قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
V
ءوزى «ەندى ءۇش كۇن قامالساق ولەرمىز» دەگەن قۋاتتى سول قاندالا ورداسىنان ءۇشىنشى ءتۇننىڭ جارىمىندا اكەتىپ ەدى. سارىدان تۇپ-تۇتاس قان كۇرەڭگە اينالعان تاتاردىڭ ءبىرىن ءتورتىنشى ءتۇنى ىڭىردە، ءبىرىن ءتۇن جارىمىندا جاتقان جەرلەرىنەن ەكى ساقشى سۇيەمەلدەي تۇرعىزىپ ارەڭ اكەتتى. مەن جالعىز قالدىم، جالعىز دا ەمەسپىن-اۋ، قۇجىناعان قالىڭ قاندالا مەنى عانا ورتاعا الىپ، «ايمالاي» بەردى. بۇل تۇندە مەن دە داۋالعا سۇيەنىپ تۇرۋدان قالىپ، شالقامنان جاتقانمىن. سودان قانشا ۋاقىتتان كەيىن الىپ شىققانىن، الىپ شىعىپ نە ىستەگەنىن بىلمەيمىن، ءبىر كەزدە ەسىمدى شالا-شارپى جيسام، كيىمىم شىلقىلداعان سۋ ەكەن. ايتەۋىر ءبىر جارىق ءۇيدىڭ تسەمەنت ەدەنىندە جاتقان سياقتىمىن. شور بولىپ جۇمىلىپ العان كوزدەرىم اندا-ساندا زورعا ءبىر سىعىرايادى. ەكى مىرزا باياعى كۇلىمسىرەگەن قالپىندا ەكى جاعىمنان ءتونىپ تۇر. ەرىندەرىنىڭ جىبىرلاۋىنا قاراعاندا سۇراق قويىپ تۇرعان ءتارىزدى. ءىسىپ كەتكەن قۇلاعىم ەش دىبىس ەستىر ەمەس. اق كيىمدى بىرەۋ دەنەمدى اياعىمەن اۋدارىپ، ۋكول قويدى. ونان سوڭ اياعىمەن قايتا اۋدارىپ شالقالاتتى دا، بەتىمە بىردەڭە جاعا باستادى. ونىسىن قاباعىما دا، قۇلاعىمنىڭ قۋىسىنا دا تاپتىشتەي جاعىپ جاتقاندا ۇيىقتاپ كەتىپپىن.
V
ءوزى «ەندى ءۇش كۇن قامالساق ولەرمىز» دەگەن قۋاتتى سول قاندالا ورداسىنان ءۇشىنشى ءتۇننىڭ جارىمىندا اكەتىپ ەدى. سارىدان تۇپ-تۇتاس قان كۇرەڭگە اينالعان تاتاردىڭ ءبىرىن ءتورتىنشى ءتۇنى ىڭىردە، ءبىرىن ءتۇن جارىمىندا جاتقان جەرلەرىنەن ەكى ساقشى سۇيەمەلدەي تۇرعىزىپ ارەڭ اكەتتى. مەن جالعىز قالدىم، جالعىز دا ەمەسپىن-اۋ، قۇجىناعان قالىڭ قاندالا مەنى عانا ورتاعا الىپ، «ايمالاي» بەردى. بۇل تۇندە مەن دە داۋالعا سۇيەنىپ تۇرۋدان قالىپ، شالقامنان جاتقانمىن. سودان قانشا ۋاقىتتان كەيىن الىپ شىققانىن، الىپ شىعىپ نە ىستەگەنىن بىلمەيمىن، ءبىر كەزدە ەسىمدى شالا-شارپى جيسام، كيىمىم شىلقىلداعان سۋ ەكەن. ايتەۋىر ءبىر جارىق ءۇيدىڭ تسەمەنت ەدەنىندە جاتقان سياقتىمىن. شور بولىپ جۇمىلىپ العان كوزدەرىم اندا-ساندا زورعا ءبىر سىعىرايادى. ەكى مىرزا باياعى كۇلىمسىرەگەن قالپىندا ەكى جاعىمنان ءتونىپ تۇر. ەرىندەرىنىڭ جىبىرلاۋىنا قاراعاندا سۇراق قويىپ تۇرعان ءتارىزدى. ءىسىپ كەتكەن قۇلاعىم ەش دىبىس ەستىر ەمەس. اق كيىمدى بىرەۋ دەنەمدى اياعىمەن اۋدارىپ، ۋكول قويدى. ونان سوڭ اياعىمەن قايتا اۋدارىپ شالقالاتتى دا، بەتىمە بىردەڭە جاعا باستادى. ونىسىن قاباعىما دا، قۇلاعىمنىڭ قۋىسىنا دا تاپتىشتەي جاعىپ جاتقاندا ۇيىقتاپ كەتىپپىن.
- تۇر!- دەگەن ءۇن ەستىلدى ءبىر كەزدە. كوزىم دە يكەمگە كەلىڭكىرەپ قالىپتى. ەكى قولىمدى تىرەنىپ، باسىمدى كوتەرىپ وتىردىم. ەكى مىرزا ۇلكەن ۇستەل تورىندە، ورىندىق ارقالىقتارىنا شالقالاپ جاتىر. ءتۇن ەكەن. تاس توبەدەن اباجۋرلى قوس شىراق جانىپ تۇر. ەسىك جاق ءبىر بۇرىشتىڭ توبەسىندەگى «شىعىردان» وتكىزىلگەن جىڭىشكە جىبەك ارقان استىنداعى ۇستەلدىڭ ىرگە جاعىنان ۇرشىققا ىلىنگەندەي، قوس قاباتتالا كەرىلىپتى. ونىڭ اينالمالى قايىس ەكەنىن تۇسىنسەم دە، قيناۋدىڭ قاي تىلسىمى ەكەنىن ايىرا المادىم. ءتور جاق بۇرىشتا مەن بىلمەيتىن ءارتۇرلى اسپاپتار جاتىر. تاعى ءبىر بۇرىشتا جۋان ءتورت سيراقتى، ادام بويى، قويان جون، بۇكىس دوڭبەك كورىنەدى. قالاي دا ەتپەتتەتىپ تاڭىپ دۇرەلەيتىن «سۇيىكتىمىز» سياقتى، ەكى جاعىنداعى جالپاق بەلدىكتەر سول اپاي توسكە جابىستىرا قۇشاقتاتاتىن «جەڭگەلەرىمىز» شىعار.
سولارعا باجىرايا قاراعانىمدى قىزىقتاعانداي ەكى مىرزا كۇلىمسىرەدى. مەن دە تەز شيراپ، كۇلىمسىرەۋگە تىرىستىم.
- نەگە كۇلەسىڭ؟- دەدى اق سارى جاي عانا شىراي كورسەتىپ. - الدىڭداعى ورىندىققا وتىر!
- ستانوكتى... ۇستا دۇكەنى سياقتى ەكەن،- دەي سالىپ، ءوزىمدى تاعى دا بەكەمدەي ءتۇستىم. بىراق، سۋعا توعىتقان با، ءيا، ديزەنفەكتسيا ناسوسى سونشالىق «جومارت» پا، كيىمىم سۋمەن شىلقىلداپ، تىم اۋىر سەزىلدى. ءتورت اياقتاپ ارەڭ تۇرىپ، ورىندىققا وتىردىم.
اق سارى اق سۇرعا قىسقاشا اۋدارىپ وتىرىپ، مەنىڭ اتى-ءجونىمدى، ادرەسىمدى، ورىن-تۇراعىمدى سۇراپ جازدى دا، راستى مويىنداۋ جونىندەگى وسيەتىن قىسقاشا ايتىپ ءوتتى. انەۋ كۇنگى وسيەتىنە قوسقان جاڭالىعى - مۇنداعى «قاماق بولمەلەرىنىڭ» قاندالا جونىنەن قاتەرلى «ەسكى ءۇي» ەكەنىن ەسكەرتۋى عانا بولدى.
- بەس-التى كۇن عانا جاتقاننىڭ وزىندە-اق ەسىڭنەن تانىپ، ءولىم حالىنە ءتۇستىڭ. جەتى-سەگىز كۇن جاتىپ قالساڭ، ولگەنىڭ عوي! شىنىڭا كەلمەسەڭ، مىنا كىجاڭ ىزا بولادى دا، ءبىر اي، ءتىپتى ودان دا ۇزاق جاتقىزا بەرەدى. راسىڭدى ايت تا قۇتىل!... مەن حۇيزۋمىن، مۇسىلمانمىن، ساعان جانىم اشىعاندىقتان ايتامىن: راسىڭا كەلسەڭ - قۇتىلعانىڭ، جاسىرساڭ - ولگەنىڭ ولگەن، ەشكىم ارا تۇسە المايدى!... ۇيىمدارىڭدى سەرىكتەرىڭنىڭ ءبارى مويىنداپ بولدى،- دەپ شىن جاناشىرلىق سىرىن ايتقانداي اقىرىن عانا كۇبىرلەدى. سونان سوڭ. - تەزىرەك مويىنداي سالماساڭ - قينالىپ ولەسىڭ! مويىنداعانداردى تۇگەل مەكتەپتەرىنە قايتارماق، جاقسى، تازا ۇيگە شىعارىپ، جاقسى تاماق بەرىپ جاتىر، ۇقتىڭ با؟!
