7 مامىر وتان قورعاۋشىلار كۇنى. كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعى مەن تاۋەلسىزدىگىنىڭ مىعىمدىعى اسكەري قۋاتىنىڭ كۇشتىلىگىمەن ولشەنەدى. ءبىز گەوساياسي ويىندار ۋشىققان زاماندا كۇن كەشىپ كەلەمىز. سوعىس وتىنىڭ الەمنىڭ قاي تۇكىپىرىندە بۇرق ەتە قالارى بەلگىسىز كەزەڭ ورنادى. بۇل اسكەري قۋاتتى كۇن سايىن ارتتىرۋعا يتەرمەلەپ وتىر. قازاقستان اسكەرىنىڭ قۋاتى قانداي؟ الەۋەتى نەگە جەتەدى؟ جاڭا زاماننىڭ تالابىنا سايمىز با؟

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، اسكەري قۋاتتى قايتا قۇرۋعا تۋرا كەلدى. سەبەبى كسرو تاراعان سوڭ، كوپتەگەن ماماندار باسقا ەلدەرگە قونىس اۋداردى. ەلىمىزدە اسكەري ماماندار تاپشىلىعى بايقالدى. ەكونوميكالىق توقىراۋ جاڭا قارۋدى ساتىپ الۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. سوعان قاراماستان قازاقستان ءوزىنىڭ اسكەري قۋاتىن قالپىنا كەلتىرۋگە بارىن سالدى.

1991 جىلى 25 قازاندا مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتى قۇرىلدى. كوميتەتتىڭ توراعاسى بولىپ ساعادات نۇرماعامبەتوۆ تاعايىندالدى. كەيىننەن ساعادات نۇرماعامبەتوۆ قورعانىس ءمينيسترى لاۋازىمىنا تاعايىندالعانىن بىلەمىز. بۇل قازاقستاننىڭ اسكەري الەۋەتىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ العىشارتى بولاتىن.

1992 جىلى 7 مامىردا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ اسكەرى رەسمي تۇردە قۇرىلدى. قازاقستان اسكەرى وسى ۋاقىتقا دەيىن تالاي سىننان ءوتتى. 1992-1997 جىلدارى بۇرق ەتە قالعان تاجىكستانداعى سوعىسقا ارالاستى. بۇل گەوساياسي قاۋىپسىزدىك پەن ورتالىق ازيادا تىنىشتىق ورناتۋ ماقساتىندا جاسالعان شارا بولاتىن. 2000-جىلعا دەيىن تاجىكستاندا 10500 وتانداسىمىز بىتىمگەرلىك ميسسيالارىنا قاتىستى. 54 قازاقستاندىق وققا ۇشىپ، كوز جۇمدى. وسىلايشا قازاقستان اسكەرى قۇرىلعان ساتتەن باستاپ قاتاڭ سىناقتى باستان وتكىزدى.

2001 جىلى ەلىمىز ورتالىق، وڭتۇستىك، باتىس جانە شىعىس بولىپ 4 اسكەري وكرۋگكە ءبولىندى. ال 2003 جىلدان باستاپ وڭىرلىك قولباسشىلىقتار قۇرىلا باستادى. ەلىمىزدە «استانا»، «شىعىس»، «باتىس»، «وڭتۇستىك» وڭىرلىك قولباسشىلىقتارى بار.

2003 جىلى يراكتا سوعىس باستالىپ، باتىستىق كواليتسيا ارالاستى. قازاقستان يراكتى جارىلعىش زاتتاردان تازارتۋ ميسسيالارىنا قاتىسىپ، 4 ميلليوننان استام مينانى زالالسىزداندىردى. ناتو اياسىنداعى بەيبىتشىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ وپەراتسيالارىنا دا بىتىمگەرلىك نەگىزدە قاتىسىپ كەلەمىز. بىتىمگەرلەرىمىز ليۆان مەن افريكانىڭ بىرقاتار ەلدەرىندە ادامزات الدىنداعى بورىشىن ابىرويمەن وتەۋدە. بۇل ءبىزدىڭ قارۋلى كۇشتەرىمىزگە تاجىريبە جيناۋعا مول مۇمكىندىك بەرمەك.

