بۇۇ بوسقىندار ءىسى جونىندەگى اگەنتتىگىنىڭ بايانداماسىن كوزىمىز شالدى. بايانداماعا سەنسەك، 2011 جىلى 44 دامۋشى  مەملەكەتتەن، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن بارلىعى 441 مىڭ 300 ادام ساياسي باسپانا سۇراپ، ءۇشبۋ حات جولداعان ەكەن. شامامەن جارتى ملن-عا جۋىق ادام. ءبىر قىزىعى، ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا ءوز ەلىنەن بەزىپ، جات جۇرتتان پانا سۇراعان سول جارتى ميلليوننىڭ اراسىندا قازاقستاندىقتار دا قىلاڭ بەرە باستاپتى. وندايلار ونداپ ەمەس، مىڭداپ سانالادى -  2010 جىلى ەلىمىزدەن 3 مىڭ 632 ادام (!) بوسقىن رەتىندە قاشىپ شىققان كورىنەدى. بۇلاردىڭ 745-ءىنىڭ بوسقىن مارتەبەسى تۋرالى قۇجات ماسەلەسى ءالى دە شەشىلمەگەن. تەك وتكەن جىلدىڭ وزىندە عانا ءبىر پولشا مەملەكەتىنەن 17 وتانداسىمىز ساياسي باسپانا سۇراپتى...

الەمدىك ارەنادا ءوز تاۋەلسىزدىگىن ورناتىپ، وتاۋ قۇرعان قازاق ەلى اينالاسى بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە «بەيبىتشىلىك ورداسى» نەمەسە «تاتۋلىق ۇياسى» دەگەن اتاۋمەن تانىلدى. تۋراسىن ايتقاندا، سولاي تانىتتىق. «بيزنەس ءۇشىن قولايلى ورتا قالىپتاسىپ»، بيزنەسمەنى بار، قوينى-قونىشىن يسا مەن براحمانىڭ «ۇلاعاتىنا» تولتىرعان ميسسيونەر، قاشقىن-پىسقىنى بار اعىلىپ جاتتى. بۇگىندە حالىقتىڭ ءوڭى تۇگىلى تۇسىنە دە كىرمەگەن  ەكسترەميزم، تەرروريزم تۇسىنىگى سىنالاپ كىرە باستادى. الەمگە «تىنىشتىق ورداسى» اتانىپ جۇرگەن قازاق ەلى جالعىز-اق كۇندە «تەرروريست» اتاندى. ءسويتىپ باتىس ءبىزدى «تەرروريزم قاۋپى بار» قاۋىپتى ون ەلدىڭ قاتارىنا قوسا سالدى.

بۇۇ بوسقىندار ءىسى جونىندەگى اگەنتتىگىنىڭ بايانداماسىن كوزىمىز شالدى. بايانداماعا سەنسەك، 2011 جىلى 44 دامۋشى  مەملەكەتتەن، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن بارلىعى 441 مىڭ 300 ادام ساياسي باسپانا سۇراپ، ءۇشبۋ حات جولداعان ەكەن. شامامەن جارتى ملن-عا جۋىق ادام. ءبىر قىزىعى، ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا ءوز ەلىنەن بەزىپ، جات جۇرتتان پانا سۇراعان سول جارتى ميلليوننىڭ اراسىندا قازاقستاندىقتار دا قىلاڭ بەرە باستاپتى. وندايلار ونداپ ەمەس، مىڭداپ سانالادى -  2010 جىلى ەلىمىزدەن 3 مىڭ 632 ادام (!) بوسقىن رەتىندە قاشىپ شىققان كورىنەدى. بۇلاردىڭ 745-ءىنىڭ بوسقىن مارتەبەسى تۋرالى قۇجات ماسەلەسى ءالى دە شەشىلمەگەن. تەك وتكەن جىلدىڭ وزىندە عانا ءبىر پولشا مەملەكەتىنەن 17 وتانداسىمىز ساياسي باسپانا سۇراپتى...