- ۇقتىم،- دەپ مەن دە شىن نيەتكە كەلگەندەي، باسىمدى يزەپ-يزەپ قالدىم. - كىجاڭعا مەنىڭ جاۋابىمدى ءدال ءوز قالپىندا جەتكىزىڭىزشى، راسىن ايتايىن.
اق سارىسى اۋدارىپ ەدى، اق سۇرسى «رۇقسات» دەگەندەي يەگىن ءنانسي قاقتى.
- راس ءسوز ارقاشان ءبىر-اق ءتۇرلى بولادى،- دەپ باستادىم مەن. - ەكىنشى تۇرگە اينالسا، وتىرىك بولعانى. ويتەتىنى، وتىرىك سان ءتۇرلى قۇبىلمالى بولادى. وتىرىكتىڭ وتىرىكتىگىن دە، راستىڭ راستىعىن دا سىزدەردەي ءبىلىمدى، تاجىريبەلى ادامدار تەز-اق ايىرادى. مەن سىزدەرگە وتىرىك ايتىپ، ولمەكشى ەمەسپىن. مەن جاسپىن عوي، ولگىم كەلمەيدى، جان كەرەك ماعان!
بۇل ءسوزىمدى اۋدارمادان تىڭداعان كىجاڭ تاعى دا يەك قاعا سالدى.
- بىراق، كوپ ءسوز بولماسىن، ۇيىم ماسەلەڭدى، وعان كىم تارتقانىن، ءوزىڭ نە قىزمەت كورسەتكەنىڭدى عانا ايتساڭ بولعانى،- دەپ قوستى كىجاڭ.
- قانداي ۇيىم ول؟... مەن تەك گومينداننىڭ عانا مۇشەسىمىن، سونى سۇرايسىز با؟
- «شىعىس تۇركىستان» ۇيىمىن ايت!- دەپ كىجاڭ ۇستەلدى تىقىلداتتى. اق سارى مۇنى ۇيعىرشا اۋداردى دا، ءوز سوزىمەن وڭدەپ جىبەردى:
- ...مىنە، ۇيىمدارىڭنىڭ اتىنا دەيىن بەلگىلى بىزگە، ايتقامىن عوي، سەرىكتەرىڭ راسىن ايتپاعان بولسا، بۇل اتتى ءبىز قايدان بىلەمىز؟
- شىعىس تۇركىستان!- دەپ مەن اسا عاجاپتانعانداي كەزەك قارادىم ەكەۋىنە. - «شىعىس تۇركىستان!»... بۇل نە دەگەن ءسوز؟... ءبىزدىڭ گوميندانعا قارسى ۇيىم با، ءيا، دوس ۇيىم با؟!
كىجاڭ جامان تىلمەن كوسىپ جىبەرىپ، ۇستەلدى قويىپ قالدى.
- گوميندان دوسىن قاماي ما؟...
- ەندەشە، مەن ونداي دۇشپاندى مۇلدە بىلمەيمىن!- دەپ باسىمدى ءبىر-اق شايقادىم.
- ولاي بولسا، نەگە قاشتىڭدار؟- دەگەن سۇراۋىن اق سارى اۋداردى.
- قورقىپ قاشتىق.
- نەدەن قورىقتىڭدار؟
- وتكەن 44-ءشى جىلدىڭ قىسىندا مەكتەپ حانزۋ ساباقتاستارىمىزعا مىلتىق، ءتىپتى پۋلەمەت تاراتىپ بەرىپ، ۇلتتىق وقۋشىلاردى قاماتتى، تۇندە دارەتكە شىقساق مىلتىق اتتى. ءۇش ءتۇن بويى جاتاقحانادا دارەت قىلدىق. ارتىنان ەستىسەك، ءۇرىمجى تاۋلارىنا قۇرالدى «باندى» كەلگەن ەكەن. بيىل، وسى جاقىندا عانا «باندى» تاعى دا كوبەيىپتى. التاي تاۋلارىنان عانا ەمەس، ىلە تاۋلارىنان دا كوپ شىعىپتى دەپ ەستىدىك. ولار كەلىپ ءۇرىمجىنى قورشاي قالسا، حانزۋ ساباقتاستار ءبىزدى قىرىپ تاستايدى دەپ قورىقتىق. بۇل قورقىنىشىمىزعا تاعى ءبىر سەبەپ قوسىلدى: وسى قىستىق دەمالىستا ءبىزدى ۇيىمىزگە قايتارماي قويدى. «جولدا باندى بار، قاتىناس بەكىپ قالدى» دەيدى. جول بەكي بەرسە اكە-شەشەمىزدى مۇلدە كورە الماي قالامىز عوي، ۇيگە تەز جەتىپ الايىق دەپ قاشتىق.
- سوندا، باندىعا بارىپ قوسىلماقسىڭدار عوي، سولاي ەمەس پە؟
- جوق، ءبىزدىڭ ءۇيىمىز قالادا. قالادا «باندى» بولا ما ەكەن؟
- قالادان باندى شىقپايدى دەپ كىم ايتتى ساعان؟
- باندى دەگەن تاۋدىڭ جابايىلارىنان شىعادى، قالانىڭ وقىعان مادەنيەتتى ادامى «باندىعا» قوسىلا ما؟
ەكى مىرزا ءبىر-بىرىنە قاراپ جىميىستى. شىرايلارىندا «وسىنشالىق حابارسىز با» دەسكەندەي اڭىرىس بار.
- جاقىندا ىلەدەن نە حابار جەتتى سەندەرگە؟ - دەپ ماعان كىرپىك قاقپاي قادالا قالدى كىجاڭ. جارنامانى مەڭزەپ وتىرعانىن سەزە قويدىم. بۇل مىرزا دا ادامنىڭ بەت قۇبىلىسىنان ءىشىن بىلە قويامىن دەيتىن «گيپنوزداردىڭ» ءبىرى بولسا كەرەك. بوگەلە ويلانسام-اق «پالەگە» قوساقتاماق ءتارىزدى. مەن دە ءتۇزۋ قاراپ، ىركىلمەي قايىردىم جاۋابىن:
- مەن ىلەلىك ەمەسپىن عوي، ىلەدە حات جازىسىپ تۇراتىن ەشكىمىم جوق.
- بىرگە قاشقاندارىڭنىڭ ىشىندە ىلەلىكتەر دە بار عوي؟
- بار، ولار دا قالانىكى. ۇيلەرىنە امان جەتىپ الۋدى ايتادى.
ويلانىسىپ قالدى ەكەۋى. ىلەدە بولعان وقيعانى اشىق ايتىپ تەرگەمەسە ۇستەمدىك ەتە المايتىنىن ويلاسقان سياقتى.
- سەندەردى كىم بىرلەستىردى؟- دەپ كىجاڭ ىڭىلداي سۇرادى ەندى.
- وسى قاشقان ون توعىزىمىز مەكتەپكە كەلگەلى تانىسپىز. بىلتىر قىستا قورىققانىمىزدان باستاپ سىرلاسپىز. «بيىل باندى تاعى دا شىقتى» دەگەن سايىن قورقا سويلەسىپ جۇردىك. قىستىق دەمالىستا ءۇيدى-ۇيىمىزگە قايتىپ كەتەيىك دەسىپ ەدىك، دەمالىسقا قايتارماي قويعان سوڭ، كۇن جىلىنىسىمەن جاياۋ بولساق تا جەتىپ الايىق دەپ كەلىستىك...
- ۇيلەرىڭە تۋرا تارتپاي، بوعداعا قاشقاندارىڭ باندىعا قوسىلۋ ماقساتتارىڭدى دالەلدەمەي مە؟
- ۇيگە قاراي تۋرا كەتسەك، جاياۋ ادامعا وتە الىس. بوعدادا «باندى» جوق جانە بىرنەشە ساباقتاستىڭ تۋىسقاندارى، جيەن، ناعاشى، بولە، قۇدالارى كوپ ەكەن. سولاردان كولىك، كومەك سۇراۋعا باردىق، ولار اسكەر شاقىرىپ ۇستاپ بەردى...
كىجاڭ اقىرا تۇردى ورنىنان:
- ۇيىمىڭدى مويىندايمىسىڭ، جوق پا؟!
- بىرىگىپ قاشقاندارىمىزدى ۇيىم دەسەڭىز، وسىنداي ۇيىم بار. ال الگى... الگى نەمەنە ەدى؟... ا... شىقسىن تۇركىن!.. شىقسىن تۇركىن دەگەندەرىڭىزدى تۇسىنبەيمىن دە! وتىرىك ايتىپ سىزدەردى الداي المايمىن!
- سەرىكتەرىڭنىڭ ءبارى ايتىپ وتىرعاندا سەن نەگە مويىندامايسىڭ؟
- سىزدەردى الداپ قۇتىلماقشى بولسا، وزدەرى بىلەدى، مەن سىزدەردى الداماي، الالدىعىممەن قامقورلىقتارىڭىزعا يە بولماقپىن.
- قامقورلىق؟... مويىنداماساڭ ولەسىڭ!
- وتىرىككە مويىنداماعاندى ولتىرسەڭىزدەر ولتىرە بەرىڭىزدەر! بىراق، جياڭ زۇڭساي ونداي بۇيرىق تۇسىرمەس!