قازاقستان قارۋلى كۇشتەردى زاماناۋي نەگىزدە مودەرنيزاتسيالاۋعا مۇددەلى. سوندىقتان كوپۆەكتورلى ساياساتتىڭ پرينتسيپىنە ساي قيمىلدار جاساۋعا تىرىسادى. ەلىمىز ۇقشۇ ۇيىمىنا مۇشە، ونىڭ باسىندا رەسەي تۇر. ۇيىمنىڭ ماقساتى بىرەۋگە اگرەسسيا جاساۋ ەمەس، اگرەسسيا جاسالعاندا ورتاق قورعانىسقا كوشۋ بولىپ تابىلادى. دەي-تۇرا ءبىز بۇل ۇيىمعا مۇشە بولا وتىرىپ، وزگە ەلدەرمەن دە قورعانىس سالاسىنداعى ارىپتەستىكتى ارتتىرۋدامىز.

كۇنى كەشە عانا تۇركيامەن اسكەري سالا بويىنشا 2022-2023 جىلدارعا ارنالعان ورتاق ءىس شارالار وتكىزۋ كەلىسىمىنە قول قويدىق. كەلىسىم اياسىندا ارنايى جاتتىعۋلار، تاجىريبە الماسۋ، اسكەري ونەركاسىپ سالاسىنداعى ارىپتەستىك، درونداردى يگەرۋ بويىنشا ۇيرەنۋ جانە تاعى باسقا شارالار بار.

تۇركيا سوڭعى بەس جىلدىقتا اسكەري الەۋەتىن ارتتىرىپ، ناتو قۇرامىنداعى ەڭ بەدەلدى ويىنشىعا اينالدى. سيريا مەن ليۆياداعى گەوساياسي تارتىستا رەسەيگە سوققى جاساپ، قاراباق سوعىسىندا شەشۋشى ءرولدى وينادى. تۇركيا ايماقتىق اسكەري دەرجاۆادان اۋقىمى ارتىپ، الەمدىك ويىنداردىڭ باستى ويىنشىلارىنىڭ بىرىنە اينالۋعا نيەتتى. قازاقستان بۇل تۇرعىدان تۇركيامەن اسكەري ارىپتەستىكتى ارتتىرۋ ارقىلى، قورعانىس سالاسىنىڭ الەۋەتىن كوتەرەدى.

قازاقستان ءوز اسكەرىن گيبريدتىك سوعىس قاۋپىنە دايىنداۋدا. سەبەبى جاڭا زاماننىڭ سوعىسى جاريالانباعان سوعىس. ونى ءبىز شىعىس ۋكراينا مىسالىندا ايقىن كورىپ وتىرمىز. ۋكرايناعا كورشى رەسەي بىزبەن دە شەكارالاس. الەمدەگى ەڭ ۇزىن قۇرلىقتىق شەكارانى اگرەسسيالىق ساياسات ۇستاناتىن مەملەكەتپەن ءبولىسۋ اسكەري قۋاتتى ارتتىرۋعا يتەرمەلەۋدە. سوڭعى ۋاقىتتاعى رەسەي ساياساتكەرلەرىنىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىمىزعا قاراتا ايتقان سوزدەرى قورعانىس مينيسترلىگىن باتىل شەشىمدەر قابىلداۋعا نەگىز بولۋدا. تۇركيامەن اسكەري بايلانىستى ارتتىرۋدىڭ ءبىر سەبەبى دە وسى.

قورعانىس سالاسىندا ونەركاسىپتى دامىتۋ باستى مىندەتتىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرمەك. «قازاقستان پاراماۋنت ينجينيرينگ» كومپانياسى بروندى اسكەري كولىكتەر شىعارۋدامىز. «Steel Manufacturing» زاۋىتىندا پاترون وندىرۋدەمىز. الايدا ول جەتكىلىكسىز. ەندىگى تاڭدا زىمىران كەشەندەرى مەن سوققى جاساۋشى درونداردى ءوندىرۋ ماڭىزدى. سەبەبى جاڭا زامان سوعىسىنىڭ سيپاتى سونداي.

«Global Firepower» رەيتينگى بويىنشا. قازاقستان 62 ورىندى يەمدەندى. قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرگە بولەتىن قارجىسى 4 ملرد دوللار. بۇل از قاراجات ەمەس. ارينە الپاۋىتتاردىڭ قورعانىس سالاسىنا بولەتىن قارجىسىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى، دەگەنمەن ورتالىق ازيا دەڭگەيىندە وتە كوپ قارجى.

قارۋدى ءوزىمىز شىعارۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنىن جىتە ءتۇسىنىپ كەلەمىز. سوندىقتان ارتيللەريالىق قۇرىلعىلار، سوققى جاساۋشى جانە بارلاۋشى دروندار، بروندالعان اسكەري كولىكتەردى شىعارىپ كەلەمىز. مىسالى «ارلان» بروندى كولىگىن وسىدان ون جىل بۇرىن ءوندىرىپ، سىناقتان وتكىزە باستادىق.

