بەتپاقدالا اڭىزى
مەنىڭ بالالىق شاعىم جاڭاارقانىڭ ايشىراق دەگەن جەرىندە ءوتتى. اقتاۋ مەن بەتپاقدالانىڭ تۇسىندا اعىپ جاتقان اتاسۋدىڭ بويىنداعى شاعىن اۋىل ەدى. تالدى وزەنگە ءتونىپ تۇرعان توبەنىڭ ۇستىندە تارىداي شاشىلعان ونشاقتى ءۇي ءالى كۇنگە ەسىمدە. جاعالاي شيكى شىمنان سالىنعان ولار ءبىر-بىرىنە وتە ۇقساس بولاتىن. سىرتقى كورىنىسى عانا ەمەس، تاعدىرلارى دا ورتاق سەكىلدى ەدى.
توبەنىڭ ۇستىنەن قاي جاعىڭا قاراساڭ دا كوكسەڭگىر تاۋلار مەن تاستى جوتالارعا كوزىڭ سۇرىنەدى. شىعىس قاپتالدا ساڭعىرۋ، وگىزتاۋ مەن قابانتاۋ زورايادى. وڭتۇستىكتە تاسقورالىنىڭ قوس وركەش بيىگى مەنمۇندالايدى. باتىستا ايدارلىنىڭ تاقىر ءدوڭى كەس-كەستەيدى. ءسولتۇستىكتە قىزىلشوقى مەن اقتاۋ اسقاقتاپ، جانارىڭدى جاسقايدى.
مەن اتام سمايىلعا ەرىپ، سول تاۋلاردى بالا كەزىمنەن كوپ شارلادىم، قىرى مەن سىرىنا ەرتە قاندىم. سول كەزدەرى سەكسەندى يەكتەپ قالعان اتام ماعان كورگەنى مەن كوڭىلگە توقىعانىن اڭگىمەلەۋدەن استە جالىققان ەمەس. اڭگىمە بىردە اقيقاتقا، بىردە اڭىزعا اينالاتىن. الىس-الىس تاۋلار ەرتەگىدەي كونەرىپ، قيسسا-داستاندارداي سيقىرلاناتىن.
مەنىڭ بالالىق شاعىم جاڭاارقانىڭ ايشىراق دەگەن جەرىندە ءوتتى. اقتاۋ مەن بەتپاقدالانىڭ تۇسىندا اعىپ جاتقان اتاسۋدىڭ بويىنداعى شاعىن اۋىل ەدى. تالدى وزەنگە ءتونىپ تۇرعان توبەنىڭ ۇستىندە تارىداي شاشىلعان ونشاقتى ءۇي ءالى كۇنگە ەسىمدە. جاعالاي شيكى شىمنان سالىنعان ولار ءبىر-بىرىنە وتە ۇقساس بولاتىن. سىرتقى كورىنىسى عانا ەمەس، تاعدىرلارى دا ورتاق سەكىلدى ەدى.
توبەنىڭ ۇستىنەن قاي جاعىڭا قاراساڭ دا كوكسەڭگىر تاۋلار مەن تاستى جوتالارعا كوزىڭ سۇرىنەدى. شىعىس قاپتالدا ساڭعىرۋ، وگىزتاۋ مەن قابانتاۋ زورايادى. وڭتۇستىكتە تاسقورالىنىڭ قوس وركەش بيىگى مەنمۇندالايدى. باتىستا ايدارلىنىڭ تاقىر ءدوڭى كەس-كەستەيدى. ءسولتۇستىكتە قىزىلشوقى مەن اقتاۋ اسقاقتاپ، جانارىڭدى جاسقايدى.
مەن اتام سمايىلعا ەرىپ، سول تاۋلاردى بالا كەزىمنەن كوپ شارلادىم، قىرى مەن سىرىنا ەرتە قاندىم. سول كەزدەرى سەكسەندى يەكتەپ قالعان اتام ماعان كورگەنى مەن كوڭىلگە توقىعانىن اڭگىمەلەۋدەن استە جالىققان ەمەس. اڭگىمە بىردە اقيقاتقا، بىردە اڭىزعا اينالاتىن. الىس-الىس تاۋلار ەرتەگىدەي كونەرىپ، قيسسا-داستاندارداي سيقىرلاناتىن.