كىجاڭ ارت جاعىنداعى ەلەكتر كنوپكاسىن باسىپ قالىپ ەدى، سارت-سۇرت باسىپ ەكى جەندەت كىرىپ كەلدى. الگى قوس ارقان تارتقان ۇستەلدى ىمداپ قالدى كىجاڭ. ەكى جەندەت ەكى بىلەگىمنەن ۇستاپ، ارقان تۇسىنا اپاردى دا، قوجالارىنا قايتا قاراسىپ الىپ، ۇستەلدىڭ ءتور جاق شەتىنە سۇيرەدى مەنى. بۇل شەتتە قيامەتتىڭ تاعى ءبىر جۇمباق قيناۋى بارىن سەزدىم.
ءبىر جەندەت وڭ بىلەگىمنەن ۇستاپ، قولىمدى ۇستەل بەتىنە تيگىزىپ ەدى، ەكىنشى جەندەت بۇيىردەگى ءبىر تەتىكتى قايىرا قويدى، كارى قاسقىردىڭ ازۋىنداي مۇقىل تىستەر ساپ ەتە ءتۇسىپ، قولىمدى بىلەزىكتىگىنە دەيىن جۇتىپ الا قويدى دا، مىجىپ جىبەرەتىندەي، قىسىپ بارا جاتتى.
- ەي، شىنىڭدى ايتا سالمايمىسىڭ، قولىڭنان ايرىلاسىڭ!- دەپ اق سارى قاسىما جەتىپ كەلدى دە جەندەتتەرگە حانزۋشالاپ، توقتاتا تۇرۋدى سۇراعانسىدى. - سەرىكتەرىڭنىڭ ءبارى مويىنداعان ۇيىمدى اشكەرەلەي سالساڭ بولمادى ما، مىناۋ قولىڭدى قازىر-اق مىلجالاپ جۇلىپ تاستايدى.
- بىلمەسەم نەمدى اشكەرەلەيمىن، باسىمدى جۇلىپ تاستاسا دا راسى سول. ونداي ۇيىمدى ءبىز بىلمەيمىز. ولاردى شىلعي وتىرىككە مويىنداتقان وسى ستانوك شىعار. قايتادان... اكەلىپ... تەرگەڭىزدەر!... قايتادان... راسىنا كەلەدى ولار!... ولار... ا.. ولار وتىرىك....
قانشالىق شىدايىن دەسەم دە سوڭعى ءسوزدى ەرىكسىز شىڭعىرا قوستىم.
- توقتات! - دەدى جەندەتتەرگە اق سارى. ەكىنشى ءبىر تەتىكتى باسىپ قالعاندا تىستەر ءسال بوساتا بەرىپ، قىسقان بويى توقتاي قالدى. اق سارى كىجاڭىنا قارادى.
- مويىندايمىسىڭ، جوق پا؟ - كىجاڭ ۇستەلىن شارت ەتكىزدى. مەن دە ساق ەتە ءتۇستىم:
- وتىرىككە مە؟... راسىن ايت دەپ تاربيەلەگەن ءوزىڭ، ەندى وتىرىككە مويىنداماسام ولتىرمەكپىسىڭ؟
- شىن ۇيىم بار!... ايتپاساڭ ولەسىڭ!
- جوق!... بار بولسا مەن ءوزىم بىلمەيمىن بە؟
- بىلەسىڭ، ايتاسىڭ! - دەدى جاعى قيسايىپ، تىستەنە قالعان كىجاڭ، - مويىنداماساڭ - قيناپ ولتىرەمىن سەنى!... اپار سول كامەراعا!- دەپ ەندى جەندەتتەرىنە ساقىلدادى... قاشان شىنىنا كەلگەنشە جاتادى.
«قاسقىر» اۋزىنان قولىم ارەڭ شىقتى، مۇقىل تىستەر كىرىگىپ، جابىسىپ قالعان ەكەن، شىقسا دا جانىنان ايرىلىپ شىققانداي سىلق ءتۇستى. تۇلا بويىمنان تەر شۇمەكتەپ اعىپ بارادى.
- شىنىن ايتىپ بولدىم، وتىرىك ايتپادىڭ دەسەڭىز، قالاي ولتىرسەڭىز ءوز ەركىڭىز، شىنى كەرەك بولسا، بۇدان باسقا شىندىق تابا المايسىز! تابا المايتىن سەبەبىڭىز، شىندىق بىرەۋ عانا! ايتقامىن عوي، ءوزىڭىز ويلانۋىڭىزدى وتىنەمىن، - دەي سالىپ جەندەتتەردىڭ الدىنا ءتۇستىم.
تاڭ بوزارسا دا ءالى قاپ-قاراڭعى تۇرعان سول قاندالا ورداسىنا قايتا باردىم. قاتارلاس كامەرالاردىڭ بارىنەن كۇڭىرەنىس، قينالىس ءۇنى ەستىلدى. ءبارى دە حال جەتكەنشە قاندالامەن قىرقىسىپ بولىپ «ءما، جەسەڭ جەگە» كەلگەن سياقتى، دارمەنسىز ىڭىرانىس كوپ ەستىلدى. مەن دە قۇلاي كەتتىم...
قولىمنىڭ قاقساۋىنان با، الدە قاندالا شاقپاي ما، ايتەۋىر دەنەم تىنىش سياقتى. ءتىسىمدى قاتتى باسىپ تىلدەپ جىبەردىم ءبىر كەزدە. اناۋ ءبىر ۋاقىتتاعى رەپقاتشا تۇتەك ءبىر اشۋ بيلەي قالدى. «پارتيزاندار ءوز ۋاعىندا كەلە قالسا قاسقىرلارعا بۇلاي جەم بولماس ەدىك قوي، اتتەگەنە... رەپقات!... باتىرىم!... قازا بولعان-اق شىعارسىڭ؟... تازدىڭ ءۇنىن دەر كەزىندە ءوشىرىپ، جاۋدى فاكتىدەن توتيتىپ-اق كەتىپسىڭ! قولعا تۇسكەن جارنامادان ۇققان «شىعىس تۇركىستان» اتىن عانا ۇستاپ وتىرىپ قالىپتى عوي... رەپقات!... ەسىل اعا!... ءتىرى قالسام قۇز جارتاستارعا اتىڭدى قاشاپ جازارمىن!... كەل، نۇرياش، بىرلەسىپ جىرلايىق، جوقتايىق ونى!... قايداسىڭ جانىم، قايداسىڭ؟!... قايداسىڭ؟!... قايداسىڭ؟!- دەپ قاتتى ايقايلاپ جىبەرىپپىن.
- باقىرما!- دەپ اقىردى سىرتتان بىرەۋ حانزۋشالاپ. باسىمدى كوتەرىپ الدىم، ەسىك ساڭلاۋلارىنان جاڭا شىققان كۇن ساۋلەسى ءتۇسىپتى. تۇرىپ بارىپ سىعالاسام، باسىنا كەنەپ دوربا كيگىزىلگەن اركىمدى دارەتكە شىعارىپ ءجۇر ەكەن. ساقشىلار بۇرىنعىداي جۇدىرىقتاپ، تەۋىپ ايداماي، سۇيەمەلدەپ ارەڭ اكەتىپ بارادى. تۇتقىندار ءولىم حالىنە تۇسكەن سوڭ ۇرۋدى توقتاتقان سياقتى، كەنەپ جامىلىشتان اياق جاقتارى عانا كورىنەدى. بىرنەشەۋى ءبىزدىڭ جولداستار ەكەنى بايقالدى. ءبارى كىبىرتىكتەپ-سەندەلەكتەپ ءوتتى. جۇرىستەرىنەن قايسىلارى ەكەندىگىن ايىرا المادىم. تەرگەۋ باستىعىنىڭ «تويعىزىپ، بورلاپ جاتقانى وسى بولعانى عوي! - دەپ كۇبىرلەدىم. - ءيا، راسىندا مويىنداتقان-اق ەكەنسىڭ اش قاندالا!»
قايتا تۇرىپ اباقتى قابىرعالارىنا ءۇڭىلدىم. قاندالانىڭ وربىگەن مول ۇرپاعى كۇرەڭ سىرعا اينالعان ءوز ارۋاقتارىنىڭ ۇستىنەن ەرسىلى-قارسىلى ءورىپ ءجۇر. ءبىر عاجابى، مەنىڭ ۇستىمە قاپتاماپتى. تەرگەۋ بولىمىنە كىرگىزەردە مالشىندىرعان ديزەنفەكتسيا دارىسىنەن جولاي الماي، مىسى قۇرىپ جۇرگەن سياقتى، كوبى مەنشە ارەڭ قىبىرلايدى.