قازاقستاندا بۇل تەحنيكانىڭ سىناقتارى 2013 جىلى جۇزەگە اسىرىلدى. العاشقى سىناق ءاۆتوموبيلدىڭ ءجۇرۋىن جانە تەحنيكالىق سيپاتتامالارىن تەكسەرۋ بولدى. بروندى ماشينا تەڭىز دەڭگەيىنەن 3800 مەتر بيىكتىكتە قاتتى جانە تاۋلى جەرلەردە جولمەن جانە جولسىزبەن 6000 شاقىرىم ءجۇرىپ ءوتتى. ول قاشىقتىقتى جاقسى جەڭە ءبىلدى، قوزعالتقىش بيىكتىكتە سيرەك كەزدەسەتىن اۋادا تۇراقتى جۇمىس ىستەدى. مىسالى «Hammer» جانە «Sherpa Light Scout» سياقتى بروندالعان ماشينالار مۇنداي سىناقتارعا ارەڭ توتەپ بەرەدى.

سىناقتار كەزىندە «ارلان» برونەترانسپورتەرى 120 شاقىرىم/ ساع جىلدامدىقپەن كىرپىش قابىرعاعا تيگەن سوققىعا توتەپ بەرە الدى جانە پلاستيكالىق جارىلعىش زاتتاردىڭ جارىلۋىنان امان الىپ، كورپۋسىنا از عانا زاقىم كەلدى. اۆتوكولىكتىڭ ىشىندە ون ادامدىق بريگاداعا ارنالعان ورىن بار. جارىلىس ساتىندە ىشىندەگى ەكيپاجعا ايتارلىقتاي جاراقات اكەلمەيتىنى دالەلدەندى.

جاتتىعۋ الاڭىندا اۆتوكولىك «وققا توزىمدىلىككە» تەكسەرىلدى. ول 5,45 مم اك-74 پەن 7,62 مم اكم-دەن 50 مەتر قاشىقتىقتان اتىلدى. ناتيجەسىندە اينەكتە جارىقار پايدا بولدى، بىراق اينەك تەسىلمەدى. وسىدان كەيىن «ارلانعا» 7,62 مم SVD جانە 12,7 مم ميلاننان 100 مەتر قاشىقتىقتان وق اتىلدى. ناتيجە شامامەن ۇقساس بولدى: اينەكتە جارىقتار پايدا بولدى، بىراق اينەك ءبۇتىن كۇيىندە قالدى. وسىلايشا، ول اتىس قارۋىنىڭ اتۋىنا توتەپ بەردى، بۇل ناقتى ۇرىستا ەكيپاجدىڭ 100% قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەدى دەگەن ءسوز. اينەك تۇتاس بۇزىلماعاندىقتان، كولىك اسكەري ميسسياسىن ارى قاراي جۇرگىزۋىنە مۇمكىندىك الادى دەگەن ءسوز.

اۆتوكولىكتىڭ كورپۋسى قوسىمشا «ارالىق برونمەن» جابدىقتالعان. V-ءتارىزدى تومەنگى جاعى STANAG 4 دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلۋ مۇمكىندىگى بار STANAG 3 دەڭگەيىنىڭ بالليستيكالىق قورعانىسىن قامتاماسىز ەتەدى. مينانىڭ جارىلۋىنان قورعانىس دەڭگەيى كورپۋستىڭ استىندا 8 كەلى تروتيل جانە ءار دوڭعالاقتىڭ استىندا 14 كەلى تروتيلگە دەيىن شىداس بەرەدى. سونىمەن قاتار استىنا قوسىمشا ساۋىت ورناتۋعا بولادى. بۇيىرلىك جارىلىستار مەن مينا جارىلىستارىنان بولاتىن جارىلىس تولقىنىنا قارسى تۇرۋ ءۇشىن جارىلىسقا قارسى ورىندىقتار بار. پەرسونالدىڭ جانە ەكيپاجدىڭ ءتىرى قالۋىنا جانە اۋىر جاراقات الماۋىنا اتالمىش بروندار كەپىلدىك بەرەدى.

جاۋىنگەرلىك قابىلەتتىلىكتى باعالاۋ كەزىندە، بروندى اۆتوكولىككە ۇسىنىلعان قارۋ-جاراقتان جىلدامدىق پەن اتىس جىلدامدىعى تەكسەرىلدى. وقتار نىساندارعا 50, 200, 300 مەتر جانە ودان دا كوپ قاشىقتىقتا اتىلدى. ارلاننىڭ قارۋ-جاراعى 1380 مەترگە دەيىنگى قاشىقتىقتاعى تىكۇشاق نىسانىن اتۋ بويىنشا جاقسى ناتيجە كورسەتتى. كۇندىزگى اتىس كەزىندە 10 وقتىڭ 10-ى نىساناعا ءدال تيسە، تۇندە جارىق تۇسىرگىشتى قولدانعان كەزدە 20 وقتىڭ 15-نىسانعا ءتيدى.