الىس-الىس جولداردى، شالعاي-شالعاي ەلدەردى ارتقا تاستاپ، تالاي-تالاي جۇرتتى ۇلارداي شۋلاتقان، سان شايقاستا قىلىشىنىڭ ءجۇزى تاسقا تيمەگەن، اتان-اتان تۇيەگە تاي-تاي ولجا ارتقان، قۇل بولادى دەپ ۇلدى تۇتقىنداعان، كۇڭ بولادى دەپ قىزدى كوگەندەگەن قاھارلى قالىڭ جاساق ەسكى قۇدىقتىڭ تۇبىنە جەتىپ توقتاعان كۇنى دە بەتپاقدالا قاتىگەز ەدى. اپتاپ بوپ جالانىپ، جالىن بوپ قاقتاپ تۇر ەدى، قاڭسىپ تۇر ەدى. جاپىرلاپ كەلىپ اتتان اۋناپ ءتۇسىپ جاتقان، كەنەزەسى كەپكەن، ۇستەرىندەگى توعىز قابات تورقانى، قولدارىنداعى سالا قۇلاش سەمسەردى اۋىرلاعان، شولدەن شوگىپ كەتكەن ساربازدارعا، جوندارىن قامشى، بىلەكتەرىن قىل ارقان ءتىلىپ، تەڭسەلگەن كوپ تۇتقىنعا كوز قيىعىن سالۋعا ەرىندى. مۇنداي قارۋلى قولدى ول تالاي كورگەن، تالايلارىن اپتالاپ ازىناعان قارا داۋىلدا قان قۇستىرىپ، توز-توزىن شىعارعان، تالايى ۇلى شولدە ۇلىپ قالعان. كوپ بولسا سونىڭ ءبىرى شىعار.
قالىڭ قول بەتپاقتىڭ كارىنەن اۋەلدە ىعا قويماپ ەدى، ۇلى ءشول دە قاتال، ول دا قاتىگەز. اتان جوتالى، كۇدىرە جالدى، سىرماقتاي جالپاق ساۋىرلى، قوس تىلەرسەك سەرىپپەلى، قامشى تيمەي قۇشىرلى-قۇلا مىنگەن قابا ساقال كۇندەي كۇركىرەسە، قارۋلى كوپ سارباز اش بورىدەي جالاڭدايدى.
بىراق بەتپاق ىقتىرماي قويسىن با. جاپان دالاداعى جالعىز قۇدىق كومىلىپ قالعان بولاتىن. ال ۇزاق جولدا ءشول قىسىپ بارادى، ءزارلى ءشول قۋىرىپ بارادى.
قابا ساقال قاھارلى ەدى. سەسكەنبەي سەس كورسەتتى. تۇكسيگەن قورقاۋ قاباق، ىزبارلى وتكىر جانار، قوراساننان قالعان داق، جىلاننىڭ باۋىرىنداي شۇبارلانعان سۇپ-سۇر جالپاق بەت، جەلبەزەگى جەلپ-جەلپ ەتكەن ءدوڭ مۇرىن، كونەكتەي ايعاي اۋىز، قۇلانىڭ ءتورت تۇياعىن قاتقاق جەرگە الپاۋىت سالماقپەن قاداعان الىپ دەنە ىقتىرماي قويماس-تى.
- بۇل تەگىن بولمادى، - دەپ بەزەردى بەتپاق.
- بۇل ءسىرا دا سەسكەنبەس، - دەپ قيتىقتى ۇلى ءشول.
- شيرا، شيرىق! - دەپ كۇركىرەدى قابا ساقال.
باقانداي قارا نايزانى قارا جەردى قاقىراتا قادادى، قۇلادان كۇرپ ەتىپ ءتۇسىپ، بۇرق ەتىپ ءامىر بەردى.
- ۇلى ءشولدى ۇلىلار عانا جەڭەدى. ۇل بولىپ تۋعان ۇلىپ قالماس. ارشىڭدار مىنا قۇدىقتى!
كوپ سارباز شىڭىراۋعا قاراي لاپ قويدى.
ءتالتۇس ەدى سول كەزدە، بەسىنگە دەيىن قازدى، ساعىزداي يلەنگەن سازىن تاۋىستى. كەشكە دەيىن قازدى، قيا-قيا كوك تاستى ءتىلىپ ءتۇستى، ءتۇن تۇنەردى، نايزا بويى تەرەڭدەدى، تاڭ اتتى، ءشولدىڭ تاڭى ايىرىلدى، تابان استىندا كۇرەڭ قۇم شىقىر-شىقىر سۋسىدى. تاڭعا ۇلان دالا تالپىندى، سۋسىعان قۇمنىڭ بەتىنە شىپ-شىپ سۋ شىقتى.
- جەڭدىم! جەڭىلدى! - دەپ بارقىرادى قولباسى.
جەڭ...ءدى! جەڭ... جەڭ... دەپ جاڭعىرىقتى دالا.
سول كەزدە ...
و، توبا! مۇندايدى تاعى كىم كورگەن. سۋسىعان قۇم ساۋ ەتىپ ءتۇستى دە كەتتى تەرەڭگە. سۋدى كورىپ سەرگىگەن، سۋ شىعارىپ سەندەلگەن كوپ سارباز قۇردىمعا كۇرپ-كۇرپ جوعالدى، شىڭىراۋ جۇتىنىپ قانا ۇلگەردى. قورقىراپ، اجداھاداي جالانىپ، ارانىن اشتى. ۇلى ءشول ۇلىلىعىن تانىتتى.
ول ەشكىمگە ەشقاشان ەسەسىن جىبەرمەسە كەرەك-ءتى. قىرىق قۇلاش ساعىزداي سازىن تاۋىسىپ، ساعىن سىندىرعان، قيا-قيا كوك تاسىن ءتىلىپ تاۋىن شاققان، كۇرەڭ دە كۇرەڭ قۇمىنا تابانىن جالاتىپ، تاڭىن ايىرعان قول تەرەڭنەن شىققان سۋىنا قۇرباندىق شالماي كەنەلسە، شىن جەڭىلگەنى ەمەس پە، شىن مۇقالعانى بولماس پا. ءشولىن قاندىرسا، ۇلارداي شۋلاپ بارىپ قاندىرسىن، كونىن جىبىتسە، قان جۇتىپ وتىرىپ ءجىبىتسىن. بەتپاقتى بەيعام جەڭەمىن دەگەننىڭ ءبارى ەسەكدامە ەكەنىن ۇقسىن.
شىڭىراۋ قورق-قورق جۇتىندى.
ەلدىڭ ۇرەيى ۇشتى. جىلقى بىتكەن شۇرقىراپ، تۇيە بىتكەن بوزدادى. ساۋ قالعان ساربازداردان ءوڭ قاشتى، كوگەندەۋلى كوپ تۇتقىننان ەس كەتتى. ايدالادا اپتاپ جەل ازىناي ەستى، ازىناپ ءجۇرىپ، اپشىنى قۋىردى. ول ۇلى ءشولدىڭ ازاپ سارىنى ەدى، ازدىرىپ بارا جاتىر ەدى.
قابا ساقال العاش رەت اقىرا الماي قاقالدى، اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى.
- قارعىس اتتى! - دەدى وڭ جاعىنداعى شابدار شال.
ۇندەمەدى.
- انت اتتى! - دەدى سول جاعىنداعى قارا شال.
ءتىس جارمادى.
شابدار الىس جولدا قاسىنان تابىلاتىن اقىلگويى ەدى، قايتارىپ تاستاي المادى. قارا قالىڭ قولدى ۋىسىندا ۇستايتىن قاھارى ەدى، ساعىن سىندىرا المادى.
- ءتاڭىرى تالاق ەتتى! - دەپ كۇڭىرەندى سارباز بىتكەن.
- تالاق ەتتى! - دەپ ءىلىپ اكەتتى اپتاپ جەل.
ال شىڭىراۋ ءالى قورقىراپ جاتىر ەدى، قىلق-قىلق جۇتىنىپ جاتقان. قىلق-قىلق جۇتىنىپ بارىپ، وڭەشىنە تاس تۇرعانداي قاقالعان. تۇڭعيىعى سار-سار ەتىپ ساپىرىلىستى، تەرەڭى تەڭىزدەي تۋلادى، سوناۋ تىلسىم تۇڭعيىعىندا ۇلى جىن ۇلىپ كوشكەندەي.
قابا ساقال تالتاڭ-تالتاڭ باستى، باستان-اياق كوك ساۋىت، كوك ساۋىت بويى دالباعاي قاجالا شىڭىلداپ، شىڭىراۋدىڭ ەرنەۋىنە كەلىپ توقتادى. كوز جەتەر جەرى ساز بەن تاس، ودان ءارى قاراۋىتقان ۇرەيلى دۇنيە. سىرىلداعان ءۇن تولاستايتىن ەمەس، تۇڭعيىقتا بەيمالىم دۇربەلەڭ. سەسكەندىرەدى، سەزىكتى شۋلايدى.
قالباڭ-قالباڭ ەتىپ شابدار شال جەتتى. كۇرپ-كۇرپ باسىپ قارا شال كەلدى. شابدار جالپ ەتىپ، تاڭىرىنە تابىندى، قارا قاباعىن قارس جاۋىپ الدى.
قابا ساقال ارتتاعىلارعا مويىن بۇردى.
- قۇربانىن العان شىڭىراۋ،
ەندى قايتىپ جۇتىنباس.
قۇتى قاشقان كوك توبىر
سۋدى ال دا ءشولىڭ باس.
شابدار جەردەن جەرىنە كوتەرىلدى.
- شىڭىراۋ ءتۇبى تۇڭعيىق،
سۋدى قايتىپ الاسىڭ؟
تۇڭعيىققا بويلايتىن،
قانداي قاۋعا سالاسىڭ؟
قارا قاقىرىندى.
- قىرىق تۇيە جۇك ارتقان،
قىرىق ارقان بار سوندا.
قىرىق ارقان جەتەدى
قۇدىق ءتۇپسىز بولسا دا.
سونى ايتىپ، ءتاڭىرى تۋرا كەلگەن اجالدان قاعىپ قالعان، شىڭىراۋدىڭ سۋىن ارشۋ كەزەگى تيمەگەن، اناداي جەردە وشارىلىپ تۇرعان ساربازدارعا جارلىق بەردى. لەزدىڭ اراسىندا تاي-تاي جۇك شاشىلىپ قالدى، قىرىق ارقان ءبىر-بىرىنە جالعانىپ، تۇڭعيىققا لاقتىرىلدى. تۇبىنە بىراق جەتپەدى.
- اتتا شىلبىر قالماسىن.
ءبارىن-ءبارىن جالعاسىن، - دەدى قابا ساقال.
ول دا قىسقا بولدى.
- ايىل-تارتپا سايلاڭدار،
قيىستىرىپ بايلاڭدار!
قاۋعا سوندا دا سۋعا تيمەدى.
- قايدا بەلدىك بەلدەگى،
ءجىپ اتاۋلى ەلدەگى.
بۇل دا ازدىق ەتتى.
قاۋعا ساقال بوگەلدى
- تۇتقىنداردى ماتاعان.
اكەلىڭدەر كوگەندى.
شىڭىراۋ ماڭايلاتپادى.
قولباسى تۇيىققا تىرەلدى، ەندى دانەكەر ەتىپ جالعايتىن ەشتەڭە قالعان جوق-تى. سوندا شابدار كۇڭك ەتتى.
- كۇلتەلەنگەن، توگىلگەن،
اتتان كۇدەر ۇزەيىك.
سۋسىز ءسىرا بولا ما
ءبارىن-ءبارىن كۇزەيىك.
ءاپ-ساتتە جىلقى بىتكەن ءجۇنىن جۇلعان تىرناداي بولدى. بىراق ءبارى بوس اۋرەشىلىك ەدى. قۇيرىق-جالدان ەسىلگەن ارقان دا ءۇمىتتى اقتامادى.
- ەندى قانداي امال بار؟ - دەپ ءتۇڭىلدى قابا ساقال.
جۇرت سىلتىدەي تىندى. كوپتىڭ ايتارى جوق ەدى، ەڭسەلەرى ءتۇسىپ كەتكەن، سارباز اتاۋلى ۇلى ءشولدىڭ ۇلىلىعىنا مويىنۇسىنىپ، تىرلىكتەن كۇدەر ۇزە باستاعان بولاتىن.
بەتپاق سالى سۋعا كەتىپ ساندالعان، ايدالادا ايداۋسىز قامالعان، شولىركەپ شوككەن، بەكەمى بوركەمىككە، جاسىعى ءتىرى ولىككە اينالىپ، ازىپ-توزعان كوپتىڭ ءۇمىتسىز جانارىنا سىزدانا قاراپ، تۇكسيىپ تۇنەرە بەردى.
ءتاڭىرى جارىلقاپ ءتىل بىتەر بولسا، ايتار ەدى بۇل سوندا:
- شاقپاي وتكەن ومىردەن
جىلاننىڭ نە قۇنى بار.
شىقپاي ىشتە بۋلىققان،
ىزاڭنىڭ نە قۇنى بار.
كۇن كۇيدىرگەن اۋەدەن،
قارعىس اتقان اۋەلدەن.
بەزەرىپ جاتقان بەتپاقتىڭ
وتكەن-كەتكەن بايعۇستى
قويداي قىرىپ الماسا،
سولاي ءبىر ىلاڭ سالماسا،
تارقامايتىن جىنى بار.
ال قارۋلى قولدىڭ تيتىعى جەتكەن، ونىڭ ەندى قاتىگەز بەتپاقتىڭ بەتىنە تۇكىرىپ، قارعىس اتاتىن دا شاماسى جوق-تى. سارباز اتاۋلى ءولىم جايلى عانا ويلاعان، ۇلان دالانىڭ جونىندا اجال ارانىن اشىپ، تىمتىنە جورتىپ جۇرگەن-ءدى.
قابا ساقال وسىنى ۇقتى، بىراق ولگىسى كەلگەن جوق، ول ءوزىن بۇل ومىرگە ءولۋ ءۇشىن ەمەس، ءولتىرۋ، قىرىپ-جويۋ ءۇشىن كەلگەن جانمىن دەگەن بەتپاق تۇسىنىككە الدەقاشان قۇل بولعان ەدى، اجالدى مويىنداماۋعا تىرىستى. ءدام-تۇزى تاۋسىلۋعا اينالعانى ءتاڭىردىڭ حاقتىعىنداي شىندىق بولسا دا كونە المادى. الىستى، الاسۇردى. شىڭىراۋدىڭ ەرنەۋىندە تۇرىپ بۇرق-سارق ەتتى.
- ەي قارا شال!
