قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
IV
گومينداننىڭ شينجياڭعا ارناعان ساياساتىن العاشىندا جۋشاۋلياڭ اكەلسە دە، ازۋلى اسكەري قولباسشى ساحناداعى ءرولدى تولىق اتقارا الماي، تەز تانىلىپ قويعان. «اپپاستىڭ» قاندى قىرعىنى جەتەسىنە جەتكەن قۇسالى حالىق «جاپپاس» كەلگەن سوڭ بۋىرقانا تۇسپەسىن بە؟ سول تاسقىندى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن جياڭ جيەشى ءوزىنىڭ ەڭ «ونەرلى» ءارتيسى ۋ ءجۇڭشيندى وتكەن كۇز باسىندا جىبەرىپ ەدى.
ۋ جۇڭشين جەتىلگەن ۋلى تىرناعىن ىشىنە بۇگىپ، حالىق حالىنە قايعىرعانسي جەتتى. ەجەلدەن ەل ساتىپ، حالىق جەپ ادەتتەنگەن شۇبار ءتوس اقساقالداردىڭ اۋزىنا بۇل مەن ءشايدى توپ-توبىمەن تىقپالاۋعا كىرىستى. مۇنىڭ اتى «حالىقتان حال سۇراۋ» ەدى. «قان ىشەر شىڭ شىساي قاماپ كەتكەن ادامدارىڭدى تۇگەل ازات ەتەمىز» دەيتىن سوزبەن بۇل دا اۋزىن كوپىرتىپ الدى دا، وزىنە قىزمەت كورسەتەر دەپ سەنگەن قىتاي تىلدىلەردىڭ ەكى-ۇشەۋىن عانا تۇرمەدەن شىعارا قويدى. «جاستار جۇڭحۋا مينگونىڭ كەڭ قۇشاعىندا ەركىن جاسايدى» دەپ الىپ، ارتىنا قايىرىپ تۇرعان قولىمەن مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ءوز ۇيلەرىنە جازعان حاتىن دا تەكسەرىپ تۇرۋدى بۇيىردى...
تاڭەرتەڭ كوشەگە شىعىپ بارا جاتقانىمدا كامەننىڭ حات جونىندەگى تەرگەۋىنە ءىلىنۋىم وسى «ەركىندىك» ساياساتتى ەسكەرمەي جاۋاپ بەرۋىمنەن ەدى. كامەننىڭ الدىنا ءتۇسىپ، اڭدۋىنا قالماۋدىڭ سىلتاۋىن تاۋىپ «جاتاقحانادا قالىپتى» دەگەن سول حاتتى قايتىپ كەلە سالا جازدىم دا كونۆەرتكە سالا قويدىم.
ەندى باس مۇعالىمگە تاپسىرىپ بەرە قويايىن دەگەن ويمەن جۇگىرىپ جەتكەنىمشە الدىمنان كامەن شىعا كەلدى دە، ارسىلداپ تۇرا قالدى:
IV
گومينداننىڭ شينجياڭعا ارناعان ساياساتىن العاشىندا جۋشاۋلياڭ اكەلسە دە، ازۋلى اسكەري قولباسشى ساحناداعى ءرولدى تولىق اتقارا الماي، تەز تانىلىپ قويعان. «اپپاستىڭ» قاندى قىرعىنى جەتەسىنە جەتكەن قۇسالى حالىق «جاپپاس» كەلگەن سوڭ بۋىرقانا تۇسپەسىن بە؟ سول تاسقىندى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن جياڭ جيەشى ءوزىنىڭ ەڭ «ونەرلى» ءارتيسى ۋ ءجۇڭشيندى وتكەن كۇز باسىندا جىبەرىپ ەدى.
ۋ جۇڭشين جەتىلگەن ۋلى تىرناعىن ىشىنە بۇگىپ، حالىق حالىنە قايعىرعانسي جەتتى. ەجەلدەن ەل ساتىپ، حالىق جەپ ادەتتەنگەن شۇبار ءتوس اقساقالداردىڭ اۋزىنا بۇل مەن ءشايدى توپ-توبىمەن تىقپالاۋعا كىرىستى. مۇنىڭ اتى «حالىقتان حال سۇراۋ» ەدى. «قان ىشەر شىڭ شىساي قاماپ كەتكەن ادامدارىڭدى تۇگەل ازات ەتەمىز» دەيتىن سوزبەن بۇل دا اۋزىن كوپىرتىپ الدى دا، وزىنە قىزمەت كورسەتەر دەپ سەنگەن قىتاي تىلدىلەردىڭ ەكى-ۇشەۋىن عانا تۇرمەدەن شىعارا قويدى. «جاستار جۇڭحۋا مينگونىڭ كەڭ قۇشاعىندا ەركىن جاسايدى» دەپ الىپ، ارتىنا قايىرىپ تۇرعان قولىمەن مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ءوز ۇيلەرىنە جازعان حاتىن دا تەكسەرىپ تۇرۋدى بۇيىردى...
تاڭەرتەڭ كوشەگە شىعىپ بارا جاتقانىمدا كامەننىڭ حات جونىندەگى تەرگەۋىنە ءىلىنۋىم وسى «ەركىندىك» ساياساتتى ەسكەرمەي جاۋاپ بەرۋىمنەن ەدى. كامەننىڭ الدىنا ءتۇسىپ، اڭدۋىنا قالماۋدىڭ سىلتاۋىن تاۋىپ «جاتاقحانادا قالىپتى» دەگەن سول حاتتى قايتىپ كەلە سالا جازدىم دا كونۆەرتكە سالا قويدىم.
ەندى باس مۇعالىمگە تاپسىرىپ بەرە قويايىن دەگەن ويمەن جۇگىرىپ جەتكەنىمشە الدىمنان كامەن شىعا كەلدى دە، ارسىلداپ تۇرا قالدى:
- ەي، سەنىڭ الگى تاڭەرتەڭگى حاتىڭ قايدا؟ پوچتاعا ءوز بەتىڭمەن.. ەشكىمگە كورسەتپەي ءوز بەتىڭمەن سالىپ جىبەرىپسىڭ عوي!
- ولاي ەمەس شىعار، كالاۋسى! ولاي ەمەس؟!...
- سولاي بولعان، كازەنگە تاپسىرماپسىڭ!
- تابا الماي قويعانمىن، جاڭا تاپتىم كالاۋسى!
- قانە؟!
- مىنە!...
كامەن اشىق كونۆەرتتەن حاتتى سۋىرىپ الىپ قاراپ جىبەردى دە:
- ءى... مىنە سولاي!... ءجۇر بەرى!- دەپ ەرتە جونەلدى ءتارتىپ بولىمىنە.
- كالاۋسى، كالاۋسى!... ءار كلاستىڭ ءوز باس مۇعالىمى تەكسەرۋشى ەدى عوي؟
- ەندى مىنا مەن تەرگەيمىن! وسى مەكتەپتەگى قازاقشا حات بۇگىننەن باستاپ تۇگەلىمەن مەنىڭ قولىما ءوتتى، ءبىلىپ قوي!
بۇل ءمانساپتىڭ باعانا الاڭنان قايتىسىمەن ءتارتىپ مەڭگەرۋشىگە كەلىپ مەنىڭ حات جايىنداعى ءسوزىمدى جەتكىزۋ ارقىلى جەتكەن بيىگى ەكەنىن تۇسىنە قالدىم. ءتارتىپ بولىمىنە قاراستى ءبىر كىشكەنە بولمەدەگى جالعىز ورىندىققا وتىرا قالىپ، تەرگەي جونەلدى:
- تاڭەرتەڭگى حات قايدا؟
- وسى!
- نەگە مۇنشالىق قىسقا جازىلعان؟... اسىعىس سۇيكەي سالعانسىڭ!
- ۇيگە ۇنەمى وسىلاي قىسقاشا اماندىق ايتا سالامىن.
- مەنى بۇل سوزبەن اقىماق قىلا المايسىڭ، شىنىڭدى ايت!
- ال، شىنىم سىزشە قالاي؟- دەپ تىگىلە قارادىم.
- تاڭەرتەڭگى حاتتى جونەلتىپ جىبەرگەنسىڭ دە، مەنى الداۋ ءۇشىن اسىعىپ، وسىنى جازا سالعانسىڭ، مىنە وسىلاي!
- ەندەشە جەكسەنبى عوي، بۇگىن جۇرگەن جوق. بارىڭىز دا، پوچتاحانادان تاۋىپ اكەلىپ، مەنى جازالاي بەرىڭىز!
كامەن اقىرىپ قالدى.
- قاي پوچتاعا سالعانىڭدى ءوزىڭ بىلەسىڭ، تاپ ءوزىڭ!
مەنىڭ دە اقىراڭداي جاۋاپ قايىراتىن ءجونىم تابىلىپ ەدى، الداعى مىندەتىمدى ەسكەرىپ ەگەستىرمەگىم كەلدى دە باسەڭ ۇنمەن سويلەدىم:
- كالاۋسى، وسىدان باسقا جازعان حاتىم جوق، سوندىقتان ىزدەمەيمىن. سەنبەسەڭىز ىزدەيتىن مىندەت سىزدىكى. باس پوچتاعا مەنىڭ اتىم مەن ادرەسىمدى ايتىپ تەلەفون بەرسەڭىز، بار بولسا سىزگە قايتارىپ بەرە سالۋى ءسوزسىز. ال ءسوزسىز ىسكە ەندىگى ءسوز كەرەكسىز! - دەپ شىعىپ جۇرە بەردىم.
سارى ءجۇزى قىزعىلت تارتىپ، تىعىلا قالدى كامەن.
- كورەرمىز ءالى كەرەكتى-كەرەكسىزىن!
بۇل يت كەيىن تاعى دا تاقىمداي قالسا اراشاشى بولسىن دەگەن ويمەن وسى جاۋابىمدى كازەنگە بايانداپ شىقتىم.
- مۇنىسى بولماپتى!- دەپ قالدى كازەن. ىزالانعانداعى داعدىسىنشا، بەت ۇشى الماداي قىزارا قالدى....
كازەننىڭ الدىنان شىعىسىممەن-اق «شىعىس تۇركىستان» جونىندەگى ءىستى بۇرىننان سىرلاسىپ جۇرگەن قۋاتقا تولىق سويلەپ بەرىپ ەدىم، جارنامانى ىڭىردەگى ساباق پىسىقتاۋ ۋاقىتىندا ەپتەپ وقىپ شىقتى دا، جۋان باسىن سيپالاي بەردى.
- بولادى، تاۋەكەل،- دەدى جاتاقحاناعا قايتىپ بارا جاتقانىمىزدا، - ەندى وسى جارنامانىڭ ەكى نۇسقاسى دا مەندە بولسىن، وسى قازىر-اق جىلجىتىپ جىبەرەيىن. مەكتەپتەگى تىڭشى ەمەس ساباقتاستاردىڭ بارلىعى وقىپ بولعان سوڭ وزىمىزگە قايتىپ كەلەتىن امال قولدانامىن!
- قالاي قايتادى بىزگە؟
- ءاربىر ساباقتاس ءوزى العان ادامىنا قايتا تاپسىرىپ بەرە بەرسە، قايتىپ ماعان كەلمەي مە؟ ءوزىم بەرگەن ادامعا «تاۋىپ الدىم» دەپ قانا قويامىن... ال، شىراعىم، ۇيىمعا رەسمي تارتۋ ماسەلەسىن وسى جارنامانى بارىنە وقىتىپ بولعان سوڭ بايقاپ جۇرگىزەلىك. وزدىگىنەن سىبانىپ شىعۋشىلار كورىنە قالار دا، ۇيتقى كۇشىمىزگە اينالار. مۇندايلار وزدىگىنەن كەلىپ، سەنىمدى اقىلداسادى، كورەسىڭ ءالى!
- ول دا مۇمكىن... بىراق، وقيتىن ادام اسا ساقتانىپ وقىسىن... جاۋ قولىنا ءتۇسىرىپ الماۋدى مىقتاپ تاپسىرىپ بەرسىن ءبىر-بىرىنە. ەگەر بىرەۋىنەن وقىس كەتسە، ءوزى عانا دارەتحانادان تاۋىپ العان بولسىن...
«ەكى موللامىز» ءسويتىپ ەل ارالاپ جۇرە بەردى. بىرەۋى ەكىنشى جىلدىق كلاستاعى ءبىر دوسىنا، جانە ءبىرى سول كەشتە ىنتىقبايدىڭ «اۋىلىنا» قونعانىن ءبىلدىم. ىنتىقباي ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ مەنەن اقىرىن عانا سىبىرلاپ سۇرادى:
- ءبىر قىزىق حات تاۋىپ الىپتى بىرەۋ، وقىدىڭ با؟
- وقىمادىم، نە حات ەكەن ول؟
وقىماساڭ قايتا تاۋىپ ءبىر كورسەتەيىن ساعان، سونان سوڭ اڭگىمەلەسەرمىز.
ساعات ارا دەمالىس كەزىندە وسىلاي ەكى-ەكىدەن عانا كۇبىرلەسۋلەر كوبەيە بەردى. ءبىزدىڭ كلاستاعى ءۇنسىز كۇرەڭ سابيتتەن باسقاسى تۇسكە شەيىن تۇگەل-اق وقىپ بولعان سياقتى، جايناڭ-جايناڭ قاعادى، ءبىر-بىرىنە قاراپ. «باسقالاردىڭ ءبارى وقىپ بولعاندا بۇل وقىماي قالسىن با» دەگەندەي، تىلەۋقان قۋ ماعان جىلتىڭ-جىلتىڭ قاراي بەردى...
تۇستەن كەيىن ءبىرىنشى ساعاتتاعى مەملەكەت ءتىلى ساباعىنا كامەن كىرىپ كەلگەندە ءتارتىپ بويىنشا ورنىنان تۇرىپ ادەپ كورسەتۋدىڭ ورنىنا كوبى شالقالاي قالىستى.
- نە بولدى سەندەرگە، ادەپ قايدا؟ ... نەمەنەسىڭدەر سەندەر؟ - دەپ زەكىدى «كالاۋسى». ەشقايسىسى ءۇن قاتپاي قويعان سوڭ، «ساياسي لەكتسياسىن» تاعى باستاي بەرىپ ەدى. الگى العا قاراپ شالقالاقتاعاندار، ەندى ارتقا قاراپ وتىرىپ الدى. ءىستىڭ ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقانىن بايقاپ وتىرعان قۋات پەن ىنتىقباي ماعان قاراي بەردى. بۇل ۇشەۋىمىزدەن سىرت ورالقان مەن ءسابيت قانا وڭ قاراپ وتىر ەكەن.
- بەرى قاراپ وتىرىڭدار، ءتارتىپ قايدا؟- دەپ اقىردى كامەن. ەشكىمنەن ءۇن شىقپادى. كالاۋسىنىڭ توپىراق سارى ءجۇزى ءبىر اعارىپ، ءبىر قىزاردى. - ەي، سيىرلار، تۇرىڭدار ورىندارىڭنان. وقىعىلارىڭ كەلمەسە شىعىپ كەتىڭدەر! ەشكىمنەن جاۋاپ الا الماعان سوڭ كالاۋسىنىڭ مىسى قۇرىدى بىلەم، كلاسس باستىعىن تۇرعىزدى.
- ورالقان!... مىنا يتتەرىڭ نە دەيدى، ايتشى ماعان!
پارتانىڭ قىسپاعىنان قارنىن كۇشەنە سۋىرىپ ارەڭ شىعارعان ورالقان ءبىر كۇرسىنىپ الىپ، مىرس ەتە ءتۇستى:
- بىلمەيمىن، مۇعالىم!... وقۋ بىتىرەتىن جىلىمىز كەلىپ قالدى عوي، بيىل حانزۋ ءتىلى ساباعىن وقي الماي قالدىق. سوعان وكپەلەپ وتىرعان شىعار؟
- ەندەشە بۇل پىكىرلەرىڭدى دۇرىس ايتپاي، شوشقاشا نەگە كۇرجيەسىڭدەر؟.. كىمگە ارقالاناسىڭدار وسى، سونى ايتشى! سەندەردى قۇتىرتقان كىم؟! - شوشقا دەگەنگە ورالقان دا شامدانعانداي، پارتاسىنا قارنىن قايتا نىعارلاپ جىبەرىپ، وتىرا كەتتى.
- ەي، سەن تۇر!- دەپ كالاۋسى مەنى نۇسقادى. - كىمگە ارقالاناسىڭدار وسى، سەن ايتشى!
مەن «كوزگە تۇسپەۋ» ءۇشىن عانا ارەڭ شىداپ وتىر ەدىم. ارەڭ تۇرەگەلىپ، جۋاس جاۋاپتى ارەڭ-پارەڭ تاپتىم.
- ارقالاناتىن ەشكىمىم بولماعان سوڭ سىزگە قاراپ وتىرمىن عوي كالاۋسى، كورىڭىزشى، مىنە،- دەپ ورىندىقتى بوكسەمەن قويىپ قالعانىمدا تەرىس قاراپ وتىرعاندار مىرس-مىرس كۇلىپ جىبەردى. كامەننىڭ «كۇرجيەسىڭدەر» دەگەن ءسوزى شىققالى قاتتى كۇرجيىپ، بۇقاشا سۇزە قاراپ وتىرعان ىنتىقبايدان باسقاسى تۇگەل كۇلىپ ەدى. بۇل سويقان ءىستى باستاۋشى كىم ەكەنىن ايىرا الماي تۇرعان كامەن وسى كۇلكىنى پايدالانىپ ەكىنشى قىرىنا الا قويدى.
- ونداي تالاپتارىڭ بولسا، دۇرىس قاراپ وتىرىپ-اق ايتساڭدار بولماي ما؟... ال، بەرى قاراپ وتىرىڭدار، مەملەكەت ءتىلى ساباعىن باستادىق!
كوپشىلىك مۇنىسىنا ميزەي قويماپ ەدى، ەندىگى قىر كورسەتۋدىڭ قيسىنى تابىلماي قالارىن بايقاعان قۋات كىرىستى سوزگە.
- ساباق باستايىق دەدى عوي، ساباقتاستار، وڭ قاراپ وتىرالىق.
كوپشىلىك ءبىر-بىرلەپ وڭىنا كەلە باستادى...
ەندىگى قىڭىراتقۋدىڭ قيسىنىن تابا الماي وتىرعانىمىزدا قولتىققا ءتۇرتۋدىڭ قيسىنىن كالاۋسىنىڭ ءوزى تاپتى. حانزۋ ءتىلى ساباعىن «جۇڭحۋا، جۇڭحۋا، و، جۇڭحۋا» دەپ باستادى. مۇنىسى الدەقاشاننان جاتتالىپ بولعان، گوميندان وقۋلىعى العاش كەلگەندە-اق وتىلگەن ساباق ەدى. سونى حانزۋشا ءبىر-ءبىر سويلەمنەن ورشەلەنە وقىپ، قايتا-قايتا ايتقىزدى. كەۋدەسىن اسقاقسي كەرىپ، ۇستەمدىگىنە ماساتتانعان كەيىپپەن قاساقانا نىعارلاپ وقيدى، ءوز ىشىنەن: «مەنىڭ ارقالاناتىنىم - ۇستىڭدەگى وسى جۇڭحۋا مينگو» دەپ تىزەرلەگەندەي ءبىزدى.
«جۇڭحۋا، جۇڭحۋا، ا، جۇڭحۋا،
بەس مىڭ جىلدىق تاريحى بار ۇلى جۇڭحۋا!
بەس ءجۇز ميلليون حالقى بار الىپ جۇڭحۋا!
تەڭدەسسىز پاراساتتى دانا جۇڭحۋا،
تەڭدەسسىز قۇدىرەتتى باتىر جۇڭحۋا!...»
كامەن سونى شالقالاپ وقىپ، كەسپەلتەك تاناۋى قوڭقيا ءتۇستى دە، وقۋشىلارى سىرت اينالىپ توڭقيا ءتۇستى. سول تاناۋعا قاراتقان ارقا قايتادان كوبەيدى ءسويتىپ. ۇستازىنىڭ تاناۋىن قوڭقيتقان گومينداننىڭ ۋى ەدى دە، وقۋشىلارىنىڭ ارقاسىن قامپيتقان موللا جارناماسىنىڭ بۋى ەدى.
«كالاۋسى» وقۋلىقتىڭ ۇستىنەن وقۋشىلارىن سىعالاي اڭدىپ وقىپ تۇردى، مەن قاباعىمنىڭ استىنان قالت جىبەرمەي بارلاي قاراپ وتىرمىن. ەكەۋمىزدىڭ دە بىلمەگىمىز - وسى سايىستى باستاۋشى مىقتىلار. كالاۋسى ولاردى سوعۋ ءۇشىن ىزدەپ تۇر دا، مەن ولاردى سىلتاۋمەن قۇرالداندىرىپ، وسى تىڭشىنىڭ ءوزىن سوقتىرۋ ءۇشىن ىزدەپ وتىرمىن.
سول ساباقتىڭ ءار جولىن ءۇش رەتتەن قايتالاپ، ءۇش رەت ايتقىزىپ شىققان كامەن ەندى قىزىل سياعا مالىنعان بورمەن قارا تاقتاعا جازدى:
- بۇل وسى كىتاپتىڭ ىشىندەگى ەڭ جاقسى ساباق، جاتتاپ الۋلارىڭ قاجەت... تاعى دا ەرىپ وقىڭدار،- دەدى سونان سوڭ، مەن جاڭاعىداي ءبىر سويلەمنەن وقىعاندا، سەندەر ودان ەكى ەسە جوعارى داۋىسپەن قايتالاپ وقيسىڭدار. سوندا تەز جاتتالادى. ال، وقىدىق!
كالاۋسى بىزگە قاداعالاي قاراپ تۇرىپ، العاشقى سويلەمىن قايتا باستاپ وقىعاندا بەسەۋىمىزدەن باسقا ەشكىمنەن ءۇن شىقپادى.
- بەرى قاراپ وتىرىڭدار!- دەپ اقىرىپ قالعان كامەن كەڭىردەكشە تۇتىكتەرىنە زاقىم كەلتىرگەندەي، القىمىن سيپالاپ ءبىراز تۇردى دا، تاماعىن قىرىنا ءتۇسىپ قىرىلداي سويلەدى، ەي، جويىتتار، بۇل ساباققا تەرىس قاراعاندارىڭ وڭباعاندىقتارىڭدى ەسكەرىڭدەر!... ماعان عانا ەمەس، جۇڭحۋا مينگوعا قارسىلىقتارىڭدى كورسەتەدى! بەرى قاراپ وقيسىڭدار ما، جوق پا؟!
- وقىمايمىز سەنەن!- دەپ ەكى جەردەن ەكەۋ كۇبىرلەپ ەدى. سول ءسوزدى ءبارى ءبىر-اق كوتەردى. - كەت!... كەت الدىمىزدان! شىق كلاستان!
العاشقى شىققان باياۋ كۇبىرلەر - سەرالى مەن سالىقتىڭ ءۇنى ەدى. كامەن ولاردىڭ كىم ەكەنىن بىلە الماي الاق-جۇلاق قاراعانشا، سوڭعى قاتال زەكۋلەر تاسقىنداي لاپ ەتە ءتۇسىپ، ءوزىن ءىلىپ اكەتكەندەي، بوردى لاقتىرىپ تاستاپ، شىعا جونەلدى.
- تىم اسىعىس ءىس قىلدىڭدار-اۋ، شىراقتار،- دەپ قۋات باسىن سيپاپ، جان-جاعىنا قاراي بەردى.
- ءجا، سەندەر نەعىپ قالتىراي قالدىڭدار؟ - دەپ سالىق قىزاراقتادى. - جاندارىڭدى السا، قۇداي الماي ما، كامەن الۋشى ما ەدى؟
- بۇل اتاڭنىڭ اۋزىن... نە ىستەمەدى ۋىزگە؟ - دەپ تۇگەلباي گۇج ەتە ءتۇستى. - جاقشى كورىنەيىن دەيتىن اعايىندار سونىڭ گۇنجاراسىن جالاي بەرسىن، ءبىز كوردىك وسىنىڭ كۇشىن!
شاقان پارتانى قويىپ جىبەرگەندە ءبارىمىز جالت قارادىق. ۇندەمەس سابيتكە قۇجىرايا قالعان ەكەن:
- مۇنان كەيىن وسىعان جاعايىمسىپ، ءسوز تاسىپ كورىڭدەرشى قانە؟
- ەنجار بولماي ءبارىمىز تۇگەل تەرىس قاراپ الساق، جاڭاعىسىن دا وقىتا الماي، مازاق قىلا الماي كەتەتىن ەدى! - دەگەن سەرالىگە جاۋاپ قايتارعان بولىپ، بارىنە ەسكەرتە سويلەدىم مەن:
- جوق، بۇل ونىڭ كەتۋى ەمەس، مىقتاپ كەلۋ ءۇشىن كەتكەنى. قازىر كلاس بويىنشا تەرگەۋگە الىنامىز. سويقان شىعارعان ءبارىمىزدى جازالاي، الماي باسشى دەپ ءبىر-ەكى سورلىنى عانا تىقىراتىن ادەتى بار ەمەس پە ەدى. ءبىزدى ەنجار ەكەن دەپ ويلاماي، سونى ويلاڭدار! بىزگە مەملەكەت ءتىلىن وقىتپاي قويدى عوي، جۇڭحۋا مينگونىڭ حانزۋ ءتىلدى جاقسى ازاماتى بولىپ شىقساق، كامەنگە نە زيانى تيەر ەدى؟... ونىڭ جەڭىلەر جەرى وسى سۇراۋدا. ءبىز بۇگىن قاتتى تالاپ ەتكەندە وقىتىپ تۇرعانى مىناۋ، بىلتىر وتىلگەن ساباق قوي!... بىرەۋ كەلىپ تەرگەي قالسا، وسىلاي... جالپىلاي جاۋدىرىپ... تەڭ جاۋاپ بەرەمىز. ەنجار ەمەس، ءبارىمىزدىڭ تالابىمىز وسى!
ءوز پىكىرىمدى سابيتتەن ءسال كولەگەيلەپ، وسىلاي سويلەپ توقتاپ ەدىم. كوپشىلىك دۇرىستاپ، جاۋاپ دايارلاۋعا كىرىستى. ەسىك جاقتى ىمداۋىم بويىنشا قاراۋىلداپ-سىعالاپ تۇرعان امىرقان زىپ ەتىپ كەلىپ ورنىنا وتىرا قالدى ءبىر كەزدە.
- كەلدى، كەلدى، عىلىمي مەڭگەرۋشىنى ەرتىپ كەلدى!
كەتەگەن تۇيە باستانىپ كەكجيگەن، ۇزىن بويلى، جۋان تاناۋ قارا كەلىپ كىردى. مەكتەبىمىزدىڭ عىلىمي مەڭگەرۋشىسى بولىپ چۇڭچيڭنەن كەلگەنىنە جىل وتسە دە، بۇل جىلتىر قارا شاشتىنىڭ ءبىزدىڭ كلاسقا كىرگەنى وسى-اق ەدى. سورايعان ۇزىن موينىن كەكشيتە جۇرەتىندىگى، ورساق ءتىسى كوتەرىپ، سالپيتىپ تۇراتىن قالىڭ ەرنى تۇيەنى بەينەلەگەندەي، ءبىر بەيۋازى وسى بولار دەپ ويلايتىنمىن.
