رەسپۋبليكاعا تانىمال اتىراۋلىق جۋرناليست، قوعام قايراتكەرى، «التىن عاسىر» ايماقتىق تاۋەلسىز گازەتىنىڭ باس رەداكتورى جۇماباي دوسپانوۆ 60-قا تولدى. ءبىزدىڭ گازەت ۇجىمى مۇرات تۇتقان ازاماتتىق ۇستانىمىنان اينىماعان جۇمەكەڭدى مەرەيلى داتاسىمەن قۇتتىقتايدى! وسى ورايمەن جۇماباي مىرزانىڭ دەموكراتيالىق وپپوزيتسيا مايدانىندا بىتە قايناسقان ارىپتەسى، دوسى ءارى ءىنىسى ءامىرجان قوسانوۆقا قولقا سالىپ، ازاماتقا ارناپ ماقالا جازۋىن سۇراعان ەدىك. «دوگما» دەگەن دوعال ۇعىم دۇرىس جىگىتتەرگە قاتىستى ايتىلعاندا، ءوڭى وزگەرىپ كەتەرىنە كوز جەتكىزىڭىز.

ادۋىندى دا اقكوڭىل، ايدىندى دا ايبىندى اتىراۋ القابىندا «نە زات؟» دەگەن تانىمال تىركەس بار.

باسقا ايماقتاعى قازەكەڭ كەيدە ونى باتىس قازاقستاننىڭ ءبىر ەرەكشەلىگىن كورسەتۋ ءۇشىن قالجىڭ رەتىندە ايتىپ قالادى. مەنىڭ ۇعىنۋىمشا، ول تەك قانا ءبىر زاتتىڭ قاسيەتىن انىقتاۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىن ديالەكت ءسوز ەمەس. ونىڭ ءمان-ماعىناسى اۋقىمدىراق.

وسى ءسوزدى جالعاستىرا ءارى وعان قاباتتاستىرا ايتساق، قازىرگى قازاق قوعامى تاعى ءبىر بارشاعا ورتاق تىركەسكە ءزارۋ: ول - «نە ادام؟» دەگەن سۇراق.

«زامان تۇلكى بولسا، تازى بوپ شال» دەپ، اتام قازاق ادامنىڭ بويىندا بولاتىن وزگەرىستەرگە جول اشىپ قويعان.

ال ەگەر زامانىڭ تۇلكى ەمەس، ودان دا وتكەن، تازى الا المايتىن قانىشەر بولسا، ادام كىم بولۋ كەرەك؟..

رەسپۋبليكاعا تانىمال اتىراۋلىق جۋرناليست، قوعام قايراتكەرى، «التىن عاسىر» ايماقتىق تاۋەلسىز گازەتىنىڭ باس رەداكتورى جۇماباي دوسپانوۆ 60-قا تولدى. ءبىزدىڭ گازەت ۇجىمى مۇرات تۇتقان ازاماتتىق ۇستانىمىنان اينىماعان جۇمەكەڭدى مەرەيلى داتاسىمەن قۇتتىقتايدى! وسى ورايمەن جۇماباي مىرزانىڭ دەموكراتيالىق وپپوزيتسيا مايدانىندا بىتە قايناسقان ارىپتەسى، دوسى ءارى ءىنىسى ءامىرجان قوسانوۆقا قولقا سالىپ، ازاماتقا ارناپ ماقالا جازۋىن سۇراعان ەدىك. «دوگما» دەگەن دوعال ۇعىم دۇرىس جىگىتتەرگە قاتىستى ايتىلعاندا، ءوڭى وزگەرىپ كەتەرىنە كوز جەتكىزىڭىز.

ادۋىندى دا اقكوڭىل، ايدىندى دا ايبىندى اتىراۋ القابىندا «نە زات؟» دەگەن تانىمال تىركەس بار.

باسقا ايماقتاعى قازەكەڭ كەيدە ونى باتىس قازاقستاننىڭ ءبىر ەرەكشەلىگىن كورسەتۋ ءۇشىن قالجىڭ رەتىندە ايتىپ قالادى. مەنىڭ ۇعىنۋىمشا، ول تەك قانا ءبىر زاتتىڭ قاسيەتىن انىقتاۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىن ديالەكت ءسوز ەمەس. ونىڭ ءمان-ماعىناسى اۋقىمدىراق.