- تىڭداپ تۇرمىن تاقسىر.
- بەتپاقتى نە جەڭەدى؟
- ءتاڭىرى عانا تەڭى ەدى.
- سول قولىم سەنى دەسەك تە
تەڭ ەكەنسىڭ ەسەككە.
بۋىرقانىپ شابدار شالعا قارادى. ول اپتاپ جەل ودا-دودا ەتكەن، ءشوپ-شالام قونىپ بىلتەلەنگەن ساقالىن تاراعىشتاپ، مۇرنىنىڭ استىنان مىڭگىرلەدى.
- سالساڭ دا تاقسىر قىلبۇراۋ،
مولدىرەگەن سۋىنا
جەتكىزبەيدى شىڭىراۋ.
قابا ساقال قاھارىنا ءمىندى. سالا قۇلاش قايقى قىلىش قىناپتان جارق ەتىپ سۋىرىلدى. قارا جەردى قارش-قارش شاپقىلاپ تۇلان تۇتتى. كوپ سارباز قانىن ىشىنە تارتتى، كوپ تۇتقىن شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيدى.
شابدار شال جىمىپ باسىپ، جىلىستاپ كەتتى.
قارا قانشىرداي قاتىپ قالدى.
قولباسى قايتا كۇركىرەدى.
- ءبارىمىز دە ءبارىمىز،
جەر شەتىنە تاقالدىق.
بۇل بەتپاقتى جەڭەتىن
قانى قاتقان قاتالدىق.
مەيىرىمدىلىك - جاسىقتىق،
ءيىپ ءجۇرىپ ءشىريدى.
بەزەر بەتپاق وزىڭدەي
جاۋىزدارعا ءجىبيدى.
قارا قابا ساقالدىڭ جانىنا جەتىپ باردى. شۇڭىرەك ءزارلى كوز ىزعار شاشىپ، ۇمار-جۇمار ۇيلىققان كوپ تۇتقىنعا قادالدى.
- سەزدىم تاقسىر، مەن ەمەس،
ءسوز ۇقپايتىن شىرىگىڭ.
قىل ارقانعا جالعايىق
تۇتقىنداردىڭ ءسىڭىرىن.
قولباسىنىڭ جانارى ۇشقىن اتتى. تاپتى مىناۋ، تاپتى كوكەيدەگىسىن. ءوزىنىڭ دە ايتپاعى سول ەدى عوي، قايراپ-قايراپ ءزارىن توكتىرگەن جەرى وسى. قانىپ ىشەر قان تاپپاسا، ءوز جۇرەگىن جارىپ جەۋدەن تايىنبايتىن قورقاۋدىڭ اۋزىمەن كوپ تۇتقىنعا ۇكىم ايتقىزدى. بۇل تۇسپەيدى اراعا، قولىن دا قاقپايدى. بيلىك سوندا ەندىگى. بەتپاقتىڭ ءشول دالاسىنداعى شىڭىراۋدىڭ تۇبىندە قازىر باستالاتىن قىرعىننىڭ بيلىگىن باسى ءبۇتىن بەرەدى.
قارا قاتايا ءتۇستى.
- شىمىرىكسە جۇرەگىڭ،
الام وتقا قۋىرىپ.
تۇتقىنداردىڭ تىرسەگىن
شيراتىڭدار سۋىرىپ.
- شيراتىڭدار سۋىرىپ! - دەپ جاڭعىرىقتى بەزبۇيرەك بەتپاق.
ول قۇرباندىق كوبەيگەن سايىن قۇشىرى قانىپ، شيرىعىپ سالىپ ەدى. قازىر ايدالادا ادامنىڭ قانى سۋداي اعادى. قاپتاعان قايقى قىلىش سورلى تۇتقىنداردىڭ باسىن دوپشا دومالاتار. الدە بۇلار بايعۇستاردىڭ ءسىڭىرىن تىرىلەي سۋىرار ما ەكەن. انا قانشىرداي قاتقان قارا ودان تايىنادى دەيمىسىڭ، شىمىركەنەدى دەيمىسىڭ. انە كۇركىرەپ ءجۇر، شابىنىپ ءجۇر.
- تۇتقىن دەگەن قۇدايدىڭ،
ەسەبىنە ەنبەيدى.
سۇراۋى جوق، باۋىزدا،
ورتە مەيلى، كەس مەيلى.
- ورتە، ورتە، كەس مەيلى! - دەپ سۇڭقىلدادى شابدار. وندا ءوڭ دە، ءتۇس تە جوق ەدى، ۇزاق جولدا، سان قىرعىن مەن حانتالاۋدا اپپاق قۋداي شال ابدەن ارىعان، تيتىقتاپ اقىلىنان الجاسا باستاعان. ءبىر كەزدەگى قيىننان قيىستىرىپ ءجون تاباتىن سۇڭعىلا ەندى جوق، ونىڭ ورنىندا قالت-قۇلت ەتكەن، سىڭىرىنە ىلىنگەن ءتىرى ارۋاق قانا بار. كىم نە ايتسا، سوعان كەلىسە كەتۋگە ءازىر. ارا-تۇرا ەسكى سارىنعا سالىپ، ماقامداپ، ماقالداپ سويلەگەن بولادى.
- ادام دەگەن ۇرەيلى،
اجالىڭنىڭ وزىنەن.
شاۋىپ جاتسا باسىڭدى
بال تامادى سوزىنەن.
قانشىرداي قاتقان قارا ونى كوزىنە دە ىلگەن جوق، ادىمداي باسىپ تۇتقىندارعا بەتتەدى. قولى بەلىندەگى سەمسەردىڭ سابىندا، تايانا بەرە جۇلقىنا سۋىرىپ الدى.
- باستا!
كوپ سارباز العا اتتاپ ءتۇستى، شىڭ-شىڭ ەتكەن سان قىلىش توبە قۇيقانى شىمىرلاتىپ، كۇن كوزىنە ايقىش-ۇيقىش شاعىلىستى.
قارا قايراپ سالدى.
- قاپتا!
قارۋلى توپ لاپ قويدى. تۇتقىن بىتكەن تىرلىكتەن كۇدەر ءۇزدى.
- باستالدى، - دەپ قياستاندى بەتپاق. - قان تىلەگەن قايقى قىلىش توياتتار شاعىن تاپتى ەندى.
تۇتقىنداردىڭ ۇرەيلى توبىنا الدىمەن جەتكەن ەڭگەزەردەي سارباز قورقىنىشتان بۋىنىن بيلەي الماي تەڭسەلىپ تۇرىپ قالعان جىگىتتى جەرگە الىپ ۇرىپ، ۇستىنە قونا كەتتى. كانىگى قاساپشىداي ەپتى قيمىلدايدى، جالاڭداعان تاجال قىلىش تيگەن جەرىن سىر-سىر ەتىپ، تىلەرسەك بويىن تىمتىنە كەزىپ ءجۇر.
- و، توبا! - دەپ سەسكەندى بەتپاق.
بۇل ونىڭ كوك - كوك بولعالى، كوككە بۇلت قونعالى العاش رەت تىتىركەنۋى ەدى.
ەڭگەزەردەي سارباز قورباڭ ەتىپ ورنىنان تۇردى، قولىندا قامشى ورىمىندەي تىلەرسەك. سورلى تۇتقىندى تىرىدەي سويعانى ما، شىرقىراپ تۇرا بەرىپ، قايىرا جالپ ەتتى. جاندارمەن كەۋدەسىن كوتەرىپ، سۇيرەتىلە قاشپاق بولدى، ەكى اياق ءسىڭىرسىز شۇباتىلدى.
- سۇمدىق-اي! - دەپ شوشىندى بەتپاق.
بۇل ونىڭ جەر جەر بولعالى، جەردە اڭ جورتقالى تۇڭعىش تۇرشىگۋى ەدى.
قارا ارس-ارس ەتتى.
- قاپتا!
تۇتقىن بىتكەن ۇلارداي شۋلادى. ۇلان دالا ازان-قازان.
- و جاساعان! - دەپ كۇرسىندى بەتپاق.
بۇل ونىڭ سۋ سۋ بولعالى، سۋدا بالىق جۇزگەلى ءبىرىنشى رەت شوشىنۋى ەدى.
ەندى تۇتقىن اتاۋلىنىڭ قويداي قىرىلاتىندىعىنا كوكسەڭگىر كوك بەت كوكتىڭ دە، بەتەگەسىز بەلدىڭ دە، شولدەن ولەر ەلدىڭ دە كوزى انىق جەتكەن-ءدى.
سول كەزدە قولباسى بولەك ۇستاپ، بولەك ايداپ كەلگەن قىرىق قىز قابا ساقالدىڭ الدىنا جەتىپ، اياعىنا باس ۇردى. قىرىق قىزدىڭ ورتاسىندا قىرمىزى قىز ءسوز باستادى.
- حان قىزى ەدىم كەشە مەن،
بۇگىن سەنىڭ قۇلىڭمىن.
ساۋعا سۇراپ اكەلدىم
قىرىق قىزدىڭ بۇرىمىن.
قىرىق بۇرىم قىرقىلعان،
قىرىق قىزدىڭ كوركى ەدى.
قىرىق قىزدى قۇلداردىڭ
قايعى دەرتى ورتەدى.
سورلىلاردىڭ ءومىرىن،
قالدىر-داعى ساۋعاعا.
قىرىق قىزدىڭ بۇرىمىن
بايلا انا قاۋعاعا.
قىرىق بۇرىم قىرقىلعان،
قىرىق ءورىم ەتەم مەن.
قىرىق قۇلاش سۋ سوندا
كوتەرىلەر تەرەڭنەن.
قولباسى توقىراپ قالدى. قىرمىزى قىز ونىڭ مىنا جورتۋىلداعى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلە جاتقان اسىلى ەدى. اي بۇرىن ارقا ەلىن اندىزداپ شاپقاندا، حان ورداسىن قاسقىرشا تالاپ، تاعىن تالقان، جۇرتىن مالقام ەتكەندە، وسىناۋ ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان ارۋدى ايران-اسىر ولجالاپ، وڭ قاباعى تارتقان. كورسە كوزىنىڭ نۇرى، كورمەسە كوڭىلىنىڭ مۇڭى ەدى. كوگىلدىر شاتىر ءىشىن كوركەيتىپ، كىرىپ كەلە جاتسا دەر ەدى.
ات تۇياعى كەتىلگەن، اتان تابانى تەسىلگەن ايشىلىق الىس جولدا، ءولىم كۇلىپ، ءومىر ءتۇڭىلگەن قيىن ساپاردا قىرمىزى قىز قىبىن تاۋىپ جىميسا، جاھاندا قىرىلىپ جان قالدى، جاپاندا قاتىپ قان قالدى دەپ تۇڭىلمەس-ءتى. قوس بۇرىمدا قوس القا قىلىقتى سىڭعىرلاپ، بۇراڭ بەل ەركە مايىسىپ، قىلىعى جانە جاراسىپ، ەرىم دەسە ەلىتە، ەگىلتە دە الار، ەرىتە دە الار.
ال مىناسى نەسى ەكەن؟
قىرمىزى قىزدىڭ قولىندا قىلپىلداعان كەزدىك. كەسە ۇستاپ تۇر. قىرىق قىز تاعزىم ەتەدى، قىرىق بۇرىم قىر ارقادا بۇلاڭدايدى.
قولباسى تۇيىققا تىرەلدى. تۇيىقتان زورعا ءتىل قاتتى.
- قوس بۇرىمنىڭ جانىندا،
جەر-جاھان دا ساداعا.
حان قىزى ەدىڭ، حان قىزى
قارايلاماس قاراعا.
قىرمىزى قىز باسىن شايقادى، ول وسى ءسات قولباسىنىڭ ورەسى جەتپەستەي تاكاپپار ەدى. داۋىسى دا وكتەم شىقتى.
- قىرىق بۇرىم قىرقىلسا،
سۇرامايمىن تولەمىن.
تۇتقىن تۇگەل قىرىلسا
مەن دە بىرگە ولەمىن.
قولباسى العا اتتاپ ءتۇستى.
- تاياما! - دەدى قىز. - جاقىنداما!
قورىقپا مەنەن. ساعان قول كوتەرەتىن قورقاۋ بۇل ومىرگە ءالى كەلگەن جوق، - دەپ ىركىلدى قولباسى.
- ساعان سەنەتىن قانداي جاقسىلىعىڭ بار ەدى؟
- جاساعان جاقسىلىعىمنىڭ جوعى انىق، جاسار جاقسىلىعىم الدا.
- وندا سونىڭ باسى بولسىن، بوسات انا تۇتقىنداردى.
قولباسى ويعا كەتتى. حان قىزىنىڭ ايتقانىن ورىنداسا، تاعىنان تايماس، قىرىق بۇرىم ەسىلسە، قىل ارقان سۋعا جەتەر، ودان كەيىن نە بولماق.
- قىرىق قىزدى كۇزەگەن،
بەتسىز وسى دەمەي مە.
قىزدان كورىك توناعان
ەسسىز وسى دەمەي مە.
ال قىز رايىنان قايتاتىن ەمەس. قولىنداعى كەزدىكتىڭ ءجۇزى كۇن كوزىنە جارق-جۇرق شاعىلىسسا، جانارى ۇشقىن اتادى.
قولباسىنىڭ تىنىسى تارىلدى.
قىرمىزى قىزدى كەك كەرنەدى.
- سەنىڭ تالاۋىڭا ءتۇسىپ اڭىراپ قالعان ارقا ەلىنىڭ بارلىق انالارىنىڭ اتىنان انت ەتەمىن، ايتقانىم جەردە قالسا، مىنا شىڭىراۋدىڭ تۇبىندە اجالىمدى تابارمىن. كەلمەسكە مۇلدە كەتەرمىن.
- تەڭ سانايتىن وزىمە،
التى الاشتىڭ بەگى مە ەڭ.
جاراسام دەپ ويلاما
توزعان ەلدىڭ كەگىمەن.
تىڭداماساڭ حان قىزىن،
تەكسىزدىگىڭ، ەزدىگىڭ.
سۋارىلسىن قانىممەن
قولىمداعى كەزدىگىم.
قىز العا اتتاپ ءتۇستى، جانارىندا جاسىن وينايدى. ول ولىمگە باس تىككەن ەدى. قىرىق قىز شۋلاپ قويا بەردى، قولباسى الدىندا ايباتىن اسىرعان ارۋدىڭ ولىمىنەن سەسكەنەتىنىن سەزدىرگىسى كەلمەي سۇستاندى. قۇرباندىق دەسە وزەۋرەپ، ورشەلەنىپ تۇراتىن، ەندى ودان ۇرىككەنى مە.
كوزى قاراۋىتتى، ءشول قاجىتقان بولار. قۇلاعىنىڭ ءتۇبى قاڭعىر-كۇڭگىر. الدەكىم سىبىر-سىبىر ءتىل قاتىپ تىتىركەندىرەدى. ءۇنى ۇرەيلى، ءسات ساناپ كۇشەيىپ، كۇڭىرەنىپ بارادى.
- كەتپەۋ ءۇشىن قاتىگەزدىك،
جاۋىزدىقتىڭ قۇلاعى عىپ.
جارالعان-دى شاپاعاتتان
كۇندەي كۇلىپ سۇلۋلىق.
قاتالدىقتى قانى قاتقان،
جۇرەگىڭدە تۇلەتپە.
سۇلۋلىقتان تارايدى ەكەن
بار جاقسىلىق جۇرەككە.
قىرىق قىز وعان جامىراي قوسىلدى ما، اينالا ازان-قازان. بار ماڭاي بىردە دۇڭگىر-دۇڭگىر دۇرلىگەدى، بىردە تىم-تىرىس تىنا قالادى. ال قىرمىزى قىزدىڭ قولىنداعى كەزدىكتىڭ ءجۇزى كۇن كوزىنە شاعىلىسىپ، تاعى دا ۇرەيلى جارق ەتتى.
- توقتا! - دەدى ىشقىنىپ. - توقتا!
قىز دا، كوپ تۇتقىندى ۇلارداي شۋلاتقان ساربازدار دا جالت قارادى.
قولباسى سالا قۇلاش سەمسەرىن قارا جەرگە قارش-قارش قادادى.
- جاسىنى جارق-جۇرق ويناعان،
جانارىڭا تالاندىم.
كوندىم ايتقان سوزىڭە
كوندىم قىزى دالانىڭ.
بۋىرقاندى، بۇرق-سارق ەتتى، وزىنە قادالعان كوپ كوزدىڭ الدىندا سەزىمگە ەمەس، اقىلعا جەڭدىرگەن ارداقتى بولىپ كورىنبەك-ءتى. قىرىق قىزدىڭ قىرىق بۇرىمىنان قىل ارقاندى جىلاپ ەسەتىن ءساتىن كۇتتى. قىرىق قىزدىڭ جانارى قىرمىزى قىزعا قادالدى. ول شيرىعىپ العان.
قىزىلى ەدىم المانىڭ،
ءدامى ەدىم ورىكتىڭ.
قورلاۋ ءۇشىن جارالعان
كەرەگى نە كورىكتىڭ.
ەڭسەسى بيىك، قيمىلى شالت. وتكىر كەزدىك قولىندا، قوس قۇلاش بۇرىمدى لىپ ەتىپ كەسىپ ءتۇستى.
- اھ، - دەدى قولباسى. قىستىعىپ ايتتى.
- و توبا! - دەدى بەتپاق. قيماي ايتتى.
بۇل ونىڭ جەل جەل بولعالى، كورگەنى جوتا-بەل بولعالى العاش رەت كۇرسىنگەنى ەدى.
* * *
سودان بەرى بالكىم ءجۇز، بالكىم مىڭ جىل ءوتتى، كىم بىلگەن بەتپاقتا ىزىلداپ جەل سوعارى، جەل سوقسا ۇلى ءشول ۇلىپ قويا بەرەتىنى عانا انىق. ۇلى ءشول ۇلىپ تۇرىپ، ءىشىن تارتا سارنايتىنى شىندىق. سازارعان سال دالانىڭ سالار سازى سول، سوزار ءانى بۇل. ول سوندا نە دەپ سارنايدى، نەنى ساعىنادى، كىمدى اڭسايدى؟! قىرىق قىزدىڭ بۇرىمىنان قىرىق قۇلاش ارقان ەسكەن، قىرىق قۇلاش ارقان قىرۋار ەلدى اجالدان قاققان كۇندى ىزدەي مە؟ قىرمىزى قىزدى كوكسەي مە؟ ارقادا بەتپاق بار، بەتپاقتا وسىنداي اڭىز بار دەي مە؟
سارنايدى ۇلى ءشول، سورلى سازىن ۇزبەي سوزادى، ۇزدىگە سوزادى.
الدان سمايىل، جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