الەمدىك ارەنادا ءوز تاۋەلسىزدىگىن ورناتىپ، وتاۋ قۇرعان قازاق ەلى اينالاسى بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە «بەيبىتشىلىك ورداسى» نەمەسە «تاتۋلىق ۇياسى» دەگەن اتاۋمەن تانىلدى. تۋراسىن ايتقاندا، سولاي تانىتتىق. «بيزنەس ءۇشىن قولايلى ورتا قالىپتاسىپ»، بيزنەسمەنى بار، قوينى-قونىشىن يسا مەن براحمانىڭ «ۇلاعاتىنا» تولتىرعان ميسسيونەر، قاشقىن-پىسقىنى بار اعىلىپ جاتتى. بۇگىندە حالىقتىڭ ءوڭى تۇگىلى تۇسىنە دە كىرمەگەن  ەكسترەميزم، تەرروريزم تۇسىنىگى سىنالاپ كىرە باستادى. الەمگە «تىنىشتىق ورداسى» اتانىپ جۇرگەن قازاق ەلى جالعىز-اق كۇندە «تەرروريست» اتاندى. ءسويتىپ باتىس ءبىزدى «تەرروريزم قاۋپى بار» قاۋىپتى ون ەلدىڭ قاتارىنا قوسا سالدى.

ەندى مىنە - بوسقىن اتاندىق! بۇل ارينە، شەنەۋنىكتەر ءۇشىن جاي عانا ستاتيستيكا بولۋى مۇمكىن. الايدا بۇتىندەي ءبىر مەملەكەتتىڭ سان عاسىرلار بويى جيناعان بەدەلى مەن ءيميدجىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن ءبىر عانا ساياسي ينستيتۋت پەن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ اڭداۋسىزدا ايتىلا سالعان ستاتيستيكاسى جەتكىلىكتى ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. بىلگەن ادامعا حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ تەك ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ءۇش جارىم مىڭنان استام ادام وتانىن تاستاپ، بوسىپ شىعىپ، وزگەنىڭ ەسىگىنەن پانا سۇراپ جاتىر دەۋى - وڭاي ايىپ ەمەس.

بوسقىن - كىم؟

بوسقىندار دەپ - قوعامدا بەلگىلى ءبىر كۇشتەردىڭ (ساياسي، ەكونوميكالىق، ەتنيكالىق قىسىم، سوعىس، تابيعي اپات) قىسىمىنا قارسى تۇرا الماي، شاراسىزدىقتان ءوز ەلىنەن باسقا ءبىر ەلگە كوشۋگە ءماجبۇر بولعان ادامدار توبىن اتايدى. بۇل بۇۇ-نىڭ 1951 جىلى قابىلدانعان بوسقىندار تۋرالى كونۆەنتسياسىندا بەرىلگەن انىقتاما. ياعني  ولار - ءوز ەلىندەگى كەدەيشىلىك پەن قۋدالاۋدان امان قالۋ ءۇشىن قاشقاندار. قازاقستاننىڭ ساياسي احۋالى تۇراقتى. قازاق دالاسىن اۋعان مەن تاجىكپەن سالىستىرۋعا كەلمەس. ساياساتى شايقالعان قىرعىز دا ەمەس. ەندەشە قازاق نەگە بوسادى؟

ەلىمىزدە ەڭ العاشقى بوسقىندار لەگى (دۇرىسى قاشقىندار) ءدىني سيپاتتا تىركەلدى. سوناۋ توقسانىنشى جىلدارى، ناقتى ايتساق، 1996 جىلى باتىس قازاقستاندا ەلدەگى رەسمي يسلام ءدىنىن شىنايى دىنگە سايكەس كەلمەيدى دەپ تانيتىن بىرنەشە وتباسى پايدا بولعان-تىن. وزدەرىن «تازا يسلام» دەپ اتايتىن مۇسىلماندار قاۋىمى مەشىتكە بارۋدى توقتاتىپ، نامازدى ءوزارا بىرىگىپ وقي باستاعان. ۋاقىت وتە قاۋىمداستىق مۇشەلەرى كوبەيىپ، 15 جىلدىڭ ىشىندە 400-گە جۋىقتايدى. كەيىن بۇل ادامداردىڭ قاتارى كۇرت ارتىپ، جۇرت اراسىندا كۇبىر-سىبىر كوبەيە باستاعان سوڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى تەكسەرە باستايدى. 1998 جىلى وسى قاۋىمداستىقتىڭ 15 مۇشەسى (كەيبىر ساراپشىلار ولاردىڭ ەش نەگىزسىز ايىپتالعانىن ايتادى) تۇتقىندالىپ، قالعاندارى ارنايى تىركەۋگە الىنادى. كەيىن 14 ادام ءار ءتۇرلى ايىپتارمەن تۇرمەگە جابىلىپ، كوبىسى وتە ۇزاق مەرزىمگە سوتتالدى.

