21 مامىر كۇنى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە مەملەكەتتەر ونلاين فورماتتا باس قوستى. باسقوسۋعا بەس مەملەكەت پرەزيدەنتتەرى مەن وداقتىڭ قۇرمەتتى توراعاسى ن.نازارباەۆ، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيا توراعاسى مەن كۋبا جانە وزبەكستان باسشىلارى قاتىستى. كۋبا مەن وزبەكستان وداقتا باقىلاۋشى مەملەكەتتەر ستاتۋسىنداعى ەلدەر بولىپ سانالادى. 

ەۋرازيالىق وداقتىڭ جوعارى كەڭەسىنىڭ وتىرىسى قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ باستادى. كۇن تارتىبىندە جالپى جيىنتىعى 15 ماسەلە كوتەرىلدى. ونىڭ ىشىندە پاندەميادان كەيىن ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرۋ، ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى ماسەلەسى تۋىنداسا ورتاقتاسا شەشۋ، شەكاراداعى ماسەلەلەردى رەتتەۋ، سالىقتى ماسەلەسى مەن جۇمىس ىزدەۋدى جىلدامداتۋ جانە باسقا ماسەلەلەر قارالدى.

وتىرىس بارىسىندا ارمەنيا پرەمەر ءمينيسترىنىڭ قىزمەتىن ۋاقىتشا اتقارۋشى نيكول پاشينيان قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ تەگىن قاتە ايتتى. ول توقاەۆ دەۋدىڭ ورنىنا «توكاەۆيچ» دەدى. بۇل كىشىگىرىم قاتەلىك بولعانىمەن، شىن مانىندە قاراباق سوعىسىندا قازاقستاننىڭ ارمەنيامەن ءبىر ەكونوميكالىق جانە اسكەري وداقتا بولا تۇرا نىق پوزيتسياسىن كورسەتپەۋى، قازىر ارمەنياداعى سيۋنيك وبلىسىنىڭ سەۆ كولى ماڭىنداعى ارميان-ازەربايجان جاساقتارىنىڭ تارتىسىنا بايلانىستى ايقىن مالىمدەمە جاساماۋىنا بايلانىستى ايتىلعان «ساياسي رەنىش» سىندى كورىندى.

جيىندا ءار ەل وزىنە قاجەتتى ماسەلەنى كوتەرىپ، سونى شەشىپ الۋعا تىرىسپاق بولدى. مىسالى وزبەكستان پرەزيدەنتى ميرزيەەۆ وتىرىس بارىسىندا «وداققا مۇشە ەلدەر مەن وعان باقىلاۋشى ستاتۋسىنداعى ەلدەر اراسىندا اۋە جانە تەمىرجول بايلانىسىن قالپىنا كەلتىرسەك»، دەگەن ۇسىنىس جاسادى. بۇل تاشكەنت ءۇشىن اسا ماڭىزدى ماسەلە. سەبەبى پاندەميا سالدارىنان ەڭبەك ميگرانتتارى وزبەكستاننان سىرتقا كوپ كولەمدە شىعا الماي، ىشكى تۇراقسىزدىق ارتۋدا. ال تاشكەنتكە سىرت ەلدەن اقشا اعىلۋى ازايدى. بۇل حالىق اراسىنداعى جۇمىسسىزدىقتىڭ ارتۋىنا اكەلۋدە. قازاقستان ارقىلى رەسەيگە باراتىن ەڭبەك ميگرانتتارى دا پاندەميا سالدارىنان جۇمىسسىز قالدى.

بەلارۋس باسشىسى لۋكاشەنكو ءتىپتى ساياسي قاۋىپتى ۇسىنىس جاسادى. «وداق مۇشەلەرى اراسىنداعى ساۋدانى دوللارمەن ەمەس، وداققا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىمەن جاسايىق»، دەدى. بۇل ۇسىنىسىن ول وداق ءۇشىن سىرتقى ىقپالدان ساقتانۋ ماقساتىندا ءتيىمدى بولماق دەپ ءتۇسىندىردى. الايدا بۇل ۇسىنىستىڭ ساياسي قاۋپىن دە ەسكەرگەن دۇرىس. دوللاردان باس تارتۋ اقش بيلىگى مەن ۇستانىمىنا قارسىلىق رەتىندە دە باعالاناتىنى انىق. ال كوپۆەكتورلى ساياسات ۇستاناتىن قازاقستان ءۇشىن ول قاجەت ەمەس. دوللاردان باس تارتۋ ارقىلى باستاپقىدا ۇلتتىق ۆاليۋتامەن ساۋدا جاساپ، ارتىنشا وداق ىشىندە ورتاق ۆاليۋتا قۇرايىق دەيتىندەر دە كوبەيەتىنى انىق. سوندىقتان بۇل ۇسىنىستىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىككە قاراعاندا، ساياسي تاۋەكەلى كوپ ەكەنى بايقالىپ تۇر.