الدىمىزداعى ۇستەلگە كەلە سالپيىپ، قاڭباققا قاراعان تۇيەشە ارقايسىنىمىزعا ۇڭىلە قاراپ الدى دا، ارتىنان ەرىپ كەلىپ قاتار تۇرا قالعان كامەنگە ىم قاقتى، «اۋدار» دەگەنى ەكەن:
- مۇعالىمدەرىڭە نەگە باعىنبايسىڭدار؟- دەپ سۇرادى بىزدەن. بۇل ءسوزدى كامەن: «نەگە مۇعالىمدەرىڭە قارسى كوتەرىلەسىڭدەر؟» دەپ اۋداردى. - باستاعاندارىڭ تۇرەگەلىپ، تولىق ۇقتىرىڭدار، تالاپتارىڭدى ورىنداپ بەرەيىن!
باعانا تەرىس قاراعاندار تۇگەلىمەن ءبىر-اق تۇرەگەلدى. وڭ وتىرعان بەسەۋىمىز قوزعالماي وتىرىپ قالىپ ەدىك، عىلمي مەڭگەرۋشى بىزگە ءبىر-بىردەن ۇڭىلە قاراپ الىپ، باياۋ ۇنمەن سۇرادى:
- سەندەر نەگە تۇرمايسىڭدار؟
- ءبىز دۇرىس قاراپ وقىدىق،- دەپ ورالقان جاۋاپ قاتتى.
- ال، سەندەر نەگە تەرىس قاراپ الدىڭدار؟
كوپشىلىك تۇگەل جاۋاپ قايتارىپ، ارقايسىسى ءوز بەتىمەن دابىرلاي جونەلگەندە عىلىمي مەڭگەرۋشى تىجىرىنىپ، قولىن سىلكىپ-سىلكىپ جىبەردى:
- توقتات!... باس بار ما سەندەردە!... باسشىلارىڭ كىم؟! بىرەۋىڭ-اق سويلەپ بەرمەيسىڭدەر مە!
- بارىمىزدە دە باس بار،- دەپ تاعى دابىرلادى سويقاندار.
- كامەن بىزگە قىس بويى ساباق وتپەدى!
- مىناۋ بىلتىر وقىعان ساباعىمىز!
- مۇنى وزىنە وقىتا الامىز!
- وتىرىڭدار!- دەپ زەكىدى عىلىمي مەڭگەرۋشى. كوپشىلىك وتىرا قالىپ دابىرلاستى.
- توقتاتىڭدار!... بىرەۋىڭ-اق سويلە دەدىم بە! قانە، قايسىنىڭ كوپشىلىككە وكىل بولىپ سويلەپ بەرەسىڭدەر؟
سويقاندىلار تاعى دا تۇگەلىمەن كوتەردى قولدارىن:
- مەن!
- مەن سويلەپ بەرەيىن!
- مەن تولىق بىلەمىن!
- مەن باسىنان سويلەپ تۇسىندىرە الامىن!
- مەن ءبارىن سويلەيىن، كامەن بىلاي تۇرسىن!
- ورالقان اۋدارسىن، مەن تۇقىم-تۇقيانىمەن تۇسىندىرەمىن!...
وسى سوزدەردى ايتىسىپ ءبارى قايتا تۇرەگەلىپ بولدى.
- وتىرىڭدار!- دەپ زەكىگەن «تۇيە» سۇق ساۋساعىمەن ءبىر-بىردەن نۇسقاپ وتىرعىزدى دا، بارىنەن بيىك تۇگەلبايدى قالدىردى. - سەن سويلە!
تۇگەلباي سويلەي بەرگەندە كامەن مەڭگەرۋشىگە: «باستاعان بۇل ەمەس» دەگەندەي كۇبىرلەپ قالدى دا:
- سەن سويلەشى!- دەپ سەرالىنى نۇسقادى.
- مەن سويلەي الۋايىم با؟ - دەپ تۇگەلباي گۇج ەتە ءتۇستى، - كامەن، ءبىز - سەنىڭ ۇستىڭدەن ارىز ايتىپ تۇربىز، سەن ءوزىڭ بىلاي تۇر، حانزۋشا ءوزىم-اق تۇشىندىرە الاۋىن!
تۇگەلباي حانزۋشا سويلەپ، كامەننىڭ كوپتەن بەرى ساباق وتپەي قويعانىن، مەملەكەت ءتىلى ساباعىن بوس مىلجىڭمەن وتكىزگەنىن ايتىپ كەلە جاتىر ەدى:
- باسقا قانداي ماسەلە بار؟- دەپ عىلىمي مەڭگەرۋشى تۇگەلبايدىڭ ارىزىن اياقسىز قالدىردى دا، سەرالىنى تۇرعىزدى. - سەن سويلە!
سەرالى ورنىنان تۇرا سويلەپ، تۇگەلبايدىڭ ءسوزىن قۋاتتادى:
- تۇگەلبايدىڭ ءسوزىن ءتۇسىندىڭىز عوي، عىلىمي مەڭگەرۋشىمىزگە ءبارىمىزدىڭ ايتاتىن ارىزىمىز وسى... كامەن، سەن اۋدارماي-اق قوي، ءبىز حانزۋشا ءتىل بىلسەك تىلماشتىعىمدى تارتىپ الادى دەپ وقىتپاي ءجۇرسىڭ عوي، ورالقان اۋدارسىن!
كامەن اتىلا قارادى سەرالىگە. ەلەڭدەپ ۇڭىلگەن «تۇيە»:
- نە دەيدى،- دەپ كامەننەن سۇرادى.
- «مەڭگەرۋشى، سەن تۇگەلبايدىڭ ءسوزىن نەگە تىڭدامايسىڭ، عىلىمي مەڭگەرۋشى وسىلاي بولا ما دەيدى» دەپ اۋداردى كامەن.
ءبارىمىز حانزۋشا سويلەپ شۋ ەتە تۇستىك:
- قاتە اۋداردى، سەرالى بۇلاي سويلەمەدى!
- بۇزىپ اۋداردى!
- ءسىزدى بىزگە وشەستىرۋ ءۇشىن، بۇكىلدەي بۇزىپ اۋداردى!
- ورالقان كىم؟ ... ال سەن اۋدار!- دەپ «تۇيە» ەرنىن سالپيتا تىستەنىپ، جاراعان بۋراشا شاقىرلاتتى ءتىسىن، شىقشىتى بۇكىلدەي بەردى. ورالقان سەرالىنىڭ جاۋابىن دا، كامەندى شەكتەگەن ءسوزىن دە دۇرىستاپ تولىق اۋدارعانىمەن، مەڭگەرۋشى شىقشىتىنىڭ بۇلكىلى توقتامادى.