وسىدان سوڭ اتالمىش قاۋىم مۇشەلەرى «مەملەكەت قۋعىنداي باستادى» دەگەن جەلەۋمەن 2006 جانە 2007 جىلدارى اتىراۋ، اقتوبە، ماڭعىستاۋ جانە الماتى وبلىستارىنان چەحياعا قاشا باستادى. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 2005-2006 جىلدارى قازاقستاننان 60 وتباسى ۇدەرە كوشىپ، ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك ەۋرووداق ەلدەرىنەن ساياسي باسپانا سۇراعان بولاتىن. وزدەرىن ءدىني كوزقاراسى ءۇشىن قۋدالانعاندار دەپ تۇسىندىرگەن ولار، چەح ۇكىمەتىنەن ساياسي باسپانا سۇرادى. باتىس قازاقستاننان كەلگەن العاشقى بىرنەشە مۇسىلمان وتباسى 2005 جىلى ساياسي باسپاناعا وڭاي قول جەتكىزدى. بىراق چەحيا بيلىگى بۇلاردىڭ ەلىمىزدە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانى تۋرالى ناقتى ايعاق-دالەلدەر جوق بولعاندىقتان، بارىنە بىردەي بوسقىن مارتەبەسىن بەرۋدەن باس تارتتى. ءسويتىپ ءبىرىنشى مۇسىلمان قازاق-بوسقىندارى چەح ەلىنەن كۇشتەپ شىعارىلىپ،  الماتىعا اكەلىندى. بۇل ۋاقىتتا اقتوبە وبلىسىندا تەرروريزم ايىبىمەن التى ادام سوتتالعان.

بۇنىڭ ارتى ساياسي شيەلەنىسكە ۇلاسىپ، چەحيانىڭ بوسقىندار لاگەرىندە تۇرىپ جاتقان قازاقتار 2006 - 2009 جىلدارى ارالىعىندا بىرنەشە رەت ميتينگ وتكىزدى. «چەحيادان كەز كەلگەن ۋاقىتتا دەپورتاتسيالانساق، ءبىزدى قازاقستاندا ازاپتاۋ مەن تۇرمە كۇتىپ تۇر»، - دەپ حالىقارالىق ۇيىمدارعا شاعىمدانىپ جاتسا، ءبىر توبى چەحيادان وزگە ەلدەرگە زاڭسىز وتۋگە ارەكەت جاسادى. اقىرى حالىقارالىق ۇيىمدار ارالاسىپ، وسىدان ەكى جىل بۇرىن بوسقىندارعا ءۇش جىلعا ۋاقىتشا ساياسي باسپانا بەرىلگەندىگىن بىلدىرەتىن سارى كۋالىكتەر بەرىلدى. «سارى پاسپورت» العاندار مەملەكەت قورعاۋىنا الىنىپ، الەۋمەتتىك جاردەماقىعا يە بولىپ، ەۋرووداق ىشىندە ەركىن ءجۇرىپ-تۇرىپ، جۇمىسقا ورنالاسۋىنا دا مۇمكىندىك تۋدى.

اتالعان قاۋىمداستىق مۇشەلەرىنىڭ سىرتقا قونىس اۋدارۋى ءالى دە جالعاسىپ جاتقانى تۋرالى دەرەكتەر بار. بۇگىنگى تاڭدا ەۋروپانىڭ ءار تۇكپىرىندە 300-دەن استام ءدىني-بوسقىنى جۇرگەنىن ايتادى.

مۇنداي توپتىڭ ءبىرازىنىڭ قىرعىزستانعا دا بارىپ پانا سۇراعانى بەلگىلى. ولار ەلدەن قاشىپ، وزدەرىنە باسقا جەردەن باسپانا تاۋىپ بەرۋدى سۇراپ بۇۇ بوسقىندار ءىسى جونىندەگى باس كوميسسارى باسقارماسىنىڭ بىشكەكتەگى كەڭسەسىنە جۇگىندى. ولار دا وزدەرىنىڭ ءدىني كوزقاراسى ءۇشىن قازاقستاندى تاستاپ شىعۋعا ءماجبۇر بولعاندىقتارىن ايتىپ باسپانا سۇراعانىمەن، ءوتىنىش-شاعىمدارى ءالى قارالىپ بىتكەن جوق. كەيبىر بەلسەندىلەرى قىرعىز ەلىندە ءجۇرىپ جۇمباق جاعدايدا قازا تاپتى.

سوڭعى كەزدەرى جاڭاوزەن وقيعاسىنان كەيىن دە ءبىراز ادامنىڭ شەت ەل اسقانى تۋرالى مالىمەتتەر ايتىلىپ ءجۇر. ينتەرنەت باسىلىمدارىنىڭ بىرىندە اتى-ءجونىن اتاماۋدى وتىنگەن ءبىر ازاماتتىڭ سۇحباتى جاريالاندى. جاڭاوزەن وقيعاسىنان كەيىن قازاقستاننان قاشىپ كەتكەن ول، قازىرگى تاڭدا قازاقستانمەن كورشىلەس ءبىر مەملەكەتتە جۇرگەنىن، ەۋروپاعا اتتانىپ، ساياسي باسپانا سۇراماق نيەتى بارىن ايتادى. «ماعان جاڭاوزەن وقيعاسىنا قاتىستى ايىپتار تاعىلىپ وتىر. الماتىداعى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك دەپارتامەنتىندەگىلەر ماعان قىسىم جاسادى. سوندىقتان ەۋروپا جاققا قاشۋعا ءماجبۇرمىن»، - دەيدى بەلگىسىز بوسقىن.

قاشقىندار مەن بوسقىندار

«بۇگىندە سىرت ەلدەن ساياسي كوزقاراسىم ءۇشىن قۋعىندالدىم» دەپ باسپانا سۇرايتىنداردىڭ باسىم كوپشىلىگىن - سوتتان قاشىپ، شەت ەل اسقان الپاۋىتتار، قارجى الاياقتارى مەن جەمقور شەنەۋنىكتەر قۇراپ وتىرعانى بەلگىلى. بۇلار وزدەرىن «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى» ەتىپ كورسەتۋ ارقىلى ءوز ەلىنىڭ مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارىنا قىسىم كورسەتىپ، حالىقارالىق ساحنادا جاعىمدى پىكىر قالىپتاستىرۋعا ۇمتىلادى. ءبىرى ەلدەگى الەۋمەتتىك تەڭدىك، حالىقتىڭ مۇددەسى جايلى ءسوز قوزعايدى. وسىلايشا، كەيبىرى كۇتپەگەن جەردەن كەشەگى جەمقور - حالىق پەن دەموكراتيانىڭ جاناشىرىنا اينالىپ شىعا كەلەدى. ءبىرى - وپپوزيتسيا سەركەسى، ءبىرى - بۇتىندەي ءبىر جۇيەگە سىيماي ەلىنەن امالسىز قاشىپ شىعۋعا ءماجبۇر بولعان ديسسيدەنت. تاعىسىن تاعىلار... جالپى «شەت ەلگە قاشۋ» تۋرالى باستامانى تالاپكەر يمانباەۆ باستاپ بەرگەن دەسەدى جۇرت. مىندەتتى ساقتاندىرۋ قورىنىڭ باسشىسى بولعان ول سوناۋ 1998 جىلدان بەرى حالىقارالىق ىزدەۋدە جۇرگەن. قازاقتىڭ  906 ميلليون 557 مىڭ 840 تەڭگەسىن قالتاسىنا باسىپ، شەت ەلگە قاشىپ كەتكەن. قازىر اقش-تىڭ تۇرعىنى. قازاقشا ايتقاندا «وكىرگەن» بيزنەسمەن. قازاق ۇكىمەتى 2001 جىلى وعان 9 جىل تۇرمەگە وتىرۋعا ۇكىم شىعارىلعانىمەن ەشتەڭە ونبەدى. بۇرىن قيمىلداپ ۇلگەرگەن يمانباەۆ ءوزىن «ساياسي بوسقىنمىن» دەپ جاريالاپ جىبەرىپتى.

كەزىندە وپپوزيتسيا قاتارىندا بولعان ەسەنتاي بايساقوۆ تا بۇگىندە «ساياسي بوسقىنداردىڭ» قاتارىندا. بايساقوۆقا ءبىر كەزدەرى «ادام ءولتىردى» دەگەن ايىپ تاعىلدى. 2001 جىلدىڭ 18 ماۋسىمىندا پاۆلودار قالاسىندا بەلگىسىز بىرەۋلەر اتىپ كەتكەن بوريس كوستانوۆتى ولتىرۋگە وزگە ەمەس، «وسى ەسەنتاي بايساقوۆتىڭ ءوزى  تاپسىرىس بەرىپتى» دەگەن اڭگىمە شىقتى. وسى اڭگىمەدەن كەيىن ول ۋكراينا اسىپ كەتتى. حالىقارالىق كونۆەنتسيالاردىڭ نورمالارىن ەسكە الا وتىرىپ، ۋكراين بيلىگى ەسەنتاي بايساقوۆقا ساياسي بوسقىن مارتەبەسىن بەردى.

ساياسي بوسقىن اتانعان قازاقتاردىڭ ءبىرى - اكەجان قاجەگەلدين. 1994-97 جىلدارى ۇكىمەتتى باسقارعان ول لوندوندا تۇرىپ جاتىر. وتە ۇلكەن كولەمدە قارجى جىمقىردى، قىزمەت بابىن اسىرا پايدالاندى، زاڭسىز قارۋ-جاراق ساقتادى، جەمقورلىققا جول بەردى دەگەن، تاعى دا باسقا تولىپ جاتقان ايىپتار تاعىلىپ 1999 جىلى حالىقارالىق ىزدەۋ جاريالاندى.

كەيىن بۇلاردىڭ قاتارىن ءمۇيىزى قاراعايداي ءۇش تۇلعا - راحات اليەۆ پەن مۇحتار ءابىلازوۆ جانە ۆيكتور حراپۋنوۆ تولىقتىردى. قازىر ءبىرى - اۆستريادا، ءبىرى - انگليادا تۇرىپ جاتىر. ال حراپۋنوۆ شۆەيتساريانىڭ ازاماتى.

ءسىز نە دەيسىز؟

امانگەلدى ايتالى، ساياساتتانۋشى:

- ءبىز كەرىسىنشە، بوسقىنداردى قابىلداۋشى ەلمىز. كەزىندە تالاي ۇلتتى پانالاتتىق. ەلىمىزدە جەمقورلىققا قاتىستى ادامداردىڭ قاشۋى بار. ونى جاسىرا المايمىز. سونداي-اق، ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن بيلىكپەن كەلىسپەگەن ادامداردىڭ ەلدەن كەتۋى بار. ولاردى قالاي قارسى الاتىنى قابىلداۋشى ەلگە بايلانىستى. ەگەر ول ەل قازاقستاندى ساياسي جاعىنان تۇراقسىز ەتىپ، اۆتوريتارلى، توتاليتارلى مەملەكەت ەتىپ  كورسەتكىسى كەلسە، قاشىپ بارعاندارعا «بوسقىن» دەگەن مارتەبە بەرىلۋى ابدەن مۇمكىن. بىراق وسىنداي جولمەن ساياسي بوسقىن دەگەن مارتەبە بەرىپ جاتقان ەلدى مەن ەستىگەن ەمەسپىن. ايتسە دە ازاماتتىق بەرمەگەنىمەن سول ەلدە تۇرۋعا رۇقسات بەرىلەدى.

بىزدەن كەتكەن ورىستاردىڭ بىرقاتارى رەسەيگە بارىپ، «بوسقىن» مارتەبەسىن الدى. ءبىزدى جامانداۋ ارقىلى. «قازاقتار بىزگە قىسىم جاساپ جاتىر، مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىل دەپ مىندەت قويىپ، قۇقىمىزدى شەكتەدى» دەگەن جەلەۋمەن. «سول سەبەپتى قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدىق» دەدى. رەسەي زاڭىندا «قايتىپ ورالۋشىلار» دەگەن كاتەگوريا بار. ونىڭ وزىندە كوشىپ بارعاندارعا «ماجبۇرلىكپەن قونىس اۋداردى» دەگەن باپ بويىنشا كومەكتەسەدى. اسىرەسە - ورىس بولسا.

«حالىق ءسوزى» گازەتى