويىپ، ميلليونداعان جازىقسىزدار رۋحىنا تاعزىم ەتتى.

كەيىنگى جىلدارى، «ادىلەت» قوعامىنىڭ ۇسىنىسىنا ساي، 31 مامىر قارساڭىنداعى جۇمادا اشتىق قۇرباندارىنا ارنالعان ارنايى شارالار وتە باستادى. مەشىتتەردەگى جۇما نامازدا اشارشىلىق قاسىرەتى جايىندا ۋاعىز وقىلىپ، ۇلتتىق اپات ارۋاقتارىنا قۇران باعىشتالىپ كەلەدى.

وسىنداي شارالار وتكىزىپ تۇرۋدىڭ داستۇرگە اينالۋىنا سۇراپىل اشتىقتىڭ 80 جىلدىعىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتاۋ ىقپال ەتۋگە ءتيىس.

بەيبىت قويشىباەۆ،

قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى

توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، جازۋشى،

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»