قازاقستان قازاققا قاتىستى تاقىرىپتاردىڭ بارلىعىن جيi جاۋىپ قويىپ، الەمدiك، جاھاندىق پروبلەمالارمەن اينالىسىپ كەتتi. قازاقتىڭ بۇعان دەيiنگi قاسiرەتتەرiنە شىنايى، تاريحي باعا بەرۋ دە كورشiلەرiمiزدiڭ قيتىعىنا تيەتiن بولعاندىقتان، مەملەكەتتiك تۇرعىدان ساياسي باعا بەرۋدەن جالتارىپ كەلەمiز.

بيلiك - 555 جىلدىعى اتالىپ ءوتۋi تيiس قازاق حاندىعىن اسپەتتەۋگە، قازاقتىڭ تۇڭعىش حاندارى كەرەي مەن جانiبەكتiڭ اتىن بولاشاق ۇرپاقتىڭ جادىندا جاڭعىرتۋدا، «الاش» ۇكiمەتiنiڭ، الاش قايراتكەرلەرiنiڭ قازاق تاريحىنداعى ورنىن ايقىنداۋدا، ولاردى ۇلىقتاپ، ۇلت جارشىسىنا اينالدىرۋعا، 1932-1933 جىلدارعى اشتىق زاردابىن، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرiلiسiنiڭ قۇپيا قۇجاتتارىن جاريالاپ، ولارعا تيiستi دەڭگەيدە باعاسىن بەرە الماي كەلەدi. 20 جىل بويى 32-33 جىلعى اشتىق قاسiرەتiنە ۋكراينا «گولودومور» دەپ ايدار تاعىپ، ونى كسرو گەنوتسيدi رەتiندە باعالاۋدى بۇكiل الەم الدىندا تالاپ ەتۋدە. جاقىندا تاجiكستاننىڭ تاريح وقۋلىقتارىندا دا اشتىققا ساياسي باعا بەرۋ جونiندە ماسەلە كوتەرiلگەن ەكەن. تاۋەلسiزدiكتiڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا اشارشىلىق قۇرباندارىنا ەسكەرتكiش ورناتۋدى ماقسات ەتكەن استانا قالاسى اكiمشiلiگi ديزاينەرلەر مەن ساۋلەتشiلەر اراسىندا ارنايى بايقاۋ ۇيىمداستىرعان. الايدا بايقاۋ ناتيجەسi بويىنشا، پرەزيدەنت سايا باعىنا ورناتىلۋعا تيiستi ەسكەرتكiشتiڭ ورنى بiرنەشە رەت وزگەرگەن ەكەن. اتالعان بايقاۋ جەڭiمپازى قازاقستان ديزاينەرلەر وداعىنىڭ مۇشەسi ورال الiباەۆپەن اڭگiمەلەسۋدiڭ ءساتi تۇسكەن ەدi:

قازاقستان قازاققا قاتىستى تاقىرىپتاردىڭ بارلىعىن جيi جاۋىپ قويىپ، الەمدiك، جاھاندىق پروبلەمالارمەن اينالىسىپ كەتتi. قازاقتىڭ بۇعان دەيiنگi قاسiرەتتەرiنە شىنايى، تاريحي باعا بەرۋ دە كورشiلەرiمiزدiڭ قيتىعىنا تيەتiن بولعاندىقتان، مەملەكەتتiك تۇرعىدان ساياسي باعا بەرۋدەن جالتارىپ كەلەمiز.