- ءبارىبىر وتتاعان ءسوز... جانە قانداي پىكىرىڭ بار؟ - دەپ سەرالىگە باسىن كەكجەڭ ەتكىزە سالدى.
- ءبىز تەك وقۋ ءۇشىن عانا كەلگەنبىز،- دەپ جالعاستىردى سەرالى ءسوزىن، - كامەنگە ءبىز وسىنى نەشە ايتىپ وتىنسەك تە وقىتپاي قويعان سوڭ، بۇگىن تەرىس قاراپ وتىرىپ الدىق...
- الدىمەن باستاعان كىم؟
- مىنە ءبىز، «كلاستان شىعىپ كەت» دەپ تە ايعايلادىق!- دەپ كوپشىلىك سەكىرە تۇردى ورىندارىنان. داۋىستارى بىردەي شىقتى، - ساباق وقىتپايتىن مۇنداي مۇعالىمنىڭ كەرەگى جوق بىزگە!
عىلىمي مەڭگەرۋشى قولىن ءۇنسىز سەرمەپ ولاردى قايتا وتىرعىزدى.
- ال سويلە،- دەدى سەرالىگە، - تاعى قانداي ماسەلە بار؟
- ساباق ۋاقىتىن ىڭعاي ءبىزدى جابىرلەپ تىلدەۋمەن عانا وتكىزەدى!
- بۇل جامان نايمان ءسوزىن قاشان جەتكىزىپ ايتا الۋشى ەدى! - دەپ كەيىگەنسي تۇرەگەلدى ىنتىقباي، ورالقان بانجاڭ، الدىمەن مىنا ءسوزىمدى اۋدارشى «باقىتىمىزعا عىلىمي مەڭگەرۋشىنىڭ ءوزى كەلىپ قاپتى. ءبىر ماسەلەنى عانا انىقتاپ الايىن!... پەداگوگيكادا وقىتۋشىنىڭ وقۋشىلاردى جاعالاتا بوقتاپ شىعۋى «ساباق» دەپ اتالا ما؟
- وتىر، كىم رۇقسات ەتتى ساعان؟! - دەپ زەكىدى مەڭگەرۋشى. ىنتىقباي وتىرماي جاۋاپ قايتارىپ تۇرىپ الدى:
- رۇقسات ەتپەگەنىڭىزبەن وسى كلاستاعى ماسەلەگە مەنىڭ دە قاتىسىم بار عوي!
- وقۋ باستالعالى كامەنگە دۇرىس قاراپ باعىنىپ وتىرعانىمىزبەن ءبىزدىڭ دە پىكىرىمىز بار،- دەپ قۋات تۇرەگەلدى، - ىنتىقباي ساباقتاس ماسەلەنى انىقتاۋ ءۇشىن سۇراندى سىزدەن، رۇقسات ەتىڭىز!
عىلىمي مەڭگەرۋشى قول ساعاتىنا قاراپ جىبەرىپ تىجىرىندى دا:
- ولاي بولسا، ماعان سۇراۋ قويىپ بىلجىراماي، قىسقا عانا جاۋاپتارىڭدىر بەرىڭدەر! وسى ەرەۋىلدى باستاعان كىم؟ ۇستازعا قارسى شىعۋدى كىم ۇيرەتتى سەندەرگە، وسىنى ايت!
- وسىنى باستاعان ادامدى مەن انىق بىلەمىن،- دەدى ىنتىقباي. بۇل ءسوز شىققاندا كامەن دامەلى يتشە جالانا قارادى دا، قوجاسى ەرنىن ءشۇيىرىپ، موينىن سوزا ءۇڭىلدى. بىراق، ىلە-شالا ءبىرى ىرسيىپ، ءبىرىر قاڭقايا قالاتىن جاۋاپ شىقتى. ول - كامەننىڭ ءدال ءوزى!- دەدى ىنتىقباي سۇزە قاراپ، - كامەن كوپتەن بەرى مەملەكەت تىلىنەن ساباق وتپەدى. ونىڭ ورنىنا «مالعۇن»، «شوشقا»، «يت» دەپ تىلدەۋمەن كەلەدى. جاڭا ساباق ءوتۋدى قاتتى تالاپ ەتكەنىمىزدە وقىتقانى مىناۋ! بىلتىر وتىلگەن ساباق! مۇنى بىلتىر جاتتاپ العانبىز. نانباساڭىز وسى قازىر قارا تاقتاعا قاراماي-اق زۋلاتىپ بەرەيىك... كانە ساباقتاستار، ءبارىڭ ارتقا بۇرىلىڭدار!
ىنتىقبايدىڭ وسى سوزىمەن ءبارىمىز سىرت اينالا زۋلاتىپ جىبەردىك تە، قايتا وڭ قاراپ وتىرا قالدى.
- مىنە،- دەدى ىنتىقباي، - ءبىزدى كامەنگە تەرىس قاراتىپ قويعان كامەننىڭ ءوزى ەمەي كىم؟... بىزگە مەملەكەت ءتىلىن جاقسى وقىتىپ، ءبىز دە حانزۋ ءتىلدى جاقسى ازامات بولىپ شىقساق، كامەنگە نە زيانىمىز تيەر ەدى؟ وسىنى كامەننىڭ وزىنەن سۇراڭىزشى، قانە!
قارا تاقتاعا جازىلعان ساباقتى تەرىس قاراپ الىپ ساۋدىرلاتقانىمىزدان «تۇيەنىڭ» ەرنى جىبىرلاپ، كۇلكىگە بەيىمدەلىپ ەدى. سونىسىنان ۇمىتتەنىپ، ءادىل جاۋاپ كۇتە قالدىق.
- مىنا ساباق،- دەدى عىلىمي مەڭگەرۋشى، قارا تاقتاداعى كامەننىڭ جازۋىنا قاراپ قويىپ، بايىپتى، باياۋ ۇنمەن سويلەدى، - كۇنىنە نەشە رەت وقىساڭدار دا تاتيتىن ساباق ەكەن، دۇرىس كامەننىڭ ۇلكەن ارىپپەن جازىپ قويىپ وقىتقانى ءتىپتى دۇرىس! مۇنىڭ ىشكى ءمانىن تۇسىنۋلەرىڭ قيىن. سوندىقتان، تەرىس قاراپ وتىرىپ العانسىڭدار!... سەندەر تەرىس قاراعان سايىن جابايىلىقتارىڭدى، حايۋاندىقتارىڭدى كوبىرەك ەسكەرتىپ وقىتقانى جاقسى!... قۇلاقتارىڭدى تاياقپەن قاعىپ تۇرىپ وقىتسا ءتىپتى جاقسى بولار ەدى دەپ ويلايمىن. ەسەكتىڭ قۇلاعى ۇرۋعا ىڭعايلى، بىراق، قاتتىراق قاقسا عانا ۇعادى. دەمەك، ونىڭ اقىلى قۇلاعىندا. سيىردىڭ اقىلى مۇيىزىندە، تۇيەنىڭ اقىلى تۇمسىعىندا... مۇنى ايتۋىمنىڭ سەبەبىن قاتە ءتۇسىنىپ قالماڭدار! قاتە تۇسىنسەڭدەر، بۇدان دا كوپ قىلمىس وتكىزىپ قوياسىڭدار. سەندەر وسىنداي مال سياقتى، مەشەۋ ۇلتتان تۋعان ۇرپاقسىڭدار. سەندەرگە وسىلاي تۇسىندىرمەگەن ۇستاز ەشنارسە ۇقتىرا الماق ەمەس!... كەيبىر حايۋاننىڭ اقىلى قاي جەرىندە بولاتىنىن ءبىلۋ وتە قيىن. ماسەلەن، شوشقا سونداي جانۋار. ءسوز ۇققاندى بىلاي قويىپ، قاي جەرىنەن ۇرساڭ دا، ءبارىبىر، بىلق ەتپەيدى. سوندىقتان، وندىرشەگىنەن ۇزىن پىشاقتى بويلاتا تىعىپ، بۇلعاپ-بۇلعاپ جىبەرەمىز. ويتەتىنىمىز، جۇرەگىن تىلگىلەمەي ول ولمەيدى...