وسى ءسوزدى جالعاستىرا ءارى وعان قاباتتاستىرا ايتساق، قازىرگى قازاق قوعامى تاعى ءبىر بارشاعا ورتاق تىركەسكە ءزارۋ: ول - «نە ادام؟» دەگەن سۇراق.

«زامان تۇلكى بولسا، تازى بوپ شال» دەپ، اتام قازاق ادامنىڭ بويىندا بولاتىن وزگەرىستەرگە جول اشىپ قويعان.

ال ەگەر زامانىڭ تۇلكى ەمەس، ودان دا وتكەن، تازى الا المايتىن قانىشەر بولسا، ادام كىم بولۋ كەرەك؟..

سول سەبەپتى مەن بۇگىن تانىمال جۋرناليست، اقىن ءارى جازۋشى، قوعام قايراتكەرى جۇماباي دوسپانوۆقا قاتىستى «نە ادام؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرگىم كەلەدى...

داكتيلوسكوپيا دەگەن عىلىم بار، ياعني جەر بەتىندەگى ءاربىر ادامنىڭ ساۋساقتارىنىڭ ءىزى قايتالانبايدى. ول دەگەن جاراتقان يەم ءوز قولىمەن سالعان الەمدىك كارتينا گالەرەياسىندا قازىردىڭ وزىندە 6 ميللياردتان جەكە قولتاڭبا بار دەگەن ءسوز! ءالى قانشاماسى، اللانىڭ ءوزى قالاسا، گالەرەياعا ەنەدى.

وسى وي بارشاعا ايان. مەن وعان مىنانداي قوسىمشا ايتقىم كەلەدى: تەك ساۋساقتاردىڭ ءىزى عانا ەمەس، ادامنىڭ ميىنىڭ يىرىمدەرى دە، جۇرەگىنىڭ بويىنداعى تامىرلارىنىڭ سۋرەتتەمەسى دە قايتالانبايدى!

مەن جۇماباي دوسپانوۆ تۋرالى اڭگىمەنى وسىلايشا باستاۋىمنىڭ وزىندىك (ول دا قايتالانباس دەۋگە بولادى) سەبەپتەرى بار.

قازىر كىم كوپ، ءوزىن «وپپوزيتسيونەر» اتايتىن ساياساتكەر كوپ. وعان دا شۇكىر، ياعني بيلىككە اشىق سىن ايتۋ ءداستۇرى ەل ىشىندە ءبىرشاما قالىپتاسىپ قالدى. باياعىداي تۇتاس ەلدى جايلاپ، جاۋلاپ العان ۇرەي جوق.  ايتپەسە، كوزگە تۇسكىسى كەلگەن كەيبىر ساياساتكەرلەر «وپپوزيتسيا» دەگەن ءسوزدى اۋزىنا دا الماس ەدى.

ال وسىدان 15 جىل بۇرىن شە؟ ول كەزدە پرەزيدەنتتىڭ ءوزى 57-گە ەندى تولعان كەزى. 1997 جىلى بيلىكتىڭ اۋىسۋى تۋرالى ايتۋدى بىلاي قويعاندا، ويلاۋدىڭ ءوزى فانتاستيكا ەدى عوي.

مىنە، ناق سول كەزدە ەل ىشىندەگى ساياسي تارتىپكە اشىقتان-اشىق قارسى شىعىپ، باسقانىڭ ەمەس، ناق پرەزيدەنتتىڭ جەكە ساياسي جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى جاسقانباي ايتقان ءبىر پارتيا دۇنيەگە كەلدى. اكەجان قاجىگەلدين باستاپ، عازيز الدامجاروۆ، اسىلبەك قوجاحمەتوۆ، نۇربولات ماسانوۆ، ەرمۇرات باپي (اراسىندا مەن دە بارمىن) قوستاپ، قازاقستان رەسپۋبليكالىق حالىقتىق پارتيا ساياسي ارەناعا شىقتى. مىقتى شىقتى! رنپك-نىڭ ءبىر جەتىستىگى - ساياسي جۇمىس الماتىنىڭ ورتالىعىنان اسىپ، وبلىستارعا، اۋىل-ايماققا قانات جايا باستادى. جەرگىلىكتى جەرلەردە بەدەلدى تۇلعالار تانىلىپ، ەل ءىلتيپاتىنا يە بولا باستادى. سولاردىڭ ءبىر توبەسى - جۇماباي دوسپانوۆ.

رنپك بيلىك ناقتى ساناساتىن زور كۇشكە اينالدى. زور بولعانى سونشا، قورىققانىندا قوس رنپك كورىنگەن بيلىك ونداعى ازاماتتاردى ءدال سولاي، «زور» قۋدالاي باستادى!

تەك قانا پارتيا باسىنداعىلارعا ەمەس، وبلىستاعى جەتەكشىلەر مەن قاتارداعى بەلسەندىلەرگە قىسىم وتە-موتە كۇشەيدى. ولاردىڭ كورمەگەنى جوق ەدى!

سول قىسپاقتىڭ، كوپە-كورىنەۋ قۋدالاۋدىڭ «قۋىرداعىن» تۇيەنى سويعاندا ەمەس، جالعىز جۇمەكەڭە وبلىستىڭ بارلىق قۇقىق قورلاۋ (قورعاۋ ەمەس، قورلاۋ!) كۇشتەرى لاپ قويعاندا كوردىك! ساياسي قۋعىن جاعىنان جۇمەكەڭ گيننەس رەكوردتارىنىڭ كىتابىنا كىرۋگە ابدەن لايىق! جالعىز ءوزىنىڭ التىن باسىنا جالپى سانى 44 (!) قىلمىستىق، اكىمشىلىك جانە ازاماتتىق ءىس قوزعالىپ، ودان سوت ارقىلى ءوندىرىپ الىنۋعا ءتيىس قارجى 48  ميلليون تەڭگەگە (!) جەتكەن!

بۇل ايتۋعا عانا وڭاي كورسەتكىش، ءاربىر ءىستىڭ، سوتتىڭ ارتىندا قانشاما قيىنشىلىق پەن ۋايىم تۇر. ونى كوپ ادام بىلە بەرمەيدى دە!

دوسپانوۆتىڭ ءبىر دوگماسى سول - قينالسا دا ايتقانىنان، ىستەگەنىنەن قايتپادى. بۇگىن وپپوزيتسيادا، ەرتەڭ بيلىككە وپ-وڭاي اۋىسىپ، سودان كەيىن تۇك بولماعانداي جەر باسىپ جۇرگەندەرگە بۇل - ۇلكەن ساباق!

قوعام قانداي بولسا، ونىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى وپپوزيتسيا دا سونداي! قوعام بويىندا بار قاسيەتتەردىڭ جاقسىسى دا، جامانى دا وپپوزيتسيادان تابىلادى.

سول سياقتى، بيلىككە قارسى شىعىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ ارامىزدان باتىلدىق، تاباندىلىق، ەلجاندىلىقپەن بىرگە باسقا دا پەندەشىلىككە جاقىندا قاسيەتتەر بوي كورسەتىپ قالاتىنى راس. بەس ساۋساقتىڭ ءبارى بىردەي ەمەس.

ءوز تاجىريبەمنەن بىلەتىنىم - ساياسي وپپوزيتسيادا جۇرگەن بەلگىلى تۇلعالاردى ەكىگە بولۋگە بولادى: قىزعانشاق پەن... كەڭ، كورە الماۋشى مەن... كەڭ، رەتسىز كوكىرەك پەن... كەڭ.

سول كەڭدىك ءبىر ادامنان تابىلسا، جۇماباي دوسپانوۆتان تابىلادى!

قيىن دا قيلى، پارتيالار مەن تۇلعالار اۋىسىپ جاتقان وسى كەزەڭدە مەن ونىڭ ءبىر ۇيىم نە جەكە قايراتكەر حاقىندا ءبىر اۋىز جامان ءسوز ايتقانىن ەستىمەپپىن! كەرىسىنشە، وپپوزيتسيا قاتارىنا قوسىلعان كەز كەلگەن تۇلعانىڭ تىلەۋىن تىلەۋ، جاقسىلىعىن اسىرۋ، جاماندىعىن جاسىرۋ.