بيلiك - 555 جىلدىعى اتالىپ ءوتۋi تيiس قازاق حاندىعىن اسپەتتەۋگە، قازاقتىڭ تۇڭعىش حاندارى كەرەي مەن جانiبەكتiڭ اتىن بولاشاق ۇرپاقتىڭ جادىندا جاڭعىرتۋدا، «الاش» ۇكiمەتiنiڭ، الاش قايراتكەرلەرiنiڭ قازاق تاريحىنداعى ورنىن ايقىنداۋدا، ولاردى ۇلىقتاپ، ۇلت جارشىسىنا اينالدىرۋعا، 1932-1933 جىلدارعى اشتىق زاردابىن، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرiلiسiنiڭ قۇپيا قۇجاتتارىن جاريالاپ، ولارعا تيiستi دەڭگەيدە باعاسىن بەرە الماي كەلەدi. 20 جىل بويى 32-33 جىلعى اشتىق قاسiرەتiنە ۋكراينا «گولودومور» دەپ ايدار تاعىپ، ونى كسرو گەنوتسيدi رەتiندە باعالاۋدى بۇكiل الەم الدىندا تالاپ ەتۋدە. جاقىندا تاجiكستاننىڭ تاريح وقۋلىقتارىندا دا اشتىققا ساياسي باعا بەرۋ جونiندە ماسەلە كوتەرiلگەن ەكەن. تاۋەلسiزدiكتiڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا اشارشىلىق قۇرباندارىنا ەسكەرتكiش ورناتۋدى ماقسات ەتكەن استانا قالاسى اكiمشiلiگi ديزاينەرلەر مەن ساۋلەتشiلەر اراسىندا ارنايى بايقاۋ ۇيىمداستىرعان. الايدا بايقاۋ ناتيجەسi بويىنشا، پرەزيدەنت سايا باعىنا ورناتىلۋعا تيiستi ەسكەرتكiشتiڭ ورنى بiرنەشە رەت وزگەرگەن ەكەن. اتالعان بايقاۋ جەڭiمپازى قازاقستان ديزاينەرلەر وداعىنىڭ مۇشەسi ورال الiباەۆپەن اڭگiمەلەسۋدiڭ ءساتi تۇسكەن ەدi:
- ورال مىرزا، اشارشىلىق قۇرباندارىنا ەسكەرتكiش ورناتۋ ماقساتىندا جاريالانعان بايقاۋ قاشان جانە قايدا ءوتتi?
- 2011 جىلى ناۋرىزدىڭ 26-سىندا «اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىشكە» قاتىستى جابىق كونكۋرس بولدى. وعان شوتا ءۋاليحانوۆ باسقاراتىن «نارىس» جەكە كاسىپكەرلىگى، قازاقستان ديزاينەرلەر وداعى، ن.نارىنوۆا جەكە كاسىپكەرلىگى، استانادان «سونار» ديزاينەر ءۇيى جانە ديزاينەر ن.قوندىباەۆا، قاراعاندىدان «پارادوكس» جشس-ءى شاقىرىلدى. مەن 7-ءشى بولىپ كونكۋرستان تىس قاتىستىم. باقىتىما قاراي بۇل بايقاۋدا مەنىڭ ۇسىنعان جوبام ۇزدىك دەپ تانىلدى. كەيىن بۇل جوبا بەلگىسىز سەبەپتەرمەن ءبىر جىلعا توقتاتىلدى. مەن بيىل دا جۇزەگە اسپايتىندىعى تۋرالى اقپارات ەستىگەم. ويتكەنى وعان ارنايى قارجى بولىنبەگەن ەكەن. بىراق جاقىندا اياق استىنان ونى بيىل ورناتۋ تۋرالى نۇسقاۋ ءتۇسىپتى. ءسويتىپ ىسكە كىرىسىپ جاتىرمىز.
- ەستۋىمىزشە ەسكەرتكىشتىڭ ورنى بىرنەشە رەت وزگەرگەن كورىنەدى.
- بايقاۋ جاريالانعان كەزدەگى ەسكەرتكىشتىڭ ورنى پرەزيدەنت ساياباعى بولدى. ول جۇماباەۆ پەن مومىشۇلى (بۇرىنعى 13-ماگيسترال) كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا ورنالاسقان، كورىنىسى وتە ادەمى الاڭ ەدى. بۇل جەردە كوشە جاققا قاراعان ءۇشبۇرىشتى ساياباق بار. ەسكەرتكىشتى وسى الاڭدا تۇرعىزۋ ماقساتىندا، بايقاۋ جاريالاندى. الايدا بيىل ونى ورناتاتىن ورىن وزگەرىپ كەتتى. تەحنوپاركتىڭ جانىندا رەسپۋبليكا كوشەسىندە، اۆتوپارككە قاراما-قارسى سكۆەر بار ەدى. وندا كەزىندە ا.س. پۋشكيننىڭ ءمۇسىنى بولعان. قازىر ول جوق. سول جەرگە قويامىز دەپ شەشكەن-تۇعىن. كەيىن ول ورىن دا اياقاستى وزگەرىپ، بۇگىنگى ناقتى شەشكەن ورنى رەسپۋبليكا داڭعىلى مەن اباي كوشەسىنىڭ قيىلىسقان جەرىندەگى اباي قوناق ءۇيىنىڭ جانى. جانىندا بانك جانە تۇرمىس قاجەتىن وتەۋ ورتالىعى ورنالاسقان. ول جەردە اباي ەسكەرتكىشى بار ەدى. بۇگىندە ول ەسكەرتكىش تە وزگە الاڭعا كوشىرىلگەن. سول الاڭعا مەموريالدى ورناتۋ كوزدەلىپ وتىر. دايىندىق جۇمىستارى باستالىپ تا كەتتى. - بولاشاق ەسكەرتكىشتىڭ ورنى كوڭىلىڭىزدەن شىقتى ما؟
- شىنىمدى ايتسام بۇل جەر مەنىڭ كوڭىلىمنەن شىقپاي تۇر. مەنىڭشە، مۇنداي مەموريال قوناق ۇيلەر مەن تۇرمىس قاجەتىن وتەۋ ورىندارىنىڭ قاسىندا تۇرماۋى كەرەك. مەن ءوز ويىمدى ايتىپ، باسقا ورىنداردى ۇسىندىم، وكىنىشكە قاراي، مەنىڭ ۇسىنىسىم قابىلدانبادى. ءوزىم قالانى ارالاپ، ءبىر-ەكى جەردى ۇناتتىم. بىرەۋى - رەسپۋبليكا داڭعىلى مەن تاشەنوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا ءبىر سكۆەر بار. ارجاعىندا ەسىل وزەنى اعىپ جاتىر. وزەن جاعىندا اتاتۇرىكتىڭ ەسكەرتكىشى ورنالاسقان. سول الاڭدا بوس ورىن دا بار ەكەن. ەكىنشىسى - تاشەنوۆ كوشەسىن بويلاپ كەلە جاتقاندا، جامبىل جاباەۆتىڭ ەسكەرتكىشىنە جەتپەي، وزەنگە جاقىن تاعى ءبىر ورىن بار ەكەن. مەن وسى ەكى ورىنعا جوبامدى جايعاستىرىپ، ۇسىنىسىمدى استانا قالاسىنىڭ ساۋلەت جانە قۇرىلىس باسقارماسىنا تاپسىردىم. ارينە، ولار ماقۇلدامادى.
- ەسكەرتكىشتىڭ يدەياسى جايىندا نە ايتاسىز؟ ونىڭ كورىنىسى قالاي بولماق؟
- ەڭ العاش ەسكەرتكىش پرەزيدەنت ساياباعىنداعى جەرۇيىق الاڭىندا ورنالاسۋى ءتيىس بولعان كەزدە، مەن ەسكەرتكىشتى ەكى بولىمنەن جاسادىم. ءبىرىنشى ءبولىمى كوشەگە قاراي ءۇشبۇرىشتانىپ شىعىپ تۇرادى دا، ەكىنشى ءبولىمى ساياباقتىڭ ىشىنە قاراي ورنالاسادى. ول وسى تاقىرىپتىڭ مازمۇنىن اشا تۇسەتىن مۇراجايعا اينالسا دەگەنمىن. بۇل مەموريال سونىڭ كىرەبەرىسى سياقتى بولۋىن قالادىم. الايدا وكىنىشكە قاراي، اكىمشىلىككە سول ەكىنشى ءبولىمدى كورسەتپەدى دە، تەك ءبىرىنشى ءبولىمدى ۇسىندى. وندا راديۋسى - 53 مەتردەن تۇراتىن دوعا بەينەلەنەدى. بيىكتىگى ون مەترگە جۋىق ەدى. نەگىزگى يدەياسى شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇسىپ، ۋىعى كۇيرەپ، كەرەگەسى جالاڭاشتانعان قازاق ورداسى - كيىز ءۇي. بۇل اشتىقتىڭ زاردابىنان قاڭعىرىپ دالاعا بوسىپ كەتكەن قازاقتىڭ تاعدىرىن بەينەلەيدى. قازاقتىڭ جارتىسىنا جۋىعىنىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇستى عوي سول كەزدە. كەرەگە قارا تاستان جاسالادى دا، اراسى اشىلا تۇسەدى، سول الاڭقايمەن مەموريالدىڭ ەكىنشى بولىمىنە ءوتىپ، مۇراجايعا تاپ بولامىز. بىراق بۇل يدەيامنىڭ جۇرناعى قالدى دەسەم دە بولادى، مەموريال ەكى ەسەگە دەيىن كىشىرەيدى. ءارى اراسىنان وتەتىن جولدى جاۋىپ تاستادىق. ونىڭ اتىن «قاسىرەت كەرەگەسى» دەپ اتاپ وتىرمىز. قابىرعاسىنا «زۇلىم ساياساتتىڭ جازىقسىز قۇربانى بولعان، 32-33 جىلدارى اشارشىلىق جالماپ كەتكەن ميلليونداعان وتانداستارىمىزعا» دەگەن جازۋ جازىلادى. مەموريال مامىر ايىندا تۇرعىزىلماق.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

ەسەنگۇل كاپقىزى

«تۇركىستان» گازەتى