جەندەتتەر مەنى دە تۇمىلدىرىقتاي جەتەلەپ، ۇرماي دارەتتەندىرىپ قايتتى. بۇل رەتكى سىقپا مومى مەن ەلۋ گرام سۋدى كۇندەگى ساتالا اسپاز ەمەس، تازا كيىنگەن ءبىر لاۋحان1 اكەلىپ ەسىكتەن ۇستاتتى دا، سىرتقى بوساعاعا سۇيەنىپ ۇڭىلە كۇبىرلەدى ماعان. ۇيعىرشانى حانزۋ ۇنىندە قاۋدىرلاتىپ شالا سويلەيدى ەكەن:
- اتاڭ-اناڭ بار؟... مەنىڭ بالا ۇقشايدى، ادەمى بالا ۇقشايدى! اي-حاي-حاي، جاپ-جاس ءولۋ قيىڭ-قيىڭ، مەندە جۇرەك اۋىرادى، - دەپ جاناشىلعانسي كىرجيىپ، باسىن شايقاپ-شايقاپ قالدى. - بۇل ۇكىمەت سەن مويىندايدى، قويا بەرەدى. سەنىكى ۇقشايدى، ءوزىڭ ۇقشايدى، بىرنەشە شياۋحوزىڭدى2 جاقسى ۇيگە شىعاردى، تاماقتى حوپ-حوپ جەگىزدى. قايتارامىز دەيدى. سەن دە مويىندا، مەكتەپ قايتاسىڭ!... بەكەر-بەكەر قينالىپ ولەتىن بولمايدى، مىنا جان جاقسى، ءتىرى جاقسى. ولەسىڭ، اتاڭ-اناڭ جىلايدى، نە بولدى!... ۇقتىڭ؟... مويىندا، قايت-قايت!...
- ەي، لاۋحان، جانىڭ اشىسا سۋدى نەگە مولىراق اكەلمەيسىڭ؟
- ءايا، كورىپ قويادى، وسى ۇيگە مەنىڭدى قامايدى! مەنىڭ بالاڭ كوپ، مەن باحادى!
- ءوز بالاڭدى باعۋ ءۇشىن ازازىلدىك ىستەپ، وتىرىككە مويىندا دەپ ازعىرىپ، ەلدىڭ بالاسىن قىرعىزباقسىڭ عوي! ءوز بالاڭدى بىرەۋ وسىلاي ولتىرسە قايتەر ەدىڭ؟... الداي المايسىڭ بۇل وتىرىگىڭمەن، بىرەۋى تۇمسىعىڭدى جاپىرا ولەدى... جوعال، كارى سايتان!- دەپ ايعاي سالدىم.
- باقىرما، باقىرما، مەنىكى جاناشيدى ايتادى، - دەپ بۇكشەڭدەي جونەلدى. سول لاۋحاننىڭ ەكى كامەراعا تاماق اپارعان كەزىندە ىلعي وسىلاي كۇبىرلەپ جۇرگەنى سەزىلدى، قاتارلاس كامەرالاردان مەنشە ايعايلاعان ىزالى ءۇن ەستىلىپ جاتتى.
كيىمىمدەگى ءدارى ءيىسى تاراپ كەتكەن ەكەن، ەكىنشى كۇنى تۇندە دەنەم قايتا دۋىلداي باستاماسىن با. ەسىمە ەندى ءتۇستى، مويىن وراعان كويلەگىم مەن بالاق تاڭعىشىمدى تەرگەۋشىلەر جوعالتىپتى. مايكامدى شەشىپ الىپ، موينىما ەندى سونى ورادىم. بۇرىنعىداي تۇرەگەپ تۇرا حال جوق. «شيە ءبورى» ءورىپ جۇرگەن داۋال مەن كيىم سىرتىن سيپاپ تاستار ارتىق قول دا جوق. جالعىز قولىم بەت-اۋىز بەن قۇلاقتان بوسار ەمەس، سۇيەنىپ وتىرىپ الىپ ىڭىرسۋدان باسقا «شارا» قالماعان. ءتۇن ورتاسىندا ەسىك اشىلىپ، قول شىراق جارق ەتە ءتۇستى. ۇيعىرشا سويلەۋىنەن اق سارى سۇرقيا ەكەنىن تانىدىم.
- ەي، ويلانىپ بولدىڭ با؟ - دەپ سۇرادى.
- نەنى ويلانامىن، بار شىنىمدى سويلەپ بولعانمىن.
«مۇسىلمان» تەرگەۋشى باسقا كامەراعا ەستىلمەيتىن باسەڭ ۇنمەن سويلەدى.
- ولۋىڭە ەندى ءتىپتى جاقىن قالدى، مەن اقىرعى رەت سۇراۋعا كەلدىم. راسىن ايتساڭ قازىر-اق قۇتقارامىن.
قاتارلاس كامەراداعىلار ەستىسىن دەپ ادەيى بار داۋىسىممەن ايعايلاي جاۋاپ بەردىم:
- باسقاداي راسىم جوق!... «شارقىن تۇگىن» دەپ پە ەدىڭ، ونداي ۇيىمدى كورمەپپىن دە، ەستىمەپپىن!
- اقىرىن سويلە!- دەپ زەكىپ قالدى تەرگەۋشى.
- اقتىق رەت اشىق داۋىسىممەن سويلەپ، اق ولىممەن ولەيىن، ۇيىم ماسەلەسى بىزدە جوق، مۇلدە جوق!... مويىنداعاندارى بولسا تەمىر قاسقىرىڭىزعا قايتا ءبىر شايناتىڭىز، مەنىڭ ايتقانىمنىڭ راس ەكەنىنە سوندا سەنەسىز.
- ەي، باسقا ءسوزدى قوي، ەكىنشى قايتالاي كەلمەيمىن، ايتاتىنىڭ بولسا، تەز ايت! مۇسىلماندىق ءۇشىن قايتالاپ سۇرارىم تەك وسى عانا!
- مۇسىلماندىعىڭىزدان وتىنەرىم «تەك» مىناۋ عانا: مەنى بىرەۋ ىزدەپ كەلسە، «ءبىز ەمەس، ءبىز اسىراعان مىنا قاندالالار ءولتىردى» دەپ سۇيەگىمدى تاپسىرىپ بەرىڭىز... باسقا ءسوز جوق. قوش، اقىرەتتەگى قاراسات مايدانىندا كورىسەرمىز ءالى-اق!- دەپ قالدىم ادەيى.
تەرگەۋشى ەسىكتى قاتتى جاپتى دا شاقىلداتا قۇلىپتاپ كەتە بەردى.
جىلداي كۇن باتىپ، عاسىرداي ءتۇننىڭ جانە ءبىرى جارتىلاعاندا ەسىك تاعى اشىلدى. ەسەك دامەلى تەرگەۋشىم تاعى سۇراماق شىعار دەپ، ءۇمىتىن مۇلدە كەسە ۇزۋگە دايىندالىپ ەدىم. جان قۇرالىن جالاڭاش ۇستاعان قارا كيىمدى ساقشى ەكەن، «شىق!» دەگەندەي بۇلعاڭ ەتكىزدى قۇرالىن. جالعىز قولىممەن داۋالدان داۋالعا سۇيەنە شىعىپ الدىنا ءتۇستىم. «ۇستا دۇكەنىنە» ءىلبي بەتتەگەنىمدە شاق ەتە ءتۇستى دە، سارى عيماراتتىڭ ارت جاعىنداعى الا كولەڭكەنى نۇسقادى. «اتاتىن الاڭى سول بولعانى ما» دەگەندەي ۇڭىلە قاراسام، جالعىز اتتى جەڭىل اربا تۇر. اقاي ايتقان كەر جوتاعا وسىمەن اپارىپ اتاتىنىن نەمەسە ورىن اۋىستىراتىنىن - وسى ەكەۋىنىڭ ءبىرى بولاتىنىن سەزىپ، تىڭايا ءتۇستىم، قولىمنىڭ سىرقىراعانى دا، قاندالانىڭ ۋىتى دا سەزىلمەي قالدى. ءولىم جالمار بولسا ولىگىم ماسقارالانباسىن دەگەن سەزىممەن مويىن وراعان مايكىمدى سىم قالتاسىنا تىعا سالىپ، ءتورت دوڭگەلەكتى جاداعاي ارباعا جەتىپ توقتادىم. ۇستىنە جابىلعان برەزەنتتىڭ قىمىرلاپ قالۋىنان ءبىر ادام جاتقانى بايقالدى. ەكى ساقشى مەنى سوعان ايقاستىرا شالقالاتىپ، برەزەنتتىڭ قايرىلعان جارىمىمەن جاپتى دا، شەتىن باسا وتىردى. الدىدا وتىرعان ءبىرى اربانى ايداي جونەلدى.
تەمىر شەڭبەرلى دوڭگەلەكتەردىڭ شاق-شۇق شوقالاقتاۋىنا قاراعاندا، شەتكى كوشەمەن كەتكەن سياقتىمىز. «ەندى ماڭگى كەتكەن سياقتىمىز» دەگەندەي، «بەيتانىس قابىرلاسىم» سانىمدى قىسىپ-قىسىپ قالدى، «اتادى» دەگەندەي ءبىر جازۋدى قايتالاي سىزا بەردى. مەنىڭ ول جاقتاعى «قاسقىر» شايناعان وڭ قولىم يكەمگە كەلەر ەمەس. بىلەگىمدى ارەڭ جيىپ اپارىپ، اياق كيىمىنە ۇيكەدىم. قۋاتتىڭ بەرەزەنت باتينكاسى بار ەدى، جۋان تۇعىر قىسقا سيراقتى سول ءتارىزدى. «اتپايدى» دەگەن بەلگى بەرگىم كەلەدى. «ولىمگە ايداعان ادامدى بايلاماي، بۇلاي بوس جاتقىزار ما» دەپ تە، «ءبىر ۇلكەن قىلمىسقا زورلاپ بولسا دا قول قويعىزباي اتار ما» دەپ تە داتكە قۋات دالەل ايتقىم كەلەدى. بىراق، گومينداننىڭ قارا نيەتى ارقانداي قارا جازاعا جەتە الاتىندىعىن ەسكەرىپ، ءوز دالەلىمە ءوزىم دە سەنبەي، «باقىل بول، نۇرياش، اقتىق رەت ءبىر كورە الماي كەتتىم» دەپ قالعىم دا كەلەدى.