ماسەلەن، «ازات» جانە جسدپ سەكىلدى ەكى ۇلكەن پارتيانىڭ ايماقتاردا بىرىگۋ كەزىندە، ءبىر توراعا ءوز ورنىن ەكىنشى توراعاعا بەرۋى قاجەت بولدى. بار جاعىنان توراعا بولۋعا لايىقتى جۇمەكەڭ: «بىرگە بولۋىمىز كەرەك! «ازاتتىق» ازامات باسقارسىن، مەن جاي ورىنباسارى بولايىن!»، - دەپ كىشىرەيە سالدى.

ورتاق ءىستىڭ باياندىلىعى ءۇشىن ءوز امبيتسياسىن ىسىرىپ قويىپ، وسىلايشا كىشىرەيە سالاتىن قايراتكەرلەر ورتالىقتا كوپ پە؟

تار جەرگە كوپ بولىپ جينالۋ قيىن. مىنە، سول كەڭدىگىنىڭ ارقاسىندا جۇمەكەڭ ءارتۇرلى مىنەزدى دە پىكىرلى ارىپتەستەردى ءوز ماڭايىنا توپتاستىرا ءبىلدى. اتىراۋدا ونىڭ جانىندا ءبارى توپتاستى: وڭشىل دا، سولشىل دا، تسەنتريست تە، كەرەك دەسەڭىز، ءوزىنىڭ قاي باعىتتا جۇرگەنىن بىلمەسە دە، بيلىككە سىن ايتىپ جۇرگەندەر دە! بيلىكتى جەك كورەتىندەر دە، كەرىسىنشە، بيلىك پەن وپپوزيتسيانىڭ ءتىل تابىسۋى قاجەت دەۋشىلەر دە جۇمەكەڭمەن جاقسى!

بىرىگۋ جولىندا ءوز امبيتسياسىن تارك ەتۋ، وپپوزيتسيادا جۇرگەن ەشكىمدى بولە-جارماۋ - دەموكرات دوسپانوۆتىڭ تاعى ءبىر دوگماسى.

مەن اللانى اۋزىنان تاستاماي، جۇما سايىن نامازعا بارىپ، كۇناسىن جۋىپ الىپ، سول كەشتە كەلەسى كۇناعا باتۋدى ادەت ەتكەن، ءوزىنىڭ دىندارلىعىن ورىندى-ورىنسىز جارنامالاۋدى جانى سۇيەتىن، ءارتۇرلى جولمەن تاپقان اقشاسىنا اۋىلىنا مەشىت سالدىرىپ، ءوز اتىن بەرىپ جاتقان تالاي...  اتەيستەردى بىلەمىن!

ولاردىڭ «قۇدايى» - سىرتىندا، جۇمەكەڭنىڭ قۇدايى - ىشىندە، جۇرەگىندە!

تالاي جىل ىزدەنىپ، تالماي زەرتتەپ، تىلسىم تاريح پەن تەرەڭ تاربيەگە جول اشاتىن «بەكەت اتا: اڭىز بەن اقيقات» كىتابىن جازدى. ارنايى ءبىلىمدى قاجەت ەتەتىن، ەكىنىڭ ءبىرى تۇسىنە بەرمەيتىن تەولوگتاردىڭ تومدارى سياقتى ەمەس، تاپ-تۇيناقتاي، كەز كەلگەن ادام ۇعىنارلىقتاي، قاراپايىم بولسا دا، قارابايىر ەمەس تۋىندى. تۇتاستاي عىلىمي ينستيتۋتتار اتقارا الماي جۇرگەن ەڭبەكتى جالعىز ءوزى، ونىڭ ۇستىنە بيلىكپەن تالاسىپ، تارماسىپ ءجۇرىپ، جازدى. سول كىتاپتىڭ جازىلۋىنا ءارى شىعۋىنا ۇرپاعىنا ريزا بولعان بەكەت اتانىڭ ءوزى كومەكتەسكەن بولار...

قۇدايعا سەنسە دە، يدەياعا سەنسە دە، ادامعا سەنسە دە جان-تانىمەن بەرىلۋ - دوسپانوۆتىڭ تاعى ءبىر دوگماسى!