«ارلان» بتر-ءنىڭ جاۋىنگەرلىك ءمودۋلى كەز-كەلگەن كاليبرمەن اۋىستىرىلۋى مۇمكىن. مۇنىڭ ءبارى تاپسىرىس بەرۋشىنىڭ قانداي ماقسات پەن مىندەت قوياتىندىعىنا بايلانىستى.

جاۋىنگەرلىك ءمودۋلدىڭ مۇمكىندىكتەرى كولىكتىڭ كۇندىز 15000 مەتر، تۇندە 6000 مەتر قاشىقتىقتا «اۆتوموبيل» تۇرىندەگى نىسانداردى انىقتاي الاتىندىعىن كورسەتتى; «ادام» تۇرىندەگى نىساندار كۇندىز - 6500 مەتر، تۇندە - 2000 مەتر. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرىندە مۇنداي اتىس قابىلەتى بار باسقا جۇيە جوق.

كەلەسى قارۋ ءتۇرى ول «بارىس» بروندالعان كولىگى. بارىس 8x8 - بۇل وزىق تەحنولوگيالىق شەشىمدەرمەن جابدىقتالعان كوپ ماقساتتى بروندى كولىك. برونەترانسپورتەر ايماقتاعى كوپفۋنكتسيونالدىلىققا، جوعارى موبيلدىلىككە قويىلاتىن تالاپتاردىڭ ارتۋىن جانە ميناعا قارسى پلاتفورمالاردى ورناتۋ قاجەتتىلىگىن ەسكەرە وتىرىپ جاسالعان. «بارىس 8ح8» مينالاردان، قولدان جاسالعان جارىلعىش قۇرىلعىلاردان، جول بويىنداعى سناريادسىز مينالاردان قورعانىستى قامتاماسىز ەتەدى. ميناعا قارسى جالپاق ءتۇبى سيلۋەتتى 2,4 مەترگە دەيىن ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، بۇل بەتپە بەت ۇرىستا جانە كەيبىر قولدان جاسالعان جارىلعىش قۇرىلعىلارعا قارسى قوسىمشا ارتىقشىلىقتارعا يە بولماق. ارنايى «ميناعا قارسى» ورىندىقتار STANAG 4569 4A جانە 4B دەڭگەيلەرى بار كولىك قۇرالىنىڭ جانىندا نەمەسە ونىڭ استىندا تىكەلەي جارىلىس ناتيجەسىندە ەكيپاجدى قاتتى جاراقاتتانۋدان قورعاۋعا ارنالعان. ديزاينەرلەردىڭ ايتۋى بويىنشا، «بارىس» جىلدامدىعى ساعاتىنا 100 شاقىرىمعا دەيىن جەتەدى، ال ونىڭ جۇك كوتەرگىشتىگى 9 تونناعا دەيىن، قۋاتى 800 شاقىرىمعا دەيىن بارادى. ونىڭ سىرتقى جانە ىشكى ديزايندىق مۇمكىندىگى وتە كوپ مولشەردە قارۋ-جاراق جۇيەسىن ورناتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، بۇل ونى الەمدەگى كەز-كەلگەن قارۋلى كۇشتەردىڭ قاجەتتىلىكتەرى ءۇشىن ءتيىمدى اسكەري كولىك دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرەدى. سونىمەن قاتار، برونەترانسپورتەردە اتقان ساتتە وعى 2 شاقىرىمنان اساتىن 30 مم شيپۋنوۆ 2ا42 اۆتوماتتى زەڭبىرەگى جانە قازاقستاندىق كاە-مەن بىرلەسىپ جاسالعان 7,62 مم پۋلەمەتى بار.

قازاقستان اقش-پەن «دالا قىرانى» بىرلەسكەن اسكەري جاتتىعۋىن جاساپ كەلەدى. بيىل دا ۇيىمداستىرىلماق. ءبىز ءۇشىن باتىستىق ستاندارتتارعا جاقىن، قۋاتتى اسكەر قۇرۋدىڭ ماڭىزى ارتىپ كەلەدى.

قازاق اسكەرىنىڭ قۋاتى ايتارلىقتاي مىقتى. ول ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ىشىندە كوشباسشى، ال گيبريدتىك سوعىستارعا دايىندىعى مىعىم قۋاتقا يە.

Abai.kz