بۇرىلا-بۇرىلا شوقالاقتاپ كەلگەن اربا توقتاي قالعاندا جۇرەگىم ورەكپي جونەلدى. قاسىمداعىنى جەرگە ءۇنسىز سۇيرەي ءتۇسىرىپ اكەتتى. برەزەنتتى سيىرىپ جىبەرىپ جىبەرىپ جالت قارادىم. ءتونىپ تۇرعان ءبىر ساقشى كەۋدەمنەن قويىپ جىبەرىپ، برەزەنتتى جابا قويدى. قاراقشىنىڭ قولى قىشىعانى بولماسا، ۇراتىن ءجونى جوق ەكەن، ەكىنشى تۇرمەگە كەلىپ كىرىپپىز. ءتورتىنشى تۇرمەگە كەتەردە كورگەن زال ماڭدايشالىعىنداعى اباجۋرلى شىراق ماڭايىن ايقىن كورسەتتى. قاسىمنان ءتۇسىرىپ اكەتكەنى، ءوز سەزگەنىمدەي، قۋات ەكەن، زال ەسىگىنە كىرە بەرگەنىندە كورىپ قالدىم.
- ءتۇس!- دەدى ماعان بىرەۋى. مەن دە كىردىم سول زالعا. ەسىك-ەسىكتەن وتكىزىپ، ەڭ تۇپكە يتەرمەلەپ اكەلدى دە، شارقىلداتىپ شويىن قۇلىپتى اشتى. ءبىر كىلتشى، شىراقسىز كامەراعا يتەرىپ قالىپ، ەسىكتى جاپتى. شاق ەتە تۇسسە دە العاشقى كىرگەنىمدەي ىرشي قويمادىم. ءدال تورىندەگى بىلەكتەي-بىلەكتەي تەمىر تورلى تەرەزەسىنىڭ جاقىن كورىنۋىنە قاراعاندا، شاعىن عانا كامەرا ەكەندىگى بايقالادى. تاقتاي ساكىدە قاتارىنان بەس-التى ادامنىڭ جاتقانىن ۇيقى پىسىلىنان بايقادىم. شاڭعىر ەتە ءتۇستى بىرەۋىنىڭ اياعى، كىسەندى ەكەن. جۇرەگىم زۋ ەتە قالدى. جاعالاي تەڭسەلىپ كەلىپ، ءبىر كىسىلىك بوس ورىن بارىن بىلسەم دە، قاندالا تاراتقىم كەلمەدى. ەسىك جاققا ءىلبىپ قايتا بارىپ، تاس كىرپىش ەدەنگە قيسايا كەتتىم...
قاتتى ۇيىقتاپپىن. تۇرمە تۇرعىندارىنىڭ بەتىمە تونە قاراپ، سويلەسىپ تۇرعانى ەستىلدى ءبىر شاقتا. ويانعانىممەن «جايلى» ورىننان قوزعالعىم دا، كوزىمدى اشقىم دا كەلمەدى. ءزىل باتپان دەنەم قىبىر ەتۋدى جاقتىرمايتىنداي. ۇيعىرشاسى دا، شالا ءتىلدى حانزۋشاسى دا بار بەيتانىس ۇندىلەردەن سيقىما كورىمدىك سۇرارداي جالت ەتىپ قاراۋعا زاۋقىم دا جوق سياقتى. كوزىمدى جۇمعان بويى جاتا بەردىم.
- استاعىفيروللا، ءجۇزى قاننان كورىنبەيدى... بۇ قانقورلار قانعا تويىپ قالعان با؟- دەدى ءبىر ۇيعىر. - مۇنشالىق شاشىپتى، ماقتالى شاپانىمەن قوسا جەپ قويسا ءبىر تۇڭ قان پايدا تاپپاس پا ەدى؟
- قانسىراپ قاتىپ قالعان با، ءتىرى مە ءوزى؟
- ءتىرى، دەمى بار ەكەن،- دەدى ءبىرى. - بىراق قيناۋدان ولەر شاعىندا عانا شىعارعان سياقتى عوي؟.... ءبىر قولىن شاعىپتى.
- جاس جىگىت ەكەن ءوزى،- دەپ بىرەۋى ءۇڭىلدى، - دۇڭگەن بە، سىبە مە؟
- ەمەس، موڭعول ياكي قازاق قوي دەيمىن.
- قانە، مەن كورەيىنشى،- دەي جەتتى ءبىر قازاق، - قازاق قوي، انىق قازاق. بەت-اۋزى ءىسىپ كەتىپ تانىلماعانى عوي... بالام، ەي بالام، ويانشى، كوزىڭدى اششى!
مەن كوزىمدى سىعىرايتىپ ارەڭ اشتىم، تاعى دا شور بولىپ جۇمىلۋعا تاقاعانداي. سەلدىر اق ساقال-مۇرتتى، ارىق سۇر قارت تا كوزىن سىعىرايتا ءتونىپ تۇر ەكەن:
- پو، بەيباق-اق، قاباعىن جاۋىپ الىپتى عوي! سىزعا جاتىپ قالىپسىڭ! تالىپ قالعانىڭدا سۇيرەتىپ اكەپ تاستاي سالعان عوي تەگى!... جىگىتتەر، كوتەرىپ ساكىگە جاتقىزىڭدارشى!
- جوق اتا، كيىمىم تولعان قاندالا!- دەپ قالدىم.
- ءتۇسىندىم، اسىل ازامات ەكەن بۇل،- دەپ ءبىر كىسەندى ۇيعىر قۇشاقتاي كوتەرىپ الدى مەنى، - ءبىزدى قاندالادان اياپ جاتىپتى.
اقساقال مەن سەمىزشە حانزۋ بۇكشەڭدەي ۇمتىلىسىپ، استىلارىنان توسەنىش سۋىرىپ، ساكىدەگى بوس ورىنعا توسەدى دە ۇزىن قارا مۇرتتى ۇيعىر كىسەنىن شاڭعىرلاتا كوتەرىپ كەلىپ وتىرعىزا قويدى. باس جاعىنداعى ودەيالىن الدىما تاستاي سالدى دا:
- بار كيىمىڭدى شەشىپ تاستا!- دەپ بۇيىردى. - قازىر ادالايمىز!
مەن باسقا كيىمىمدى شەشتىم دە ۇيالىستان جىميىپ، سىمىمنىڭ جانقالتاسىنان ءىش كيىمىمدى سۋىردىم.
- ۇيالما، بالام، ونى دا تاستا!- دەدى شال. - لاعناتتىڭ ول اباقتىسىن جاقىندا مىنا جامال دا كورىپ شىققان.
وڭ قولىمنىڭ يكەمگە كەلمەي جاتقانىن كورگەن ەگدە حانزۋ باتپاققا تولا قاتقان باتينكەمدى بايپاعىممەن سۋىرىپ تاستاپ، سىمىمنىڭ بالاعىنان تارتتى.
جاستاۋ جىگىتتەردىڭ ءبىرى كويلەك، ءبىرى قىسقا ىشتان اكەلىپ كيگىزدى دە دارەت بوشكەسى تۇرعان بۇرىشقا اپاردى مەنى. «مونشاسى» دا وسى بۇرىش ەكەن. بۇلا دەنەمدەگى قاندى دىمدالعان ورامالمەن ىسقىلاپ تازالاپ جاتقاندا، شالدار اشىلعان ەسىك الدىنداعى كۇزەتشىگە ادام سانىن ايتىپ، شىنىداي-شىنىداي اق مومى مەن ءبىر شەلەك كۇرىش كوجە كىرگىزىپ الدى...
تۇرمەدە كوپ جاتقان ىسپور تۇتقىندار سول كۇنى كەشكە شەيىن مەنى سۇندەتكە وتىرعان جالعىز ۇلىنداي، وراپ-شىمقاپ كۇتۋمەن بولدى. كيىمىمدى جۋىپ كەپتىرىپ تە، باستان كەشكەندەرىن ايتىسىپ تا ۇلگىردى. ماعان دا سۇراۋ از قويىلعان جوق. كورگەنىمدى قىسقاشا ايتىپ، جاۋاپ بەرىپ بولعان سوڭ، قاتارىمدا وتىرعان قارتتان الدىمەن سۇراعانىم نۇريانىڭ اكەسى بولدى.
- اتا، التايلىق ەكەنسىز، ۇمبەتباي دەيتىن كىسىنى بىلەسىز بە؟
- ءبىلۋشى ەدىم، بالام... ونىمەن قانداي تانىستىعىڭ بار ەدى؟
- ول كىسىنىڭ ءىنىسىنىڭ بالاسى مەنىمەن ساباقتاس ەدى.
- ە...- دەپ الىپ كۇرسىندى شال، - ۇمبەتباي وسى ءتورت-بەس كۇننىڭ الدىندا عانا مىنا بىزبەن جانداس «قابىردا» جاتقان. دەنساۋلىعى جاقسى، پالە-جالادان امان كەلىپ ەدى. وتكەن جارىم ايدان بەرى ول كىسىنى تاعى ءبىر قىرسىق شالعان. قازاق تىنىش جۇرە مە، «وسى ءۇرىمجىنىڭ وزىندەگى ءبىر جاۋدان كورسەتىندى بار كورىنەدى. كۇمانداننىڭ ساياساتىنا تاڭىپ قيناپ ءجۇر، قاتتى قورقىتىپ جاتىر» دەگەندى حابارلاپ ەدى ماعان. بۇگىن بەس كۇن بولدى، سول كىسى «قابىرىندا» (كامەرادا) جوق، قايدا اكەتىلگەنى بەلگىسىز... «تۇرمەدەن بوساتامىز» دەپ ۇمىتتەندىرىپ وتىرعاندا عايىپ بولدى.
كامەننىڭ ءىسى ەكەنىن سەزىپ، بويىم تۇرشىگە جونەلدى. قاندالا شابۋىلداتا كەلىپ، ءدال توبەمە ۋلى ءتىسىن باسىپ قالعانداي بولدى. «سونىڭ ءىسى... نۇريانى جوعالتىسىمەن شىرماعان ەكەن... اكەسى تۇرمەدەن شىعا قالسا قىزىن زورلاپ يەمدەنە المايتىنىن بىلەدى عوي. ىزدەۋسىز قالدىرۋ ءۇشىن سول مىقتى اكەنى تۇرمەدەن شىعارماي قۇرتپاق بولعانى عوي» - دەگەن ويمەن قىنجىلا وتىرىپ:
- كيىم-كەشەگى مەن كورپە-جاستىعى كامەراسىندا قالىپ پا، اكەتىپ پە؟ - دەپ سۇرادىم.
- ەكى كۇننەن سوڭ اكەتىپتى، «قابىرىندا» ەشنارسەسى قالماپتى.
- وندا باسقا تۇرمەگە اۋىستىرىپ جىبەرگەن شىعار؟
- ءبىزدى ءبىرجولاتا الىپ قالۋ نيەتىندە بولماسا، ەندى ولاي اۋىستىرار قيسىنى جوق ەدى، بالام، «قازاق-قىرعىز ۇيىمىنىڭ كەپىلدىگىنە شىعارامىز» دەپ ءار كۇنى ايتىپ، جاقسى تاماقتاندىرىپ جاتقان قازاقتارى وسى قاتارداعى «قابىرلاردا» عانا... بۇدان ءبولىپ اكەتۋدىڭ.... قۇرىپ-ورتەنىپ كەتسىن، ءبارى قيناۋ.
بۇل سوزدەن ءوزىم ۇمىتتەنەر كامەراعا كەلگەنىمدى ۇقسام دا، نۇريا تاعدىرى سەرپىلدىرمەي، باسا ءتۇستى.
- وسىندا بىرگە جاتقانداردىڭ ىشىندە تىڭشى بار ما؟ - دەپ سىبىرلاپ سۇرادىم قارتتان.
- جوق، بالام... تىڭشىعا نە تابىلادى بۇل «قابىردان؟»... كورە-كورە كوزى تەسىلگەندەر عوي بۇلار. وندايدىڭ جاعىن ۇساتىپ جىبەرەدى مىنا جامالدار!
تاۋسىلماس مۇڭىن ۇزاق سونار ناقشاسىمەن* تولقىتىپ، شالقاسىنان جاتقان جامالعا قارادىم.
- بۇل كىسى دە بوساپ شىعۋ ۇمىتىندەگىلەردىڭ ءبىرى مە؟
- بۇل سەگىز جىلعا كەسىلگەن. ءالى ءۇش-ءتورت جىلى بار. بىراق، ارتىندا اقتاپ، ىزدەپ-سۇراۋشىلارى كوپ سياقتى.
- نەگە كىسەندەلگەن؟
- بۇل مىقتى سارت،- دەپ كۇلىمسىرەدى قان-سولدەن ايرىلعان سۇر شال. - مۇنى قالقا موڭعولدىڭ شپيونى دەپ التايدان ۇستاعان ەكەن. نەشە ءتۇرلى زىعىرىقتان وتكىزىپ، قيناپ-قيناپ، ەشنارسەگە مويىنداتا الماي كەسىپتى. سودان قىزىپ اۋىرعان ادام. «شىڭ دۋبان ناقاق كەسسە، گوميندان بولعان نەمە ءادىل بولسا نەگە بوساتپايدى مەنى، سەندەر دە سول قانقورسىڭدار» دەپ سوقتىعا بەرەدى. اناۋ ولەڭى ايتىلىپ بولعانشا ەشتەڭە ۇقپايدى، ەش ءسوزدى تىڭدامايدى دا.
جامالدىڭ اسقاق ءانىن تىڭداپ، ايانىشپەن قاراي بەردىم. مىقتى ءانشى، قاراعايداي تىك وسكەن، سىمباتتى ادام ەكەن. قارا قوڭىر ءجۇزى مەن قاسقا باسىنان، قايراتتى قارا مۇرتىنان ەش قاتەردەن تايىنبايتىنى كورىنىپ تۇر.
- اناۋ سەمىزشە لاۋحان نە قىلمىسپەن كەلگەن؟- دەپ سۇرادىم.
- ول كەلگەلى ءۇش جىلعا ءالى تولا قويعان جوق،- دەپ جىميدى شال، - قىتايلىعى جوق دەپ قاماعان سىقىلدى. شونجى جاقتىكى، قازاق ىشىندە وسكەن، جەرلىك قىتاي. «قۇيىرشىق» دەپ ۇستاعان بىرنەشە ەل ادامىن اقتاپ ساقشىعا بارعاندا، «ولاي بولسا سەن دە باندى» دەپ قوساقتاپ ايداپ اكەلىپتى.
- ءوزىڭىز «قۇرال تاپسىرمادى» دەگەن قىلمىسپەن كەلدىم دەدىڭىز عوي، قۇرالىڭىز بار بولسا دا تاپسىرماي قويعانسىز با؟
- جوق، بالام، ءوزىم قۇرال ۇستاپ كورمەگەن اداممىن. ءبىر كەزدە جالعىز ۇلىما قوس اۋىز قۇس اتار ساتىپ اپەرگەنمىن. ونىسىن قولقالاي بەرگەن سوڭ ۇلىم بالدىزىنا بەرىپ جىبەرىپتى. بالدىزى تاعى بىرەۋگە بەرىپ جوعالتىپتى. سونى تاۋىپ بەرە الماعانىم عانا... مىنە، جەتى جىل بولدى، كورمەگەن قيناۋىم قالمادى سول ءۇشىن. قازاق وڭعان با، سونى قوزىلاتىپ كوبەيتە بەرگەن سىقىلدى.
- وڭباعانى بار قازاق ەمەس، اتقا مىنەر ەل باسىلارى شىعار،- دەدىم مەن، - كورسەتىندى سولاردان بولادى عوي، حالىقتى ءوز قوراسىنداعى قويىنداي ءبولىپ، ىرىتەتىن دە، شىرىتەتىن دە سولار ەمەس پە؟
- مۇنىڭ ميىما قونادى بالام، ءبولىپ قانا قويماي سۇزىستىرە جۇرەدى ءبىرى مەن ءبىرىن. سودان وزىمىزگە-ءوزىمىز جاۋىعىپ تەلىم-تەلىم بولدىق تا جۇردىك قوي... كىم ويلاعان بۇلاي بولارىن؟ «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەپ ايتا ءجۇرىپ-اق اۋىل باسىلارىنىڭ ەتەگىنە جابىسىپ بولىنە كەتەتىنىمىز بار. «ءيتتىڭ سورلىسى كوش باسشىعا ەرەدى» دەيدى، ءسويتىپ ءجۇرىپ اشتان ولەتىن-اق حالىق ەكەنبىز.
- ءسىز وقىعانسىز با؟- دەپ قالدىم شالدىڭ پىكىرلىلىگىنە تاڭدانا ءتۇسىپ.
- بىزدە وقۋ دەرلىك وقۋ بولا ما، بالام. ەسكىشە اپتيەكتىك قانا بىردەمەم بار ەدى، ودان دا ايرىلىپ قالعانمىن. ايتىپ وتىرعانىم - كورگەنىم عانا عوي. كورە جۇرسەك تە كورمەپپىز بۇرىن، وسى تۇرمەدە جاتىپ ويلاندىق.
قارت وسى ءسوزىن ايتا سالىپ، جانباسى استىنان جاماۋلىق بوز شۇپەرەك الدى دا قارا باتسايى تىستى تىماعىن جاماي باستادى. «شىعا قالساق بۇتىنىرەك شىقسىن» دەپ كۇبىرلەپ كوكتەدى.
- بالام، وسى وقىعاندارىڭنان وقىماعان سوقىرلىقتىڭ ءوزىن جاقسى كورىپ قالدىم،- دەپ قارت ەندى ءبىر تاقىرىپقا كوشتى. - وقىعاندارىڭ ۇكىمەتكە الدانعىش كەلەدى ەكەن. «انا ۇكىمەت»، «جاڭا ۇكىمەت»، «مىنا ۇكىمەت» دەسىپ الدانادى. ءبارىنىڭ ءبىر ۇكىمەت ەكەنىن ۋاقىتىندا ءبىرى ۇقساشى!