عىلىمي مەڭگەرۋشى وسىنداي سوزدەرىن ءبىر سويلەمنەن ناقتاپ ايتىپ، كامەن ۇستەم شىرايمەن راحاتتانا اۋدارىپ تۇر. ساباقتاستار اراسىندا سىبىر-دىبىر ۇدەپ بارادى. «جابىلا قوپارىلىپ ءبىر-اق شىعىپ كەتەيىك» دەسەدى. مەڭگەرۋشىنىڭ ونى سەزبەگەنسىپ سويلەي بەرۋىنە قاراعاندا، ماقساتى ءبىزدى ادەيى شورشىتىپ، ورعا ءتۇسىرۋ ءيا مەكتەپتەن بەزىندىرۋ سياقتى كورىندى ماعان. «بۇلاي قورلاپ، شىمشۋعا شىداماي، ءوز ىقتيارىمىزبەن شۇباپ شىعىپ جۇرە بەرسەك، مۇنداي ماقلۇق نە زيان تارتپاق» دەگەن ويعا كەلدىم دە، بەتىمەن قاراعان ارقايسىسىنا «شىدا!» دەگەندەي يشارا كورسەتە بەردىم.
«بۇل قاي شىدامدىلىق؟» دەگەندەي جازعىرا قارادى ىنتىقباي ماعان. وعان دا، مۇندايعا ەڭ شىدامسىز شاقانعا دا بۇرىلا قاراپ، سونى قايتالاپ يشارالادىم. ىنتىقباي ءبىرازدان سوڭ بۇل «كونىمپازدىعىنىڭ» دا، بۇگىنگى «موماقاندىعىمنىڭ» دا جارناماداعى ۇلكەن ىسكە دايىندىق ەكەنىن تۇسىنگەندەي شىراي كورسەتتى، ەندى ءبىر قاراعانىمدا ءوزى دە مەنشە يشارالاپ، سابىرعا شاقىرىپ وتىر ەكەن.
- وسپان ءدال سول شوشقا سياقتى ماقلۇق،- دەپ عىلىمي مەڭگەرۋشى ءسوزىن ۇزبەي جالعاستىرا ءتۇستى، - ءبىز شىڭ شىساي ەمەس ەكەندىگىمىزدى، ول تۇرمەلەگەن ادامداردى ازات ەتەتىندىگىمىزدى ايتىپ، نەشە رەت تىنىشتىققا شاقىرساق تا، جىرتقىشتىعىن توقتاتپاي، ءالى دۇربەلەڭ تۋدىرۋدا. ەندى وعان وندىرشەگىنە قىلىش بويلاتپاي قالاي تۇسىندىرەمىز؟... مىنا ساباقتاعىداي ۇلى جۇڭحۋا مينگونىڭ شوشقاعا كۇشى جەتپەي مە؟... ءتۇسىنىپ الىڭدار، بۇل رەت قۇلاقتارىڭ مەن مۇيىزدەرىڭە ۇرماي سويلەپ تۇرمىن. سەندەردى قايتسەك تە حايۋاننان ادامعا اينالدىرۋ - ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. ءبىز نەنى ۇيرەتسەك، پىشاققا ىلىنبەي ءتۇسىنىپ الۋ - سەندەردىڭ مىندەتتەرىڭ!.... ۇقتىڭدار ما، جوق پا؟! - دەپ تاستاپ، جاۋاپ، پىكىر كۇتپەي ادىمداپ شىعا بەردى مەڭگەرۋشى. - كامەن جولداس، وسى ساباعىڭدى قانشا وقىتساڭ دا ىقتيار وزىڭدە، قاشان تۇسىنگەنشە وقىت!... ەندى قىڭىر قاراعانىن تىزىمدەپ اكەلە بەر ماعان!...
عىلمي مەڭگەرۋشىنىڭ وسىنداي «جۋاس» سوزىنەن جۋان عىلىم يگەرگەندەي «قاناعاتتانعان» بەينەمەن نەدەرىمىزدى بىلمەي وتىرىپ قالىپپىز.
قالاي ەكەن بالەم دەگەندەي، بىزگە ۇستەمسي قارادى كامەن. ساباقتاستار قاتتى شولدەگەندەي تۇتىكتى، تىم-تىرىس. ەكىنشى ساعاتتىڭ كوزىلدىرىكتى ءبىر وقىتۋشىسى مەن اقىلباي كىرگەندە كامەن شىعىپ جۇرە بەردى...
قالاي دەگەنمەن دە «عىلىم يەسى» عوي، ۇيىمداستىرۋ ىسىمىزگە عىلىمي مەڭگەرۋشىمىز وسى سوزىمەن تىم جاقسى وراي تاۋىپ بەردى: سونىڭ كەشىندە-اق ىقپالى بار قابىلەتتى ساباقتاستار وڭاشاعا شاقىرا ءتۇستى ءبىرىن-ءبىرى. جارناما جونىندە تولىق تۇسىنىك، جول-جوبا اڭساپ جۇرگەن سياقتى. جىم-جىرت وتىرعان مەنى دە شاقىرىسادى. جارنامانى وقىعان-وقىماعاندىعىمدى سۇرايدى. مەن قىسقاشا سوزبەن باسۋ ايتىپ قانا قايتامىن:
- وقىدىم. وعان ەلەڭدەپ جۇگىرە بەرۋدىڭ پايداسى جوق. جەلكەلەرىڭدە يىسكەلەپ كامەن جۇرمەي مە؟ تاراتۋشىسى مەزەتىندە ءوزى شىعا كەلەر دە تۇسىنىگىن ايتار، اسىقپاي، ساباقتارىڭدى تىپ-تىنىش وقي بەرىڭدەر، جارىم جىلدىق سىناۋ باستالىپ قالدى عوي؟
توتە كەلگەندەرىن وسىلاي تىنىشتاندىرىپ قويدىم دا، ۇيقىعا جاتار شاقتا «شىعىس تۇركىستان» جونىندەگى بارلىق سىردى ىنتىقبايعا سويلەپ بەردىم. ۇيىمداسۋداعى ءتارتىپ-ەرەجەنى ايتا كەلىپ، اركىم ءوز بايلانىستىرۋشىسىمەن اقىلداسپاي ءىس ىستەمەۋىن مىقتاپ تاپسىرىپ ەدىم; سەڭدەي سوعىلىسقان اشۋ كەك تاسقىنى ەرتەڭىنە-اق اقىل ساباسىنا ءتۇسىپ، تاعى بىرەر كۇن وتكەندە ءتارتىپتىڭ ەڭ جىم-جىرت كلاسىنا اينالا قالدىق.