ال ەلباسى وداقتىڭ ينتەگراتسيالىق پروتسەسىنە قارسى كۇشتەر بارىن ايتتى. «قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى ءبىرىنشى ورىنعا شىعادى. بۇل ازىق-تۇلىكپەن، ءدارى-دارمەكپەن قامتاماسىزداندىرۋدان باستاپ، تسيفرلىق، قارجىلىق، فيزيكالىق ينفراقۇرىلىمنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە دەيىنگى كوپتەگەن ماسەلەلەردى قامتيتىنى انىق. كەيبىر ەلدەر وزدەرىنە قاراي تارتا باستايدى. سالدارىنان مەملەكەتارالىق قاتىناستاردىڭ شيەلەنىسۋى، ساۋدانىڭ ناشارلاۋى جانە ءوزارا كەدەرگىلەردىڭ ارتۋى بايقالادى. ءبىز جاھاندىق سيپاتتاعى سىناقتان جانە ءبىزدىڭ وداقتىڭ بەلگىلى ءبىر ايماقتارىندا مەزگىل-مەزگىل كەزدەسەتىن ەرەكشە سىرتقى قىسىمىنان ءساتتى وتتىك. ءبىزدىڭ ايماقتا تىعىز ينتەگراتسيالانۋدى قالامايتىن كۇشتەر بار. ءبىز مۇنداي كوزقاراسقا ەرمەۋىمىز كەرەك. مۇنىڭ سوڭى قالاي اياقتالاتىنىن ءبىز بىرنەشە رەت كوردىك», دەدى ەلباسى.

سونداي-اق ن.نازارباەۆ بۇل وداقتىڭ جۇمىسىنا شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىن دا كىرىستىرۋ كەرەكتىگىن ايتتى.

«جاقىن جىلداردا ءدارى-دارمەك پەن مەديتسينالىق بۇيىمداردىڭ نارىعىن تولىق قۇرۋ قاجەت. ەكىنشىسى – ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى مەن اگروونەركاسىپ ساياساتى. بۇل باعىتتاعى كووپەراتسيانى جەدەلدەتىپ، ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىنا جول بەرمەي، بۇكىل كەڭىستىكتە بيزنەستىڭ دامۋىنا مۇمكىندىك جاساعان ابزال. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، وسى جىلدارى بانكتەردە قالىپتاسقان 10 تريلليوندىق ينفلياتسيا جالپى ينفلياتسيا تۋىنداتادى. ەاەو-نىڭ الەۋەتىن ەۋروپا مەن ازيا نارىعىنىڭ اراسىنداعى كوپىر رەتىندە پايدالانۋ ۇسىنىسى ءالى وزەكتى. ءبىزدىڭ وداقتا ءوز اۋماعىمىزداعى ەلدەردىڭ تۇرعىندارىن قامتاماسىز ەتەتىندەي ءبارى بار. تەك دۇرىس جوسپارلاپ، دۇرىس كووپەراتسيانى جولعا قويىپ، دۇرىس بايلانىس ورناتۋ ارقىلى ءوز اۋماعىمىزدا بار دۇنيەمەن وزگە ەلدەردى قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك. جۋىقتا ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىن مىندەتتى تۇردە سەزىنەمىز. سىرتقى بايلانىستار ماڭىزدى. بۇعان دەيىنگى وتىرىستاردا ايتقانىمىزداي، ەۋروپا مەن ازيا نارىقتارىنىڭ ساۋدا كوپىرى جوباسىن ىسكە اسىرىپ، بۇل ىسكە شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىن دا كىرىستىرۋىمىز كەرەك», دەدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.

وتىرىس بارىسىندا ۆاكتسينامەن كومەك بەرۋ ماسەلەسى دە تالقىلاندى. بۇل ءبىر جاقتى ماسەلە. سەبەبى وداقتا تەك قانا رەسەيدىڭ ءوز ۆاكتسيناسىن بەرۋگە مۇمكىندىگى بار. دەمەك ماسكەۋگە دەگەن تاۋەلدىلىك ارتادى. ال ۇسىنىستى جاساعان دا سول ماسكەۋ، ياعني پۋتين.

ءار وتىرىستان كەيىن وداقتا ايتىلاتىن ۇسىنىستار ەكونوميكالىق سيپاتتان اۋىتقىپ، ساياسي فورماتقا جىلجىپ بارادى. بۇل ءبىز ءۇشىن قاۋىپتى. رەسمي نۇر-سۇلتان وداق تەك قانا ەكونوميكالىق سيپاتتا بولۋى ءتيىس دەگەن ۇستانىممەن كەلەدى. 2025 جىلعا دەيىن العاشقى ستراتەگيالىق قۇجات ىسكە اسۋى ءتيىس. بۇل وداقتىڭ بەتىن تىرناساڭ وراق شىعادى. بالعا مەن وراق. «كسرو-نى قالپىنا كەلتىرسەم» دەگەن ماسكەۋدىڭ اسقاق ارمانىنىڭ ءيىسى اڭقيدى. قازاقستان ول قاقپانعا تۇسپەۋى ءتيىس.

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz