بالاعىنان بايلىق سورعالاعان قالا

قازاقستانداعى قويماسى بايلىققا تۇنعان مەكەننىڭ ءبىرى – قاپشاعاي. الماتى وبلىسىنا ەنەتىن بۇل قالا الماتىدان 53 كم قاشىقتىقتا ورنالاسقان. ىرگەتاسى 1970 جىلدارى قۇرىلعان شاعىن قالانىڭ جارتى عاسىرلىق تاريحى بار. 51 جاستاعى ولكە قاي دەڭگەيدە دامۋدا؟ حالقىمىزعا بەرەر پايداسى قانداي؟ مەملەكەتتىڭ وركەنيەتىن العا سۇيرەۋدە نە جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر؟ ساراپقا سالىپ كورەلىك.

قازىنالى قاپشاعاي

بۇگىندە رەسپۋبليكامىزدىڭ لاس-ۆەگاسى اتانىپ كەتكەن قاپشاعايدى ءدۇيىم كوپشىلىك كازينومەن ەلەستەتەتىنى انىق. ەندى ونى جوققا شىعارمايمىز. الايدا، قاتەلەسپەسەك، 2007-2008 جىلداردان باستاپ الىپ شاھار الماتىداعى ويىنحانالار دەرلىكتەي كوشىرىلىپ، وسى ەلدىمەكەن ويىن الاڭى – ۇلكەن دەمالىس ورتالىعىنا اينالدى. دەسە دە، وعان دەيىندە، قازىردە  قاپشاعاي – سۋعا شومىلاتىن ايماق سانالعان. بۇل جەردە «تەڭىز» دەپ اتاپ كەتكەن قاپشاعاي بوگەنى جۇمىس جاسايدى. ماۋسىم ايىنىڭ 1-ءشى جۇلدىزىنان مۇندا سۋعا شومىلۋ مەزگىلى اشىلادى. مىنە، كارانتيننىڭ ەكىنشى جازدىق ماۋسىمىنا اياق باسقالى بەرى وتاندىق تۋريستەر كوبەيىپ، ەل ەكونوميكاسىن كوبەيتەتىن ۋاقىت تا تايادى. بىلتىرعى دەرەك بويىنشا، مۇندا كەلۋشىلەر سانى وتكەن جىلى الدەنەشە ەسە ارتقان. ياعني، ەل-جۇرت قولدا بار قاراجاتىن وزگە شەتەلگە شاشپاۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندى. باستى سەبەپ، تۋعان ءوڭىرىمىزدىڭ تەڭدەسى جوق تاماشا تابيعاتى،  الەمنىڭ دامۋشى ەش مەملەكەتىنەن كەم ەمەس. كوزدىڭ جاۋىن الاتىن كورىكتى جەرلەر مەن تاريحي ورىندار دا جەتەرلىك. ەڭ اۋەلى، ءوزىڭنىڭ تامىرىڭدى تانۋ ارقىلى  بولاشاق ۇرپاعىڭا ۇلگى-ونەگە بەرۋ، وسيەت قالدىرۋ.

«اقجايىق»  دەمالىس بازاسى

سونادايدان كوزگە قازاقى ىستىق اتاۋىمەن ىستىق كورىنىپ، بىردەن باۋراپ العان دەمالىس كەشەنى سوڭعى احۋالعا بايلانىستى سانيتارلىق تالاپتارعا ساي قىزمەت ەتەدى. پاندەمەيا كەزىندە دەمالۋشىلاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ باستى نازاردا بولىپ، دەمبىل-دەمبىل دەنە قىزۋى مىندەتتى تۇردە ولشەنىپ، ساقتىق ەرەجەلەرى قاتاڭ تۇردە جۇزەگە اسىرىلماق. عيمارات اۋماعىندا ادامدارعا قاجەت كەزىندە شۇعىل مەديتسينالىق كومەك بولىمشەسى مەن «جەدەل جاردەم» كولىگى جۇمىس جاسايدى. اشىلۋى جاقىندا بولاتىن مەكەمەدەگى قوناقۇي 45 ورىنعا ەسەپتەلىنىپ سالىنعان. سونداي-اق، ۇلتتىق ناقىشتا جاسالعان 8 كيىزۇي 500 ادامعا جوسپارلانعان. ايتۋلى نىساندا بالالار ويىن الاڭى، توبەسى جابىق دەمالاتىن جەرلەر، شەزلونگتەر قوسا جۇمىس ىستەپ، بارلىق زاماناۋي ۇلگىدەگى سەرۆيس جاعدايى قاراستىرىلعان.

بۇل قالا - ەكوتۋريزم ورداسى

بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى، نەگىزى قاپشاعاي – ناعىز ەكوتۋريزم وشاعى. مۇندا ەلىمىزدە ارزان ەلەكتر ەنەرگيا كوزدەرىمەن قامتاماسىز ەتەتىن ەلەكتر ەنەرگياسى قۋاتىن حالىق شارۋاشىلىعىنا قولدانۋدىڭ ءتيىمدى جولدارى بار. سونىڭ ءبىرى – جەل ەنەرگياسى. جەل ەنەرگەتيكاسى قوندىرعىسىمەن جەل كۇشىمەن الىناتىن ەلەكتر ەنەرگيا قۋاتىن كەڭىنەن وندىرۋگە بولادى. جەل ەنەرگياسىنىڭ باسقا ەنەرگيا كوزدەرىنەن ەكولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق ارتىقشىلىقتارى كوپ. بۇگىنگى تەحنولوگياسى دامىعان وزىق زامان تۇگىلى، كەشەگى وتكەن بىرنەشە مىڭداعان جىلدار بويى ادامزات بالاسى جەل ەنەرگياسىن پايدالانىپ، جەلكەن كومەگىمەن ءجۇزىپ، جەر سۋلاندىرۋ كەزىندە جەل ديىرمەنى رەتىندە ءداندى-داقىل ونىمدەرىن ۇساقتاپ-ۇنتاقتاۋ ءۇشىن قولدانعانى تاريحتان بەلگىلى. قاپشاعاي قالاسىندا «سارىبۇلاق» جانە «اننار» اتتى جەل ەلەكتر ستانتسيالارى بار. «اننار» 2017 جىلدىڭ مامىر ايىنان جۇمىس جاساپ كەلەدى. 2018-2019 جىلدارى 12 جەل گەنەراتورلارى شەڭگەلدى اۋىلدىق وكرۋگىنە قوندىرىلعان. جوبانى ۇيىمداستىرۋشىلار «كەربۇلاق جەس» جانە «كەربۇلاق-2 جەس» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىكتەرى. قۇرىلعىلار ەۋروپادان تاپسىرىس ارقىلى جەتكىزىلگەن. اتالمىش جوبا ءۇشىن 7,5 ملرد تەڭگە جۇمسالعان. ال، قاپشاعايداعى ەكىنشى قاينار بۇلاق – كۇن ەنەرگەتيكاسى. كۇن قۋاتى شەشۋلى ەكولوگيالىق فاكتوردىق ءبىرى. جەر بەتىندەگى جارىقتا ءومىر سۇرەتىن تىرشىلىك يەلەرىنىڭ بارلىعى فوتوسينتەز پروتسەسى ارقىلى ەنەرگياممەن جانە قۇنارلى زاتتارمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. ۋلتراكۇلگىن، كورىنەتىن، سونداي-اق ينفراقىزىل ساۋلە شىعارۋ سىندى ءۇش ايماقتى كۇن ساۋلەسىنىڭ سپەكترىن پايدالانۋدىڭ قاجەتتىلىگى مەن مۇمكىندىگى وراسان زور. سونىڭ ءبىرى ەمەس، بىرەگەيى - «Eneverse Kunkuat». ەنەۆەرس كۇن قۋاتى - قاپشاعاي قالاسىنان 12 كم، ال الماتى-تالدىقورعاننىڭ باقاناس باعىتىنداعى جولىنان 7 كم  قاشىقتىقتا ورىن تەپكەن.

تاريح تۇنعان تۋريزم ايماعى – «تاڭبالى تاس» 

الماتى وبلىسىنا قاراستى ءوڭىردىڭ ءبىرى – ىلە وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى «تاڭبالى تاس» تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشى. تاڭبالى پەتروگليفتەرى يۋنەسكو-عا «تامعالى» دەپ ەنىپ كەتكەن. دۇرىسى – تاڭبالى تاس. سول سەبەپتەن ەل اراسىندا ەكى اتاۋمەن اتاي بەرەدى. ونداعى تاڭبالار قولا داۋىرىندە، 3-5 مىڭ جىل بۇرىن سالىنعان.