بۇل جايىمىزدى كامەن ءوزىنىڭ مىقتىلىعى ارقىلى جۋاسىتقاندىعىنان كورىپ، قوماقتانا، قوقيلانا ءتۇستى. «قۇتىرتۋشىنى» جەرلەستەرىنەن تاعى سۇراستىرىپ، ىزدەپ جۇرگەنىن ەستىدىم. ءوزارا ءتۇرتىندى-كورسەتىندى شىقپاي قويعان بۇل جىم-جىرتتىقتان سەكەمدەنىپ، كلاسىمىزدى ەندى «مەرەز» دەپ ياناتتايتىن بولىپتى.
ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى مەكتەپ بويىنشا «ۇلگى» دەپ كەلە جاتقان بۇل باسالاماندار تابىنى، ىنتىماقتاسىپ كامەنگە قارسى شىققان كۇننىڭ كەشىنەن باستاپ-اق تاعى دا سول مەڭگەرۋشى جاعىنان «حۋايدان» اتالىپ ەدى. وسى جاڭا اتاۋىمىز جالپى جيىنداردا بىرنەشە رەت اتالا كەلە، جارىم جىلدىق سىناۋداعى مىنەزدەمە دارەجەلەرىمىزدى كۇرت ءتۇسىردى.
ساباقتاستار قاتتى ىزالاندى بۇعان. وسى دەمالىستا كامەندى «كەلىستىرىپ ءبىر سوعۋ» تالابى بىردەن بىرگە قۋاتتالا-قۋاتتالا كەلىپ، ءتارتىپ بويىنشا قۋات پەن ىنتىقبايعا جەتىپتى. ول ەكەۋى مەنى قۋزاي ءتۇستى:
- ءبىر رەت توقپاقتاپ الساق قايتەدى، كوپشىلىك قوي، قاتتى جازالانا قويماس.
- شەگىنەن تىم اسىپ كەتتى، سونداي ءبىر قاتتى تاياق جەمەسە بۇل تىڭشىعا داۋا تابىلار ەمەس، - دەستى.
مەن ويلانىپ قالدىم: تىڭشى شەكتەۋ تالابى دۇرىس تالاپ بولسا دا، كامەنگە بۇرىننان قارسى ەكەندىگىمىز مەكتەپ بويىنشا اشكەرە جاريالانىپ تۇرعان وسى مەزەتتە ءبىزدى مەرت ەتەتىن تاۋەكەلشىل تالاپ سياقتى. كامەندى جازالاۋ ءۇشىن، وعان كلاسس بويىنشا تۇگەل وشتىك سەبەبىمىزدى جاۋىپ تۇراتىن باسقا ءبىر مىقتى سىلتاۋ كەرەك. بۇل سىلتاۋ نۇرياعا جازعان كامەننىڭ ءوز حاتىنان تولىق تابىلار ەدى. ول حاتتى وزىنە قايتارماي ساقتاپ تۇرۋىم دا وسىنداي كەرەككە جاراتۋ ءۇشىن بولاتىن. بىراق، نۇريا قىستىق دەمالىسقا قايتا المايتىن بولدى، التايعا اەروپلان جولى بەكىپ قالىپتى. «كامەندى وسى حات ءسوزىن جەلەۋ ەتىپ سوققىلاتۋعا ءورتىمىز نۇرياشتى شارپىپ كەتەر مە ەكەن» دەپ حاۋىپتەندىم. بۇدان باسقا ۇتىمدى سىلتاۋ تابىلار ەمەس.
- قازىرشە قويا تۇرالىق،- دەدىم مەن، - تىڭشىسىن ساباپ قويساق، مەكتەپتىڭ ءبىزدى اۋىر جازالايتىن دالەلى دايىن تۇر. ەڭ كەم بولعاندا ۇرۋشىلاردى مەكتەپتەن قۋالايدى. تەرگەۋگە ەشقايسىمىزدى تۇسىرمەي سوققىعا جىعاتىن سىلتاۋ تابايىق... سونى مەن تاۋىپ قالارمىن. وسى رەتكى وشتەسۋمەن ۇرعانداي بولماي، ءىز تاستاپ، ءبىراز ۋاقىت وتكىزەلىك. ساباقتاستارعا وسىنى ءوز پىكىرلەرىڭ رەتىندە جالعاستىرا تۇرىڭدار.
كوپشىلىكتىڭ قىزۋ تالابىن وسى سوزبەن شەكتەپ قالدىم.
تەرگەۋشىم، ءسىز قىلمىس تابۋعا، اسىرەسە ونى تالداۋعا كەلگەندە سەگىز عانا ەمەس، سەكسەن قىرلى قايراتكەرسىز عوي. مەنىڭ بۇل تاراۋداعى قىلمىسىمدى ناعىز توڭكەرىستىك قىرىڭىزبەن تالدايتىندىعىڭىزعا سەنەمىن. وسى ءبىر وتكىر قىرىڭىزبەن قاراماعاندا بۇل تاراۋدا مەنەن ەرەسەن زور جاڭا قىلمىس تابىلماي قينايتىندىعىن بەسىكتە جاتقاندا-اق ويلاپ قويعاندىعىڭىزعا كۇمان بارما. بۇل قىرىڭىزداعى اينەكتەن كامەن، سىزگە، ارينە، ناعىز ساسىق كەرى توڭكەرىسشى بولىپ ءوز قالپىندا كورىنەتىندىگى داۋسىز. سوندا ونى «قورعاشتاعان» مەنىڭ «ازەلدە كىم» ەكەندىگىم، وسى تاراۋدان ويناقتاپ شىعا كەلمەدى مە: گوميندان قاراقشىلارىنىڭ كامەن سىندى ەڭ جەكسۇرىن جەندەتىنە قارسى كۇرەستە بۇعىپ قالعانىم، ونى سوعارمانعا كەلگەن توڭكەرىسشىلەردىڭ اعىنىنا كەسە كولدەنەڭ بولۋىم ناعىز كەرى توڭكەرىسشىلدىك ەمەي نەمەنە!... وسىعان توڭكەرىسشىلەر قاتارىنا «جالبىزبالاپ كىرىپ العان» قىلمىسىمدى قوسساڭىز نەم قالدى!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