- ءبارى سولاي ەمەس شىعار؟
- وسىنى بارىنەن-اق كورگەندەيمىن بالام. ەڭ اقىلدى، كوزدى، وقىعان دەپ سەنەتىنىمىز شارىپقان مارحۇم ەدى عوي، ەستيتىن شىعارسىڭ؟... سول دا الداندى عوي شىڭ دۋبانعا، اجالدىڭ اۋزىنا ءوز ماشيناسىمەن، ءوز ەركىمەن شاۋىپ كەلىپ ءتۇستى عوي!
- شارىپقاندى عانا ەمەس، سوۆەت وداعىن دا الداپ كەتپەدى مە، ول سۇرقيا؟... شاقاڭ باسقا نە جونىنەن الدانىپتى؟
- سول سۇرقياڭنىڭ تۇگى قىزىلدىعىنا قىزىقتى ما ەكەن، العاشىندا تىم بەلسەنىپ كەتتى شاقاڭ... الگى، الدىمەن كەتكەن بۇقات بەيسىنى شىڭ دۋبانعا سول ۇستاتىپتى دەسەدى. (ونداعى التايدىڭ دۋتىڭى سول كىسى عوي). بۇقاتتىڭ تۋىسى مانكەي دە قولدى بولىپ كەلىپ تەرگەۋشىگە بەرگەن جاۋابىندا شارىپقاننان سول كەگىن الىپتى: «شارىپقان شىڭ دۋبانمەن سوعىسۋ ءۇشىن سوۆەتتەن جەمەنەي شەكاراسى ارقىلى كوپ قۇرال الدى» دەپتى ول مارحۇم...
- ول كىسىلەر ايتپاسا دا ايتتى دەپ باسقالارىڭىزدى مويىنداتپاق بولعان عوي، تەرگەۋشىلەر وسى جولى ءبىزدى دە سول سۇرقيالىعىمەن قينادى.
- وتىرىك بولسا جاندارى شىقسىن، ايتەۋىر شىڭ دۋباننىڭ قۇرال جيۋ قىرعىنى سودان باستالدى عوي... مەنى دە شارپىپ كۇيدىرگەن سول قۇرال، قۇس اتاردا نە اكەسىنىڭ قۇنى بار دەيسىڭ ايتپەسە! مويىنداعانىڭا مولشىلىق-كەڭشىلىك قىلامىن دەگەنىنە الدانعان وقىعاندارىمىز قىرىلىپ بولدى. سولاردىڭ ىشىنەن ايتەۋىر دالەلقان عانا قالقا موڭعولعا قاشىپ قۇتىلىپتى. الدانباي قالعان - ءبىزدىڭ نادان اقساق1 قانا. قازىر جاقسى دەسەدى عوي، جولدارى بولسىن، كىسىلەرىمنىڭ!
توڭكەرىس جايىندا تۇڭعيىق تۇرمەنىڭ نە ەستىپ جاتقانىن بىلگىم كەلدى:
- نە جاقسىلىقتارىن ەستىدىڭىزدەر؟
- ە، بالام-اي، «ەل قۇلاعى ەلۋ» عوي... وزدەرىڭنىڭ دە تەمىر قاسقىر مەن اش قاسقىردان، اشارشىلىق تاجالىنان تەز قۇتىلىپ، مۇندا كەلۋلەرىڭ سولاردىڭ ايبىنى شىعار. ولار كۇشەيمەسە، ەڭ بولماعاندا جارىم سۇيەكتەرىڭدى كەمىرمەي، جاپ-جاس سەندەردى شىعارار ما؟...
ءار كۇنى تۇسكە دەيىن ناقشا ايتىپ جاتاتىن جامال ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭگى تاماقتان سوڭ تەرەزە الدىنا تامان بارىپ ەدى. ءبىر كەزدە ساكىدەن تۇسە جۇرەلەپ وتىرا قالىپ، تەرەزەنىڭ تومەنگى كوزىنەن باسپالاي سىعالادى.
- بەرى كەل، بەرى كەل،- دەدى ماعان، - وتىرىپ قارا، بۇ گويلەردىڭ ساياسي ويىنىن كورسەتەيىن ساعان... اناۋ بايلاۋلى سارى جىگىتتى كوردىڭ بە؟ - دەپ تۇرمە اۋلاسىنىڭ ارعى شەتىنە تامان، قولى بايلاۋلى تۇرعان جىگىتتى كورسەتتى. - بۇل - التايلىق قازاق جىگىت، مەن تانيمىن. ءوڭى سارى بولعاندىقتان الىپ شىقتى. انە، ءار كامەرادان ىڭعاي سارىلاردى جيىپ، بايلاپ الىپ شىقتى. وسىلاردىڭ ءبارى دە شينجياڭدا تۋىپ-وسكەن ازاماتتار، ءبارى دە بىزگە تانىس. اناۋ قىرما ساقال - قۇمىلدىق تاتار، مىنا بەرگى بۇيرا باس - شاۋەشەكتىك ورىس. مىنا شىققانى قۇمىلدىق قازاق، اناۋ ۇزىن سارى ىلەلىك ورىس!... اناعان قارا، تەپكىلەنىپ شىققانى... قارسىلىق كورسەتكەن سياقتى، قاراپ تۇر، ونىڭ اۋزىن تۇمشالاپ تاستايدى، كوشەدە سويلەپ اشكەرەلەپ قويادى دەپ قورقادى. ول حانزۋشا جاقسى سويلەيتىن اقسۋلىق تاتار... مىنە ءبىز جاقتان شىققانى سەنىڭ جەرلەسىڭ. بەرى قاراسا تانيسىڭ اۋەلى، ءوزىڭ قۇرالپى عانا...
جەرلەسىڭ دەگەن تاتارعا كوز الماي قاراپ تۇرمىن. ونى ارجاعىنداعى ءۇش-ۇشتەن ءتىزىلىپ جاتقان جيىرما شاقتى اق سارى، شيكىل سارى، كوك كوز كۇرەڭدەرگە اپارىپ قوستى. بەرى قاراپ تۇرسا دا كوزىم بۇلدىراپ، تاني المادىم.
- بۇلاردى قايتەدى؟- دەپ سۇرادىم جامالعا تاڭىرقاي قاراپ.
- بۇلاردىڭ كوبى سارى، كەيبىرى قوڭىرشا بولسا دا ورىسقا ۇقسايدى، كوزىنىڭ كوكشىلدىگىنە قىلمىستى. ءتورت كوشەدەن سوققىلاپ وتكىزەدى دە «قولعا تۇسكەن سوۆەت اسكەرى» دەپ جاريالايدى. التاي مەن ىلەدەن باستالعان حالىق توڭكەرىسىن «سوۆەت وداعىنىڭ شاپقىنشىلىعى» ەتىپ دالەلدەمەكشى... تۇرا تۇر، تۇرا تۇر، قاقپا جاقتان كەلە جاتقان مىنا شيكىلدەرگە قارا ەندى، بۇلار - امەريكاندىق قوجايىندارى،- دەپ كىدىرگەن جامال ارتىمىزدان ەنتەلەگەن «قابىرلاستاردى» وتىرعىزدى، - تەرەزەدەن كورىنىپ قالمايىق...
مەن كوز الماي قاراپ قالدىم. «امەريكاندىق» دەگەندەرىنىڭ اراسىندا ەۋروپالىق باسقا ەلدەردىڭ تىلشىلەرى دە بار سياقتى. ءبارى دە فوتو اپپاراتتارىن دايىنداي جەتىپ، الگى بايلانعان سارىلاردى سىرتىلداتىپ سۋرەتكە تۇسىرە باستادى. مەن ورنىمنان ىرشىپ تۇرعانىمدى سەزبەي قالىپپىن:
- «سوۆەت وداعى شينجياڭعا شاپقىنشىلىق جاسادى» دەپ دۇنيەگە جار سالماقشى ەكەن عوي، مىنا ساياسي جالداپتار!
- وتىر، وتىر!- دەپ جامال يىعىمنان باسا قويدى. - تەرەزەدەن قاراعانىمىزدى كورسە ءبارىمىزدى جازالايدى.
- بۇلار وزدەرىنىڭ انىق شينجياڭدىق ەكەنىن نەگە ايتپايدى؟- دەپ بۋلىعا ءتۇستىم مەن.
- ولاي دەسە اتىپ تاستايتىنىن ايتىپ قورقىتىپ قويعان. سوندا دا ايتاتىندارىنىڭ اۋزى تۇمشالاۋلى تۇرماي ما؟... ساياسات اشكەرەلەيتىندەردى اتىپ تاستايتىنى راس، «سوعىس قىلمىستىسى» دەپ اتىپ، جاريالاي سالعاندارى بار!
كەلگەن التى-جەتى ءتىلشى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ بولىسىمەن «سوعىس تۇتقىنى» اتالعان سارىلاردى تولىق قۇرالدانعان سارى اياقتار كەلىپ ايداي جونەلدى.
