31 مامىر – اشارشىلىق جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى. قازاق حالقىن سارساڭعا سالىپ، تالاي تاعدىردى تالكەككە ۇشىراتقان زۇلماتتى جىلداردىڭ زوبالاڭى ەل جادىنان وشپەك ەمەس. وشپەيدى دە. ويتكەنى قازاق حالقىن جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋگە ۇمتىلعان قارا نيەتتى كۇشتەردىڭ قىلمىسىن الەمگە اشكەرەلەپ، ۇلى دالاعا قاسىرەت اكەلگەن جىلداردى تانىپ، بىلۋگە تالاپ قىلىپ جۇرگەن جاس تاريحشىلاردىڭ، عالىمداردىڭ قاتارى ارتىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىرى – ەلدوس توقتارباي. الاش ارىستارىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ، ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن جيناقتاپ جۇرگەن الاشتانۋشى، جاس جازۋشىمەن اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

قازاق دالاسىن ەكسپەريمەنت الاڭىنا اينالدىردى

– ەلدوس، الاش ارىستارىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتۋ ناۋبەتى العاش قاي كەزەڭنەن باستالعان؟ ونىڭ العاشقى بەلگىلەرى قالاي بىلىنە باستادى؟

– وسى كۇنى ەسكى ءداۋىردى كورگەن جۇرت اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ، اڭىز قىلىپ ماقتايتىن سوۆەت ۇكىمەتى قازاق بالاسىنا دا، قازاق دالاسىنا دا ەشقانداي جاقسىلىق اكەلمەگەن. اششى دا بولسا شىندىق – وسى. 1920 جىلدىڭ 5 ناۋرىزىندا «الاش» تەرريتوريالىق-اۆتونوميالىق ۇلتتىق رەسپۋبليكاسى زاڭ جۇزىندە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتىپ، سوۆەت وكىمەتىنىڭ قۇرامىنا ءوتتى. الاش رەسپۋبليكاسى – قازاقتىڭ قازاق حاندىعىنان كەيىن، بوستاندىق پەن ازاتتىقتى ۇزاق كۇتتىرىپ، زارىقتىرا جەتكەن، وسى ۇشى-قيىرى جوق ۇلى دالادا قۇرىلعان جاڭا دا زاماناۋي مەملەكەت ەدى.

1917 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانىنان 1920 جىلدىڭ 5 ناۋرىزىنا دەيىنگى ارالىقتا نەبارى ەكى جارىم جىل ءومىر سۇرگەن الاش مەملەكەتى، الاش وردا ۇلت كەڭەسى قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىنىڭ ساياسي پلاتفورماسى بولعان، مەملەكەت پەن ساياسي بيلىك ۇعىمىنىڭ نەگىزىن قالاعان-دى. ءبىزدىڭ بولاشاقتاعى جاڭا تاريحىمىزدا 1920 جىلعى 5 ناۋرىز – تاۋەلسىزدىگىمىزدەن ايىرىلعان كۇن رەتىندە جازىلىپ، جاستاردىڭ ساناسىنا وسىلاي ورنىعادى دەپ سەنەمىن.
1917, 1921, 1927, 1928, 1929, 1930-1933, 1935, 1937, 1938-1940, 1949, 1951-1955 وسى جىلدار ارالىعىندا سوۆەتتىك بيلىك قازاق دالاسىندا سان ءتۇرلى ادام ايتسا نانعىسىز ارەكەتتەر جاسادى. بۇل ءسوزسىز ءبىر ۇلتقا جاسالعان قيانات، گەنوتسيد دەپ باتىل ايتىپ، ساياسي باعاسىن بەرۋىمىز كەرەك.

بيىل، 1921 جىلى ىرعىز، تورعاي، ناۋرىزىم، قورعالجىن، سارىارقا، باياناۋىل، قارقارالى دالاسىندا بولعان اشارشىلىققا تۇپ-تۋرا – 100 جىل. وسىنداي قيىن شاقتا مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى، عازىمبەك ءبىرىمجان باستاعان الاش سەركەلەرى اشتىقتان تارىلىپ، جۇتتىڭ تىرناعىنا ىلىككەن قاراشاعا اسار جيىپ، سەمەي، جەتىسۋ، تۇركىستان ولكەسىنەن مال ايداپ، ۇلكەن كومەك كورسەتكەن-ءدى.

تۋعان ەلىنە جانى اشيتىن ارىستار ورتالىق بيلىكتى سىناپ، دالەلدى-دايەكتى ماقالالار جازىپ، قولدان جاسالعان قاسىرەت تۋرالى ويلارىن تىكەسىنەن ايتتى. بىراق تا كرەملدەگى قانقۇمارلارعا قازاقتىڭ قىرىلىپ، ءۇي-كۇيسىز قالعانى كەرەك-ءتى.
سوۆەت وكىمەتىنە الاش ارىستارى قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىن اماناتتاپ بەرگەن ەدى، الايدا ادامگەرشىلىكتەن ادا بۇل بيلىك اماناتقا قيانات جاساپ، ۇلىستى قويشا قىرىپ جىبەردى. اتىلىپ، كومىلمەي قالعان قازاقتىڭ سانى قانشا ەكەنىن ناقتى ايتۋ مۇمكىن دە ەمەس…

– بۇل كەرى ساياساتتىڭ تىرناعى نەلىكتەن قازاق حالقىنا قاتتى باتتى دەپ ويلايسىز؟

– ورتا ازياداعى تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ اراسىنان ەرتە «ويانىپ»، زامانىنىڭ اۋانىن اڭعارىپ، وزگەرىسكە ۇمتىلىپ، ەلىن ازاتتىققا جەتەلەپ، باقىتتى بوستاندىقتىڭ جولىن نۇسقاعان، انىعىندا، قازاق اراسىنان شىققان وقىعاندار بولاتىن. بۇل – ۇلتىمىزدى ماقتايىن دەگەن پافوس ەمەس، بۇرمالاۋعا، جاسىرۋعا كەلمەيتىن تاريحي شىندىق. قازاقتىڭ قارادومالاقتارى تەك قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ەمەس، ءبۇتىن تۇركىستان، ۇلى تۇركى يدەياسى ءۇشىن كۇرەسىپ، كەسكەكتى دە قايشىلىقتى كۇندەردە قار جاستانىپ، مۇز توسەندى ەمەس پە!

الاشتىڭ الدىڭعى تولقىن ءىزاشار بۋىنى – ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، جاھانشا مەن حالەل دوسمۇحامەدۇلدارىن، مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى سىندى اعالاردى ساياساتتان ىسىرعان، ال الاش يدەياسىمەن قاناتتانىپ وسكەن، مەملەكەتشىل كوسەمدەردىڭ ءتالىمىن العان، قىزىل بيلىك ورناعان جىلدارى جاۋاپتى قىزمەت اتقارعان سۇلتانبەك قوجانۇلى، ءنازىر تورەقۇلۇلى، سماعۇل سادۋاقاسۇلى سىندى جاستاردىڭ ءوزىن قىرىپ تاستامادى ما. الاشتىڭ ءۇمىتىن ارتقان تەگەۋرىندى بۋىنى وسى – ۇلتشىلدىقتىڭ ەرەن ۇلگىسىن كورسەتكەن سماعۇلدار بولاتىن. تەك وقىعان، الدىڭعى قاتارلى، اسا مادەنيەتتى توپتى اتىپ قانا قويمادى، ولاردىڭ بالا-شاعاسىن ۇركىتىپ، تۇرمەگە توعىتتى. جارلارىن گۋلاگ جۇيەسىنە قاراستى لاگەرگە قاماپ، الجير، كارلاگ قاسىرەتىن تارتتىردى. ولار زىنداننان امان شىقسا دا پسيحولوگيالىق اۋرۋعا ۇشىراپ، ومىردەن وكسىپ كەتپەدى مە! ال ۇرپاقتارىن تۇزداي توزدىرىپ، جاقسىنىڭ اسىل تۇقىمىن قالدىرماعان قىزىل تەررورلاردىڭ اۋەلدەگى ماقساتى سول – قازاق ۇلتىن جەر بەتىنەن جويىپ، قۇرتۋ ەدى. بۇل – ۇزاق جىلدارعا باعىتتالعان جوسپارلى ستراتەگيالىق زىميان ساياسات ەدى. اباي، شاكارىم، مۇحتار تۋعان قاسيەتتى شىڭعىستاۋ اتىرابى، ابىرالى، قاينار دالاسىندا اتوم بومباسىنىڭ جارىلۋى دا تەككە بولماعانىن ۇمىتپاعانىمىز ابزال. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، لەنين دە، ستالين دە، ونان كەيىنگى جىلدارى سسسر بيلىگىن قولىنا العان بولشەۆيكتەردىڭ قاي-قايسىسى دا ءبىزدىڭ ەلگە جاقسىلىق جاساماعان. ولاردىڭ ءبارى قازاق دالاسىن ەكسپەريمەنت الاڭىنا اينالدىرىپ، حالىقتى ابدەن سىناققا العانى جاسىرىن ەمەس.

– اقتار، قىزىلدار، بۋرجۋازياشىلدار… ءبىر سۇحباتىڭىزدا سول تۇستا جۇرتشىلىقتىڭ قاي باعىتتىكى دۇرىس ەكەنىن باعامداي الماي، ءتىپتى شاتاسىپ قالعانىن ايتقان ەكەنسىز. بۇگىنگى قاراپايىم حالىققا تۇسىنىكتى بولاتىنداي وسى توپتاردىڭ ارا جىگىن اجىراتىپ بەرسەڭىز.

– بولشەۆيكتەر 1917 جىلعى اقپاننان باستاپ رەسەي پاتشالىعىنىڭ ورداسىن وپىرىپ، ءۇش ءجۇز جىلدان استام تاقتا وتىرعان رومانوۆتار اۋلەتىن تايلى-تۇياعىنا دەيىن قالدىرماي تەگىس ءولتىردى. شىندىعىندا، ءدال وسى كەزەڭ ناعىز الماعايىپ الاساپىران ۋاقىت بولاتىن. حانتالاپايعا ءتۇسىپ، كوكپارعا تارتىلعان تاعى دا قازاقتىڭ قاراشاسى ەدى. تىنىش جاتقان اۋىلدىڭ ۇستىنەن يت شۋلاتىپ، مىلتىق اتىپ، بەرەكەسىن قاشىرىپ، بىرەسە اعى كەلىپ، تۋىن قاداپ كەتسە، ەندى بىردە قىزىلى كەلىپ، قان تۇستەس تۋىن كوتەرىپ كەتەتىن… اعى دا، قىزىلى دا قازاقتىڭ قانىن توگىپ، ويىنا كەلگەندەرىن ىستەدى. وسى كەزەڭ ءبىر كوركەم شىعارماعا سۇرانىپ-اق تۇرعان تاقىرىپ.

ارحيۆ – ۇلكەن تاريح قويماسى

– قانشا جىلدان بەرى ارحيۆپەن جۇمىس ىستەپ كەلەسىز. جالپى، ارحيۆتەگى بارلىق دەرەك، دايەكتەرگە اقيقات تۇرعىسىنان قاراۋعا بولا ما؟

– بيىل، قۇپيا قويمانىڭ ەسىگىن اشقانىما 12 جىل بولادى ەكەن. اللاعا شۇكىر، وسى ءبىر مۇشەل ارالىعىندا رەسەي، بەلارۋس، وزبەكستان، قىرعىزستان سىقىلدى الىس-جاقىن بىرقاتار مەملەكەتتىڭ ارحيۆ، كىتاپحانالارىنىڭ قورىمەن الدەنەشە رەت جۇمىس ىستەپ، «ارحيۆ قۇرتى» بولىپ شىقتىق. جەكە عىلىمي قورجىنىمىز تولىپ، ىزدەنىسىمىز كوكجيەگىمىزدى كەڭەيتتى. الاشتىڭ باقتىكەرەي قۇلمانۇلى، بارلىبەك سىرتتانۇلى، عابدولعازيز مۇساعاليۇلى، سەيدازىم قادىرباي، مۇستاقىم مالدىبايۇلى، مامان-تۇرىسبەك اۋلەتى، ءبىلال مالدىبايۇلى، ءىلياس جانسۇگىرۇلى سىندى ءبىرتۋار ارىستارىنىڭ ءومىر جولىن زەرتتەي ءجۇرىپ، اشارشىلىق پەن رەپرەسسيا ماسەلەسىنە قاتىستى دەرەك، مالىمەت تاۋىپ، ولاردىڭ تەرگەۋ بارىسىنداعى ساۋالنامالارىن، جازعان وتىنىشتەرىن، ءبارىن وقىپ، تالاي جىلاپ، جۇرەك اۋىرتقان ساتتەرىمىز دە بار. مەنىڭ جەكە ارحيۆىمدەگى شەت ەلدەردەن كوشىرمەسىن العان قۇجاتتارىمنىڭ كوبى عىلىمي اينالىمعا تۇسپەگەن. ءار قۇجاتتى جەكە-جەكە «سويلەتۋ» ءۇشىن ءارى ۋاقىت، ءارى بايىپتى ىزدەنىس قاجەت. ءار قۇجات ءبىر ءداۋىردىڭ جۇگىن كوتەرىپ تۇر. ءار قۇجاتتا جەكە باسقا تابىنعان قانقۇيلى كەزەڭنىڭ قاسىرەتى، كوز جاسى، قاسىق قانى بار. بولاشاقتا قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعىن شىعارۋدى جوسپارلاپ وتىرمىن. سول كىتاپقا وسى ايتقان دەرەكتەر قامتىلىپ، ولارعا عىلىمي تۇسىنىكتەمە مەن سيپاتتامالىق شولۋ جازىلاتىن بولادى.

ارحيۆ – ادامزات ءومىرىنىڭ جىلناماسى قامتىلعان ۇلكەن تاريح قويماسى. التىن تولى جاھۇت ورداسى. سوندىقتان دا ارحيۆتەن تابىلعان ءار قۇجاتتاعى دەرەك پەن دايەككە بايىپپەن، سالقىنقاندىلىقپەن قاراپ، وي قورىتقان دۇرىس. وتكەن حح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارى – قاراما-قايشىلىعى مول، كۇرمەۋى قيىن كەزەڭ. الاش ءىسى بويىنشا سوتتالعان يا تەرگەلگەن ءار قازاقتىڭ ءومىر تاريحىنا، بەرگەن تۇسىنىگىنە بەيجاي قاراۋعا بولمايدى. ويتكەنى ونىڭ مازمۇنىندا شىلعي وتىرىك تە، زورلىقپەن تاعىلعان ايىپ تا، قاساقانا سىن دا بار…

– دەمەك ارحيۆ قۇجاتتارىندا ماجبۇرلىكتەن، قاجەتتىلىكتەن جازىلىپ كەتۋى مۇمكىن ماتەريالدار بار عوي؟

– البەتتە، ارحيۆ قۇجاتتارىمەن مۇقيات جۇمىس ىستەۋ كەرەك دەگەنىم سول. اسىرەسە، 1928 جىلدان كەيىنگى تەرگەۋ قۇجاتتارىندا كوزقاراس قايشىلىعى مولىنان كەزدەسەدى. ءبىر قايراتكەردىڭ ءوز ىسىنە قاتىستى بەرگەن تۇسىنىكتەمەسى ءار جىلى ارقيلى ايتىلىپ، حاتتاماعا باسقاشا تۇسكەن… ۋاقىت، ساياسي قىسىم حرونولوگياسى تۇرعىسىنان بايىپتاپ قاراپ، العاشقىسى مەن سوڭعىسىن سالىستىرار بولساق، اراسى جەر مەن كوكتەي ەكەنىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى. سوسىن سول تۇلعا تۋرالى يا زامانداسىنىڭ، يا اعايىنىنىڭ پىكىرىمەن، ارىزىمەن تانىسساڭىز، سوۆەتتىك تەرگەۋ ءىسىنىڭ قيتۇرقى تىرلىكتەرىن بايقايسىز. تۇرمەدەگى ارىستار امالسىزدان نەمەسە ماجبۇرلىكتەن تەرىس جازىلعان حاتتاماعا، تۇسىنىكتەمەگە قول قويىپ، جازىقسىز جابىلعان كۇيەنى مويىنداعانى دا بار.

25 مىڭعا جۋىق زيالى قاۋىم وكىلدەرى جازىقسىز اتىلىپ كەتتى

– قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا قاتىستى ءالى دە اشىلماي جاتقان دەرەكتەر بار ما؟

– حح عاسىردا ستاليندىك رەپرەسسيا كەسىرىنەن قازاق دالاسىنان 25 مىڭعا جۋىق زيالى قاۋىم وكىلدەرى جازىقسىزدان جازىقسىز اتىلىپ كەتتى. بۇدان وزگە 103 مىڭنان استام ادام قامالىپ، ايداۋعا ءتۇستى. سىبىرگە جەر اۋدارىلىپ، نەبىر ازاپتى باسىنان وتكەردى. الايدا ءبىز قازىرگى تاڭدا ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپتار باستاعان ساناۋلى عانا قايراتكەرلەردى بىلەمىز. بىراق قازاق دالاسىنان رەپرەسسياعا ۇشىراعان 25 مىڭ ادامنىڭ بارلىعى دا ءجاي ادام ەمەس ەدى. الدى توعىز ءتىلدى مەڭگەرگەن ۇلكەن وقىمىستى بولسا، ءىزىن باسقاندارى ەڭ كەمىندە اۋىل مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى بولاتىن. قىسقاسى، بارلىعىنىڭ دا كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ەدى. قايتسەم قازاقتى العا وزدىرامىن، مىگىرسىز توقتاپ قالعان رۋحاني كوشىن قالايدا جوعارى شىعارامىن دەگەن پىكىردەن باسقا ويعا مالدانباعان، دۇنيە-مۇلىك جيماعان، بيلىك قۋىپ، مانساپ جولىندا ارىن ساتپاعان شىنايى مەملەكەتشىل ارىستار ەدى. وكىنىشتىسى سول – ءبىز ازاتتىق ءۇشىن اتىلعان 25 مىڭنان استام قايراتكەردىڭ ەڭبەگى تۇگىلى اتىن دا بىلمەيمىز. مىنە، قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا قاتىستى ءالى دە ايتىلماي، اشىلماي كەلە جاتقان ءجايت وتە كوپ. گپۋ ۇشتىگىنىڭ شەشىمىمەن اتىلعان قازاقتاردىڭ ارقايسىسىن تانىتۋ – زەرتتەۋشىلىك پارىز، ناسيحاتتاۋ – ازاماتتىق بورىش. جازا بىلەتىن ادامدا شاھيد كەتكەن ادامنىڭ ھاقىسىن بارىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون.

ماسەلەن، سوۆەتتىك كوللەكتيۆيزاتسيا ساياساتىنا قارسى جەر-جەردە ءۇش جۇزدەن استام كوتەرىلىس ءوتتى. شارۋا كوتەرىلىسى! ال وسى كوتەرىلىسكە قاتىسقان، ۇيىمداسقاندار ءالى كۇنگە دەيىن «بانديت»، «گلاۆا شايكي» ت.س.س. اتانىپ، «حالىق جاۋى» تاڭباسىنان ايىرىلمادى. وسى كوتەرىلىس ماسەلەسى ءالى دە جابىق تاقىرىپ. بۇرىنعى نكۆد (قازىرگى ۇقك) ءارحيۆىنىڭ ەسىگى عالىمدارعا جابىق. كوتەرىلىستەردىڭ ساياسي ماسەلەسى مەن قوعامدىق رولىنە باعا بەرىلمەدى، عىلىمي تۇرعىدا جان-جاقتى اشىلىپ جازىلمادى. بۇل دا – عالىم-زەرتتەۋشىلەردىڭ اياق-قولىن ءجىپسىز ماتاپ تۇرعان فاكتور. اسىلىندا، قايراتكەرلەردىڭ اتى مەن زاتىن، ەڭبەگى مەن ەرلىگىن ناسيحاتتاساق، بۇگىنگى جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا جىگەر بەرىپ، كەۋدەسىندەگى نامىس وتىن جاندىرار ەدىك.

قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا قاتىستى ءالى دە اشىلماي كەلە جاتقان دۇنيەلەردىڭ قاتارىندا، ءبىز قازىرگى تاڭدا ەسىمىن جاقسى بىلەتىن تۇلعالاردىڭ كەيبىر شىعارمالارىنىڭ تابىلماي جۇرگەنى دە بار. سوندىقتان الاش كەزەڭى تولىق زەرتتەلمەگەن…

«Qyr balasy» الاش ارىستارىنىڭ ەڭبەكتەرىن تۇگەندەپ جاتىر

– ءبىراز ۋاقىتتان بەرى «Qyr balasy» قورىن باسقارىپ، «الاش كىتاپحاناسى» سەرياسىمەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءمالىم دە بەيمالىم بولىپ كەلگەن ءومىر-دەرەكتەرىن، ەڭبەكتەرىن كىتاپ ەتىپ شىعارىپ، قالىڭ وقىرمانعا ۇسىنىپ كەلەسىزدەر. بۇل جۇمىستار قالاي باستالدى؟

– 2018 جىلدىڭ كۇزىندە تاۋەكەل دەپ، قوعامدىق قور قۇرىپ، ءاليحان بوكەيحان اكەمنىڭ بۇركەنشىك ەسىمىن تاڭداپ، بۇگىنگى جاستاردىڭ باسىن ءبىر ارناعا توعىستىرايىن دەپ ىسكە كىرىسكەن ەدىم. ەكى-ءۇش جىلدىڭ ىشىندە قورىمىزدىڭ اتى شىعىپ، وزىندىك برەندى قالىپتاسىپ كەلەدى. باستاپقىدا ەكى-اق جىگىت باستاپ ەدىك، مىنە، قازىر قور جانىنان ارنايى اشىلعان ءاليحان بوكەيحان اتىنداعى «الاش» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا 58 جاس زەرتتەۋشى جۇمىس ىستەپ، حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى عىلىمي پروبلەمالاردى ىندەتە زەرتتەپ، ءتۇرلى باعىتتا ىزدەنىپ جاتىر.

حح عاسىر باسىنداعى قازاق زيالىلارى رەپرەسسياعا ۇشىراپ كەتكەننەن كەيىن ولار تۋرالى ايتىلمادى، جازىلمادى. ءتىپتى كەيبىر ارىستارىمىزدىڭ ەڭبەگى تۇگىلى ەسىمدەرىن دە ۇمىتتىق. مىنە، وسى ءجايت ءبىزدىڭ كوپتەن بەرى كوكەيىمىزدە جۇرەتىن. وسى ءبىر ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا وسىنداي ىسكە قۇلشىنا كىرىسىپ كەتتىك. ماقساتىمىز ەسىمى اتالماي، ەڭبەگى ناسيحاتتالماي جاتقان الاش قايراتكەرلەرىن ناسيحاتتاۋ، ۇلىقتاۋ بولاتىن. «الاش كىتاپحاناسى» سەرياسى بويىنشا ءۇش ايدىڭ ىشىندە 8 كىتاپ جارىققا شىقتى. اقپان ايىندا قوستاناي وبلىسى مادەنيەت باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن الاش قايراتكەرى عازىمبەك ءبىرىمجاننىڭ تۇڭعىش رەت شىعارمالار جيناعى جارىق كوردى. ارتىنشا الاش قايراتكەرلەرى ءبىلال سۇلەيۇلىنىڭ «ءۇمىت»، ءبىلال مالدىبايۇلىنىڭ «كەنەسارى زامانىنان»، سەيىتباتتال مۇستافاۇلىنىڭ «يمام عازالي»، ابدوللا بايتاسۇلىنىڭ «كوركەم ادەبيەت تۋرالى» دەگەن كىتاپتارى «Qyr balasy» باسپاسىنان باسىلىپ شىقتى. بۇل تۇلعالاردىڭ دا شىعارمالار جيناعى تۇڭعىش رەت جارىققا شىعىپ، عىلىمي اينالىمعا ەندى. بۇدان وزگە «Qyr balasy» قوعامدىق قورىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى زاڭعار كارىمحاننىڭ «تولاعاي»، «قازاق تاريحى. ينفوگرافيكالىق دەرەكتەر» دەگەن كىتابى مەن كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى ەردەن نۇراحمەتتىڭ «الاش ارىسى – ءبىلال مالدىبايۇلى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىن شىعاردىق. ايتقانداي، بەيبىت قويشىباەۆ، تۇرسىن جۇرتباي سىندى ۇستازدارىمىزدىڭ دا كىتاپتارىن شىعارۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز.

– قانداي دا ءبىر قارجىلىق قولداۋ بار ما؟

– ءبىز – تاۋەلسىز قوعامدىق ۇيىمبىز. مينيسترلىكتەن نە عىلىمي گرانت يا بولماسا تەندەر الىپ كورمەدىك. كەشەگى الاش ۇراندى زاماندا وقىعان ارىستارعا داۋلەتىنەن زەكەت بەرىپ، ۇلتىنا بايلىعىمەن قىزمەت ەتكەن باي-باعلان ازاماتتار بولعان. ولار – الاش كەزەڭىنىڭ اتىمتاي جومارتتارى. ولار – حالقىنا الەۋمەتتىك قورعان بولعان اقسۇيەكتەر ەدى. ءبىز سول الاش يدەياسىن جان-جاقتى ناسيحاتتاي ءجۇرىپ، كۇنى-ءتۇنى ايبوز ەرلەردىڭ عيبراتتى دا ونەگەلى عۇمىرىن ۇلگى ەتىپ، بۇگىنگىنىڭ قالتاسى قالىڭ، جۇرەگى قازاق دەپ سوعاتىن جومارتتارىن تاپتىق. ءبىزدىڭ ءار كىتابىمىز بۇگىنگىنىڭ حاسەننىڭ اقايى، ورازايدىڭ احمەتى، ماماننىڭ ەسەنقۇلى، ۇكىبايدىڭ قاراجانى، ءادىلدىڭ يكەسى بولعان مەتسەناتتاردىڭ قارجىلىق دەمەۋشىلىك قولداۋىمەن شىعىپ، وقىرمان قولىنا جەتتى. الاش اياۋلىلارىنىڭ تىلىمەن ايتقاندا، داۋلەتتى جانداردىڭ كاسىبىنە اللا بەرەكەسىن بەرىپ، ۇلت جۇمىسىنا ولاردى مولىنان تارتسىن دەپ تىلەيمىن.

– الداعى ۋاقىتتا تاعى دا كوپتەگەن كىتاپتار جارىق كورەتىن سياقتى عوي.

– ءيا، جىل باسىندا قور باسشىلارى زاڭعار كارىمحان، ۇشقىن ءسايدىراحمانۇلى، الماس سىرعاباي تورتەۋىمىز اقىلداسىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30 جىلدىق تورقالى تويىنىڭ قۇرمەتىنە دەپ 30 كىتاپ شىعارۋدى قولعا الدىق. وسى ماۋسىم ايىندا قور ءاليحان بوكەيحان اتىنداعى «الاش» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جاس عالىمدارى ءنازىر تورەقۇلۇلى مەن ماعجان جۇمابايدىڭ ءالى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن مۇرالارىن وقىرمان قاۋىمعا ۇسىناتىن بولادى. سونىمەن قاتار مۇستاقىم مالدىبايۇلى، وتىنشى ءالجانۇلى، بەرىكبول مالدىبايۇلى، عابدولعازيز مۇساعاليۇلى، بايباتىر ەرجانۇلى، ەرەجەپ يتبايۇلى، جۇماحان كۇدەرۇلى، مولداعالي بەكتۇرلىۇلى، مەيىرمان ەرمەكتاسۇلى سىندى قالامگەرلەردىڭ كىتاپتارىن شىعارامىز. بۇل تۇلعالاردىڭ دا كىتاپتارى ءالى كۇنگە دەيىن جارىققا شىقپاعانىن ەسكەرتكىمىز كەلەدى. كىتاپتاردى جارىققا شىعارۋعا قوردىڭ الەۋەتى دە، جاس عالىمداردىڭ كۇش-قايراتى دا جەتەدى. ءبىزدىڭ قوردىڭ باستى ماقساتى دا وسى بولاتىن. ءالى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ارىستاردىڭ ەسىمى مەن ەڭبەگىن ناسيحاتتاۋ، حالقىمەن قايتا قاۋىشتىرۋ. قۇداي اماندىعىن بەرسە، قازاقستاننىڭ بولاشاعى ءۇشىن اتىلىپ كەتكەن 25 مىڭ قايراتكەردىڭ ەڭبەگىن شىعارىپ، «الاش كىتاپحاناسى» سەرياسىن جالپىۇلتتىق كىتاپحاناعا اينالدىرعىمىز كەلەدى. بۇل مۇراتتى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن كۇلتەگىن بابامىز سەكىلدى «كۇندىز كۇلمەي، تۇندە كىرپىك ىلمەي» جان-تەرىمىزدى سىعىپ جازۋىمىز كەرەك.
«Qyr balasy» قوعامدىق قورى بۇدان وزگە الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى ۆيدەو-لەكتسيالار مەن سەمينارلار دا ۇيىمداستىرادى. ءار وڭىردەگى تەلەارنالارمەن دە كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، الاش ارىستارى تۋرالى دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرىپ كەلەدى. 2020 جىلى Kokshe TV ارناسىمەن بىرىگىپ الاش قايراتكەرى ءبىلال مالدىبايۇلىنا ارنالعان دەرەكتى فيلم تۇسىرىلگەن بولاتىن. بۇل دەرەكتى فيلمدەر مەن ۆيدەو-لەكتسيالارىمىزدى قوردىڭ يۋتۋبتاعى پاراقشاسىنان كورە الاسىزدار.

8 سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە ولكەتانۋعا قىزىقتىم

– جاس بولساڭىز دا بۇعان دەيىن جەكە ءوزىڭىز توعىز كىتاپ جازىپ ۇلگەرگەن ەكەنسىز. مۇنداي ەڭبەكقورلىعىڭىز الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇستانىمىمەن ۇشتاسىپ جاتقانداي. الاش مۇراسىن زەرتتەۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىڭىز قالاي، قاي كەزدەن باستالدى؟

– بالا كەزىمنەن الاش تۇلعالارىن ونەگە تۇتىپ، عيبرات قىلامىن. وتكەن زامانداعى تۇلعالاردىڭ ءومىر جولى تۋرالى وقىپ، ىزدەنگەن سايىن جاڭا ءبىر قىزىق دەرەك تاباسىڭ. وقىپ الىپ، تاڭداناسىڭ. «نە دەگەن رۋحى مىقتى، يمانى كۇشتى جان ەدى!» دەپ قايران قالاسىڭ. شىعارماشىلىققا قاتىستى وي قوزعالعان سوڭ، الاش تۇلعالارىنىڭ جۇمباعى مول عۇمىرىنا قاتىستى قىزىق تا عيبراتتى فراگمەنتتەردەن مىسال كەلتىرەيىن.

ماڭدايىنا تيگەن سوۆەتتىك تاعدىردىڭ دويىلى دا ونى جاسىتپاعان، رۋحىن مۇقالتپاعان. پاراساتتى جان: «بىرەۋ: جۇمىس قىلايىن دەسەم، تۇرعان جەرىم جامان، – دەيدى، بىرەۋ: ماڭايىمداعى ەلىم جامان – دەيدى. بۇلاردىڭ ءبارى دە – بوس ءسوز. اباقتىدان جايسىز ورىن جوق، وندا دا وتىرىپ جۇمىس ىستەۋگە بولادى»، – دەگەن. راس ءسوز. ءوز باسىنان وتكەرگەن انىق جاعداي. پاتشالىق بيلىكتىڭ دە، سوۆەتتىك كەزەڭنىڭ دە تۇرمەسىن كورگەن، ايدالعان، قيانداعى سۋىق ءىبىر-ءسىبىردىڭ دە اۋاسىن جۇتىپ، توپىراعىن باسقان.
«ويان، قازاق!» دەگەن ءبىراۋىز سوزىمەن-اق تەك قازاقتى عانا ەمەس، ءبۇتىن تۇرىك حالىقتارىن رۋحتاندىرعان مىرجاقىپ دۋلاتۇلى دا اباقتىعا قامالدى. سوسنوۆەتستەگى ەڭبەكپەن قاتاڭ جازالاۋ لاگەرىندە وتىرعاندا كامەراداعى ءتۇبى ءبىر تۋىسقان ۇلىس تۋمالارىنان سۇراي وتىرىپ، ءتورت داپتەردەن تۇراتىن «قازاقشا-ورىسشا سوزدىك» جازعان. مىنە، تۇرمەدە وتىرعان قايسار جاننىڭ ەرلىككە پارا-پار ءىسى.

مىرجاقىپتى الدىڭعى تولقىن اعالار «جاقاڭ» دەپ ايرىقشا لەپەسپەن قۇرمەت تۇتقان. سول جاقاڭ سولوۆكي لاگەرىندە جۇرگەندە بۋحگالتەرلىك كۋرسقا جازىلىپ، ەسەپشى ماماندىعىن يگەرەدى. سول ماماندىقپەن ءبىر-ەكى جىل قىزمەت ەتىپ، تۇرمىسى جاقسارادى. اقتەڭىز ورتاسىنداعى سولوۆكي ارالىنىڭ اۋاسى دىمقىل تارتىپ، تۇمان باسىپ تۇرادى ەكەن. كۇن كوزى دە كورىنبەيتىن جەر ەكەن. سول تاعانى ءزاي تارتىپ تۇراتىن جەردە جاقاڭنىڭ دەنساۋلىعى ناشارلاپ، دەمىكپە دەرتىنە ۇشىرايدى. لاگەر جانىنداعى اۋرۋحانادا ەمدەلىپ جاتقاندا مەدۆەجيا گوراعا اۋىستىرىلادى. وسى جەردەگى لازەرەتتە شارۋاشىلىق جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، لەكپوم (لەكارسكي پوموششنيك-فەلدشەر) وقۋىن وقىعانى بار. وسى ماماندىقتى يگەرگەن سوڭ، تۇرمەدەگى باۋىرلارىن ەمدەپ، ولارعا مەديتسينالىق كومەك كورسەتكەن. ايداۋدا ءجۇرىپ تە وقىپ، ديپلوم الىپ شىعۋعا بولاتىنىن كورسەتەتىن وقيعا.

مىرجاقىپقا قاتىستى تاعى ءبىر دايەكتى دەرەك – كارتسەرگە (جالعىز كىسىلىك بولمە) قامالۋى. جالعىز ادامعا ارنالعان شاعىن بولمەگە ادامنىڭ رۋحىن سىندىرۋ ءۇشىن جانە پسيحولوگيالىق جۇيكە كۇيزەلىسىنە ۇشىراتۋ ءۇشىن قامايدى. بۇل – 24/7 رەجيمىنە جاپادان-جالعىز قامالعان ادامدى ازاپتاۋدىڭ ەڭ سوراقى ءتۇرى. ال جاقاڭ بولسا مۇنىڭ امالىن تاۋىپتى. قاتىپ قالعان نان قيقىمدارىن جيىپ، شاحمات ويناپ، ءوزىن-ءوزى دامىتىپتى. قىزى گۇلنار انامىزدىڭ جازعانىنا سۇيەنسەك، كارتسەردە وتىرىپ اللا تاعالاعا عانا سەنىپ، قۇران سۇرەلەرىن وقىپ، قۇلشىلىق ەتكەن ەكەن. ادام جالعىز قالعاندا ونى شايتان اينالدىرىپ، مازاسىن الادى. جاقاڭدى ءىبىلىستىڭ ىلمەگىنە دۇعاسى ىلىندىرمەگەن دەسەك ەش قاتەلەسپەيمىز.

قازاقتىڭ تاعى ءبىر وقىمىستىسى، اعارتۋشى، پەداگوگ ءبىلال سۇلەيۇلى حالىققا ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگىندە ورىنباسار، اقتوبە جانە الماتى وبلىسى ءبىلىم باسقارماسىنىڭ باسشىسى بولعان، سەمەي پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ العاشقى رەكتورى قىزمەتىن اتقارىپ ءجۇرىپ، ناقاق جالامەن قۋعىندالىپ، تۇرمەگە تۇسكەندە دە ۋاقىتىن بوسقا وتكىزىپ، ءتورت قابىرعاعا قاراپ، بەكەر جاتپاپتى. 1932 جىلعى 2 ساۋىردە ايەلى فاتيما عابيتوۆا جازعان كەزەكتى ءبىر حاتىندا: «… اباقتىداعى ءومىرىم جامان ەمەس. قازىر مەنىڭ ماسەلەم قارالىپ جاتىر. تەرگەۋدەن بوسادىم. ەندى اباقتى باسشىلارىنىڭ بالالارىنا، جۇمىسشىلارعا ساباق بەرىپ، اعارتۋشىلىقپەن اينالىسىپ ءجۇرمىن. ايىنا شامامەن 40-50 رۋبل تابىس تابامىن. جاقىندا اعىلشىن ءتىلىن وقىپ باستادىم»، – دەپ جازعانى بار. ءپالى، مىنە، بولاشاقتان كۇدەرىن ۇزبەگەن، ءوز-وزىنە سەنىمدى جاننىڭ باتىلدىعى. تاس قاپاستا جاتسا دا دۇنيەتانىمىن كەڭەيتۋگە كۇش سالىپ، جاڭا ءبىر ءتىلدى ۇيرەنىپ، ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرىپ جاتىر. ءبىلال – نەگىزىندە پوليگلوت، بىرنەشە ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەن، ەركىن وقىعان. قازاق تىلىنەن بولەك ورىس، نەمىس، تاتار، تۇرىك ءتىلىن جاقسى ءبىلىپ، سول تىلدەردە ەمىن-ەركىن جازا بىلگەن.

الاش قوزعالىسى، نامىستى ۇرانى، قول باستاپ العا شىققان ەرۋلى كۇرەسى، قارۋلى كۇش توپ جارعان اتويلى ءدۇبىرى تۋالى، مەنىڭ سوناۋ مەكتەپ وقۋشىسى كەزىمنەن قىزىققان، قىزىقپاق تۇگىلى ومىرلىك ستيحياما نەگىز بولعان اقساقالداردىڭ اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەرى ءالى ەسىمدە، سانامدا وسى ساتتە دە جاڭعىرىپ تۇر… راسىمەن، ماعان «جەتىسۋداعى «مامانيا» مەكتەبى»، «الاش قايراتكەرلەرى» دەگەن ءسوز بالا جاسىمنان تانىس، ساناما ابدەن سىڭگەن ۇعىم بولاتىن. ولاي دەيتىنىم – ءبىز ەكى جاسىمىزدان بەرى ناعاشى جۇرتىمىزدىڭ قۇتتى شاڭىراعىندا وسكەنبىز. ناعاشى جۇرت – جەتىسۋدىڭ قاپال-اقسۋ اتىرابى.

كەشقۇرىم اۋىلدىڭ قاريالارى جينالىپ، اڭگىمەنىڭ كوركىن قىزدىراتىن. تاعىلىمدى ەستى سوزدەر مەن نەبىر ۇلاعاتتى تاريح ايتىلاتىن. سونىڭ ءبىرسىپىراسىن ەستىدىك، كوڭىل زەردەسىنە توقىدىق. ۇلكەن اكەم، اۋقاتتى اۋلەتتىڭ بالاسى رەتىندە «كۋلاك تۇقىمى» اتانىپ، سوۆەتتىك بيلىكتىڭ قىسىم-زورلىعىن كورىپ، شىعىس تۇركىستانعا ءوتىپ، زۇلىم ستالين ولگەن سوڭ، اتاقونىسىنا كەلىپ، وتاۋىن كوتەرگەن توقتاربايدىڭ ءومىر جولى دا ءبىزدىڭ جۇرەككە تۇسكەن تاعدىر جاراسى…
2000-جىلداردىڭ باسىندا اراسان اۋىلىنداعى بۇرىنعى شيپاجاي كەشەنى قالپىنا كەلتىرىلىپ، ەسىگىن ايقارا اشتى. قالقابايۇلى مەدەتبەكتىڭ نەمەرەسى، كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ديپلومات جەكەن قاليۇلى مەن بالاسى ەركىننىڭ تىكەلەي ۇيىمداستىرۋىمەن «قاپال-اراسان» ءساناتوريىنىڭ جۇمىسى قايتادان جاندانىپ، ىسكە قوسىلعان-دى. وسى قۋانىشقا وراي، اراسانعا مامان-تۇرىسبەك اۋلەتىنىڭ تۇقىمدارى تەگىس جينالدى.

قاپال مەن اراساندى جالعاپ جاتقان تاس جولدىڭ بويىنداعى تۇكىنىڭ كەزەڭى جەرىندەگى تانەكە باتىردىڭ كەسەنەسى قالپىنا كەلتىرىلىپ، كۇردەلى رەستاۆراتسيالىق جۇمىستار جۇرگىزىلدى. ۇلكەن بەلگىتاس قويىلىپ، رەسمي اشىلۋى ءوتتى. مازار باسىندا قۇران وقىلىپ، ءدىني جورالعىلار جاسالدى. وسىنىڭ ءبارى انىق ەسىمدە، ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىمدا.
مامان ابىزدىڭ كىندىگىنەن ونگەن ۇرپاقتارىنىڭ بىرقاتارىن كوردىم، قويان-قولتىق ارالاستىم. اسىرەسە، جەكەن قاليۇلى اقساقالمەن وتە جاقسى قارىم-قاتىناستا بولىپ ەدىك. ەكەۋىمىز ناعاشى-جيەن بوپ، سان مارتە اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، ەل مەن جەر تۋرالى كەلەلى ءسوز قوزعايتىنبىز. بۇكىل الەمدى تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيدىرعانداي ۇيىنە قاماعان اتى وشكىر ىندەت COVID-19 پاندەمياسىنىڭ كەسىرىنەن توقسانداعى جەكەن ابىزىمنىڭ ۋاقىت مەزگىلى سوعىپ، قاپيادا ايىرىلدىم دا قالدىم…

ءار جىلدارى الاش ارىستارىنىڭ ۇرپاقتارىمەن كەزدەسىپ، دەرەك الىپ، قۇجات جيناپ ەدىم. 8 سىنىپ وقۋشىسى كەزىمدە، العاش رەت ولكە تاريحىن زەرتتەۋ قامىمەن قاپال-اراسان ايماعىنداعى جەر-سۋ جايىن، وتكەنىن بىلەتىن قازىنا قارتتارمەن جولىعىپ، دەرەك جيناۋدى باستاپپىن. سودان بەرى قانشاما ارىستىڭ ۇرپاعىن، تۋىسىن كورىپ، اڭگىمەسىن ەستىدىم. سول كەزدەسۋ وتكەن ءۇيدىڭ ەسىگىنەن شىققاندا جانارلارى جاسقا تولعان، كوزدەرىنە وكىنىشتى ءومىر حاتى جازىلعان تالاي جازمىش يەلەرىن كورىپ ەدىم… ارداقتى جانداردىڭ ارحيۆ قۇجاتتارى مەن وتباسىلىق البومىنان سۋىرىپ بەرگەن فوتولارىن العان ءساتىم، سوڭعى ءسوزى… قاراپ وتىرسام، سونىڭ بارلىعى امانات، ءۇمىت ەكەن.
وسى ايتقاندارىمنىڭ ءبارى قاعازعا ءتۇسىپ، ارقايسىسى جەكە كىتاپقا اينالىپ، سولاي جازىلدى. قالام ۇستاعان جازۋشىنىڭ جازۋدان، زەرتتەۋدەن باسقا ماسەلەسى بولماۋى كەرەك. سوندىقتان دا قوعامدىق سانانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن، تاۋەلسىز ەلىمنىڭ رۋحاني سۇرانىسىن وتەۋ ءۇشىن شىنايى تاريحتى جازۋدى ءوزىمنىڭ پەرزەنتتىك ءىسىم دەپ بىلەمىن.

– ەلدوس، بىرەر كۇن بۇرىن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا مۇشە رەتىندە قابىلداندىڭىز. قۇتتى بولسىن! جەكە شىعارماشىلىعىڭىزدان قانداي جاڭالىقتار كۇتەمىز؟

– راقمەت! ماماندىعىمىز – ادەبيەتشى بولعان سوڭ ءارى عىلىم سالاسىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن سوڭ، كوبىنەسە عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسىپ ءجۇرمىن. اراسىندا بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارناپ اڭگىمە، ەرتەگى جازىپ تا ءجۇرمىن. شىعارماشىلىق جولىم بالالارعا ارناپ اڭگىمە جازۋدان باستالعاندىقتان، جازۋشىلىق قالام ءىسىم جانىما وتە جاقىن. جاقىن كۇندەرى «تاۋ قۇسى» اتتى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان اڭگىمە، حيكاياتتارىم جاس دوستارىمنىڭ قولىنا جەتەدى. سوسىن، الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى اماندىق باتالوۆتىڭ قولداۋىمەن بالالار ادەبيەتى جىلى اياسىندا «قۇلىنشاق» دەگەن تەك جەتىسۋلىق بالالار جازۋشىلارى ەكى تومدىق انتولوگياسىن قۇراستىردىق. 1 ماۋسىم كۇنى تانىستىرىلىمى وتەدى. بۇل – ءبىر وبلىس جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى نەگىزىندە دايارلانعان ەلىمىز بويىنشا العاشقى ادەبي جوبا. كەز كەلگەن قالام ۇستاعان قالامگەر سەكىلدى كەلەر كۇننەن كۇتەر ءۇمىتىم زور.

– اڭگىمەڭىزگە كوپ راقمەت!

سۇحباتتاسقان ءمولدىر رىيىمبەكوۆا

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى

Abai.kz