اقىن اقىندى بالىقشى سەكىلدى الىستان تانيدى. ءوزىم دە ولەڭ جازاتىن بولعاندىقتان، مەن جۇمەكەڭنىڭ جىر جازۋعا اۋەستىگىن اسا ءبىر تۇسىنىستىكپەن قابىلدايمىن. جاقىندا عانا جارىق كورگەن  «شۋاقتى كۇندەر» مەن «جۇلدىزدى تۇندەر» ولەڭ جيناقتارى - تازا دا تابيعي، ءارى ادامي ليريكانىڭ ءتاپ-ءتاۋىر ۇلگىلەرى.

مەن اقىنداردى شارتتى تۇردە ەكىگە بولەمىن. ءبىرى - «مەنەن اسقان اقىن جوق!»، - دەۋشىلەر. ەكىنشىسى - «جىر جازبايتىن قازاق بار ما؟ ءوزىمنىڭ جۇرەكجاردى جىرىم وسى. پوەزيا دەگەن ءاربىر ادامنىڭ جەكە قابىلداۋىنا بايلانىستى ەمەس پە؟ باعاسىن وقىرمان بەرە جاتار»، - دەيدى.

جانە دە ءبىر بايقاعانىم: ادام نەعۇرلىم تالانتتى بولسا، سوعۇرلىم ەكىنشى توپقا جاقىنداۋ بولادى. جانە كەرىسىنشە...

جۇمەكەڭ - ەكىنشى كاتەگورياعا جاتاتىن اقىن.

جۋرناليستيكا دەگەن كاسىپ بار. ونىڭ سان سالاسى تاعى بار.

وكىنىشكە وراي، ساياساتتى وليگارحتار ءوزارا ساتىپ العان، «اتتوبەليزاتسيا» زامانى ءبىزدىڭ ماماندىققا ءبىر جيىركەنىشتى دەرت الىپ كەلدى. ياعني، ءاربىر باق ءوز قۇرىلتايشىسىنىڭ سويىلىن سوعادى، سونى جەر مەن كوككە سىيعىزباي ماقتايدى، ال قوجايىنىنىڭ باسەكەلەستەرىن جەرمەن جەكسەن ەتىپ، داتتايدى. جۋرناليستكانى «ەكىنشى ەڭ كونە ماماندىقپەن» (ياعني جەزوكشەلىكپەن) تەڭەۋ دە قۇلاققا ۇيرەنشىكتى نارسە بوپ قالدى. رەداكتسيالىق ۇجىمنىڭ، جەكە ءجۋرناليستىڭ ءوز پىكىرى دەگەن دالادا قالدى.

جوعارى جاقتان قىرۋار اقشاعا باق قۇرۋ (نە بۇرىنعىسىن ساتىپ الۋ) ءداستۇرى وسىنداي كەلەڭسىز، تۇتاس ءبىر كاسىپكە ابىروي بەرمەس جايتقا الىپ كەلدى.

دوسپانوۆ بولسا، ءوزىنىڭ باق-تارىن تومەننەن قۇردى. قارجىنى تىرنەكتەپ ءجۇرىپ ءوزى تاپتى، تاۋىپ تا كەلەدى. سوندىقتان ونىڭ باسىلىمدارىندا ءبىر جەكە تۇلعا نەمەسە ساياسي ۇيىمنىڭ باسىمدىلىعىن بايقامايمىز. اكىمدەر دە وسىندا، وپپوزيتسيا دا وسىندا، ءۇشىنشى كۇشتەر دە وسىندا. ياعني، شىنايى پىكىر الۋاندىعى. ول قۇرعان العاش تاۋەلسىز گازەتتىڭ اتى دا دوسپانوۆتىڭ تاعى ءبىر دوگماسىنا ساي - «ار-چەست».

ءسوز سوڭىندا ايتارىم مىناۋ. ارينە، دەموكرات دوگماتيك بولمايدى.

بىراق كەز كەلگەن ەركىن ويلى دەموكراتتىڭ ىشىندە ادام سىيلار قاسيتتەرگە نەگىزدەلگەن بۇلجىماس ىشكى دوگمالارى بولۋى ءتيىس.

ونسىز «نە ادام؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرۋ ءتىپتى قيىن بولىپ كەتەدى...

«دات» گازەتى