اشىق اسپان استىنداعى التىنعا بەرگىسىز جاۋھاردى قورعاۋ ماقساتىندا 2001 جىلدان بەرى تاريحي ماڭىزى بار ەسكەرتكىشتەر تىزىمىنە ەنگەن، ال 2003 جىلى ۇكىمەت قاۋلىسىمەن «تاڭبالى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە تابيعي قورىق-مۋزەيى رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى مارتەبەسىن العان. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ەلىمىزدە اتتارى ۇقساس بولعانمەن، بولمىسى وزگەشە قوس مەكەن بار. ناقتىراق ايتساق، ىلە اۋدانىنداعى «تاڭبالى تاس» پەن جامبىل اۋدانىنداعى «تاڭبالى». ەكەۋىنىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. سوندىقتان شاتاستىرۋعا مۇلدەم بولمايدى. ءبىزدىڭ تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعانىمىز – العاشقىسى. تاريحى تەرەڭنەن تامىر الاتىن وردادا قۇز جارتاستار مەن مۇز داۋىرىنەن قالعان دومالاق ءپىشىندى تاستار دالا توسىنە توگىلە سالعان كولەمى ۇلكەن مارجان دەرسىز، قۇددى. 16 عاسىرداعى بۋددا مەن بۇرحان سۋرەتتەرى ويىلىپ سالىنعان سۋرەتتەر قازاق عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ نازارىنا ىلىگىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. 60 مەترلىك ۇلكەن جارتاستار بەتىندەگى ءارتۇرلى بەينەلەر تيبەت، قىتاي، جاپون، سارمات جازۋلارىمەن تولىقتىرىلىپتى-مىس. ءدال قازىرگى ۋاقىتتا بىزگە بەلگىلىسى 16 جازۋ مەن 4 سۋرەت عانا. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، الداعى ۋاقىتتا الىپ ايماقتى الىپ جاتقان قورىقتى تولىقتاي زەرتتەپ، بابا اماناتىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزۋىمىز ءتيىس. تاريحشىلارىمىز، ەتنوگرافتارىمىز بەن بولاشاق جاس عالىمدارىمىزعا قۇلاققاعىس بولا ءجۇرسىن، ۇلانعايىر كەڭ-بايتاق جەرىمىزدە ءالى دە قۇپياسى اشىلماعان قۇندى قازىنالى ولكەمىز بارشىلىق.

ەكو-تۋردىڭ ۇتىمدى تۇسى

ەگەر ءبىز وسىنداي تانىمال جەرلەردى ارى قاراي تانىتا ءتۇسىپ دامىتساق، تاريح پەن مادەنيەتتىڭ كەمەسىن ورگە جۇزدىرسەك، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن تۋريستەردىڭ اعىلاتىنى ءسوزسىز. تۇرىپ جاتقان ەلىمىزدەگى تۇنعان بايلىعىمىزدىڭ باعاسىن ءالى باعامداي الماي كەلەمىز. دەگەنمەن، «قۋ شوپپەن اۋىز سۇرتۋدەن» اۋلاقپىز. ويتكەنى، رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسى اياسىندا الماتى وبلىسى اكىمىنىڭ قولداۋىمەن، «جەتىسۋ مەديا» ورتالىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن كەيىنگى جىلدارى پرەسس-تۋرلار وتە ءجيى ءوتىپ جاتىر. «حالىقتىڭ قۇلاعى، كوزى ءھام ءتىلى» سانالعان باق وكىلدەرىمەن بىرگە كيەلى جەرلەرگە، تاريحي نىساندارعا ساياحات جاساۋ داستۇرگە اينالعان. ايتۋلى ەكوتۋر ساپارى – سونىڭ ناقتى كورىنىسى. ايتا كەتەرلىگى، بۇل جولى جۋرناليستەر قاۋىمى تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعىن تاماشالاپ، عالامات عاجايىپتارىمەن تانىسۋمەن قاتار، ارنايى كيىمدەر كيىپ، شاشىلىپ قالعان قوقىس-قالدىقتان تازالادى. «ءجۇز رەت ءحالى قالاي ەكەن دەپ سۇراعانشا، ءبىر رەت امانداسىپ قايت» دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى مەنىڭ مارقۇم اكەم. ەلدەن ەستىپ، دەرەكتەردەن وقىپ، تەلەديداردان كورگەن دە جاقسى. الايدا، ءوز كوزىڭمەن كورىپ، قولىڭمەن ۇستاعانعا ەشتەڭە تەڭ كەلمەيدى. جۇرەگىڭمەن سەزىنۋ – باقىت قۇشاعىنداعى ءسات. جۇزەگە اسىرىلعان مادەني ءىس-شارا «گۇلدەنە بەر، مەنىڭ جەتىسۋىم» اتتى ەكو-فەستيۆالدە ۇتقان جانە ۇققان تۇسىمىز تىم كوپ بولدى.

اراي جۇماشقىزى

Abai.kz