- ەندى كوشە ارالاتا ۇرىپ، «باتىرلىقتارىن» كورسەتەدى،- دەپ تىستەنە كۇرسىنگەن جامال يەگىن ۇستاپ، باسىن شايقاپ-شايقاپ جىبەردى دە، كىسەنىن شارقىلداتا قايتىپ بارىپ، ورنىنا قۇلاي كەتتى. قاپالىقتىڭ تەرى كەڭ ماڭدايىنان بۇرقىراپ، كۇرەڭىتە قۇلادى.
گومينداننىڭ وسىلايشا اشكەرە ارسىزدىققا كوشىپ، حالىقارالىق زور جالا جابۋى شىعىس تۇركىستان توڭكەرىس ءورتىنىڭ ءوزىن شالا باستاعاندىعىنىڭ بەلگىسى ەدى.
- بۇلاردىڭ ىشىندە راسىمەن سوعىستا قولعا تۇسكەندەر بار ما؟- دەپ سۇرادىم جامالدان.
- جوق، بۇلاردىڭ ءبارى قۇلجا سوعىسىنىڭ الدىندا تۇرمەگە ايدالىپ كەلگەندەر عوي...
جامالدىڭ ءسوزىن ءبىر بۇرىشقا جانتايعان سۇر شال ءبولدى. ول سىرىڭكەنىڭ ءبىر قورابىن قۇلاعىنا باسىپ، ەندى بىرەۋىن اۋزىنا توسەپ ساڭعىرلادى.
- ەي، نە دەيسىڭ، انىعىراق ايتساڭشى؟... ءما، جامال، ءما، مەنىڭ قۇلاعىمنىڭ جايى كەلمەي قالدى، ءتورتىنشى «قابىردان».
كىسەنىن شالدىر ەتكىزىپ ىرشىعان جامال شالدىڭ ورنىنا جەتىپ قۇلادى دا، سويلەسە جونەلدى (ىرگە كىرپىشتەرى اراسىنان وتكىزىلگەن ماشينا جىپتەن قۇرىلعان «تەلەفون» ەكەن). كوشەگە ايدالعان سارىلار جايىندا قىسقاشا حابارلاپ، ەكىنشى جاۋابىندا، مەن تۋرالى بولۋ كەرەك: «بۇگىن ءۇشىنشى كۇن، ءبىر جاس جىگىت كەلگەن... وقۋشى... سىفان مەكتەبىنەن» دەپ سالىپ، سوڭىنان ەستىگەنىن ماعان كەلىپ ايتتى:
- جولداستارىڭ وسى زالدىڭ قارسى كامەرالارىنا كەلىپ ورنالاسىپتى.
- نەشەۋ ەكەن؟
- ولاردىڭ كورگەنى ون شاقتى...
تۇرمەدە كوپ جاتقانداردىڭ قىسىم كورە ءجۇرىپ-اق سونشالىق تەحنيكالاسىپ العانىنا تاڭداندىم. بەرىك ىنتىماق بار جەردە الىنباس قامال جوق ەكەنىن ەندى انىق كورگەندەيمىن. بۇل دۇنيەدە بۇلارعا ەستىلمەيتىن حابار جوق سياقتى.
سودان ءتورت-بەس كۇن ءوتىپ، بويىم ۇيرەنىپ قالعان كەزىمدە قاماۋداعى ايەلدەردىڭ قاي كامەرادا ەكەنىن سۇراستىرىپ ەدىم. «قازاق قىزدىڭ» ەشقانداي دەرەگى شىقپادى. قايناتادان حابار ءتىپتى جوق. دەرتتىڭ ەڭ اۋىرى وسى نۇريا جايى بولىپ، باسىمدى ۋقالاتا بەردى.
- بالام، بۇلاي تۇقىرىپ وتىرا بەرسەڭ قىزباعا دۋشارلاساسىڭ، - دەيدى شال («قىزباسى» جۇيكە اۋرۋى ەكەن). - ونان دا مىنا جامالشا اندەتە بەر.
سودان باستاپ ءانشى ەكەۋ بولدىق. قارتتىڭ سۇرلەنىپ العان قاتتى جۇرەگىن نەشە رەت ەرىتە مەكىرەندىرىپ، نەشە رەت ەزىپ جىلاتىپ تا الدىم.
- بالام، وسى سەنىڭ نۇريا دەيتىنىڭ كىم؟- دەپ سۇرايدى شال. ۇيىقتاپ جاتىپ ايعايلاپ قوياتىن سياقتىمىن.
- قارىنداسىم،- دەي سالامىن. شال باسىن يزەكتەتەي وتىرىپ:
- جاسسىڭ عوي، بالام، ادامنىڭ باسىنان ءار نە وتەدى. تالاي-تالاي قىزىقتى دۇنيە وتكەن عوي بىزدەن دە، - دەپ كۇرسىنەدى. - حابارسىز قالعان كارى اتا-اناڭنىڭ كۇيىگى سەنىكىنەن دە قيىن شىعار. بارىنە كۇيىنە بەرسەڭ نە وڭارسىڭ؟ تاس تۇرمە - تاس باۋىر، تاستاي بەكىپ الماساڭ مىجىپ تاستايدى.
كوپ كورىپ، «كوزى تەسىلگەن» قارتتىڭ بۇل ءسوزى زور قايرات بەرگەندەي ىرشىپ تۇرىپ، ارلى-بەرلى ءجۇرىپ كەتەمىن. تاستاي بەرىك قايراتقا مىنگەنسىپ جۇرگەنىمنىڭ وزىندە دە اسپانداي كەڭ ويلى كوز جاسپەن دىمدانىپ، «جاۋدىراي قاراپ تۇرادى» ماعان، «ءبىراز كۇن تاۋعا شىعا تۇرايىقشى» دەپ قالعانداي سەزىلەدى. بورداي بوپ قايتا ۇگىلەمىن. ونىڭ اسا ىستىق جۇرەگى مەنى وتقا تۇسكەن تەمىرتەكتەي مايىرادى.
ءبىر جەكسەنبى كۇننىڭ ءتۇس كەزىندە جامالعا سىرتتان ءمانتى كەلىپ قالدى. سەندەلىپ مەن ءجۇرمىن، جامال ءمانتىنى قاتارعا تۇرعىزعانداي ىرىكتەپ تىزە باستادى. بايقاسام، ءبىر بۇرمەلىسىن ءبىرىنشى قاتارعا، ەكى بۇرمەلىسىن ەكىنشى قاتارعا، ءۇش، ءتورت، بەس بۇرمەلىلەرىن تاعى سول رەتىنە قاراي ءتىزىپ وتىرىپتى. سونان سوڭ ۇلكەن اياققا ءبىرىنشى مانتىدەن باستاپ جارا باستادى دا، ەت ارالاس ءسابىز قيماعا تەسىلە قاراپ وتىرىپ ءار مانتىدەن ەكىدەن-ۇشتەن ءسابىز ءارىپ تاپتى. ول ارىپتەردى الگى رەتى بويىنشا ءۇش قاتار ەتىپ ءتىزدى دە، كىسەنىن شالدىر ەتكىزە اتىپ تۇردى ورنىنان: «جىڭ»، «بۇراتالا»، «ازات» دەگەن ءۇش ءسوزدى جازۋ قۇراپتى.
- كەل، بيعابىل، ءبارىڭ كەل، ءبارىڭ كەل!... كورىڭدەر مىنانى: جىڭ مەن بۇراتالا گومينداننان قۇتىلىپتى!... الىڭدار، قۋانىشقا، جەڭدەر مىنانى!- دەپ ءوزى بىرەۋىن قولىنا الىپ وتىرا كەتتى. - قاشان ازات بولعانىن كورسەتەتىن ءبىر-ەكى سيفر قوسا سالعاندا عوي بىزگە قاشان جەتەتىنىن ەسەپتەپ شىعار ەدىك!...
وسى قۋانىشتان ءۇش كۇن وتكەننەن سوڭعى ءبىر ساسكەدە تىرتىق تاماق حۇيزۋ كىلتشى ەسىك ورتاسىنداعى تەسىكتى اشىپ قالىپ، مەنىڭ اتىمدى شاقىردى دا:
- ءما، مىناۋ انكەت، تولتىراسىڭ، قانشا تەز تولتىرساڭ سونشالىق جاقسى،- دەپ قاعاز ۇستاتا سالا جونەلدى. كەستەنىڭ سۇرايتىنى: ءوزىم ەڭ كوپ جازىپ ادەتتەنگەن اتى-ءجونىم مەن مەكەنىم، ەڭ ۇزاعى - جيىرما جاسىمنىڭ كەيىنگى جارىمى بولعان وقۋ تاريحىم، ەڭ قيىنى - بۇل جولعى قاشۋ سەبەبىم ەكەن. اتقا جەڭىل وتىرىگىمدى جەلدىرتىپ جىبەرىپ، شاپشاڭ تولتىردىم دا، وتكىزە سالدىم.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ، ويلاماعان جەردە ساقام الشى تۇرعانداي، ەسىك شالقاسىنان اشىلدى. كىلتشىسىنىڭ «شىقتىڭ» دەگەن ءسوزى كوزىمدى شىراداي جاندىردى. ءبىر اي ىشىندە-اق بىرگە تۋعانداي بىتە قايناسقان «قابىرلاستارىمدى» قايتا كىرە ءبىر-بىردەن قۇشاقتاي قوشتاسىپ شىعا بەردىم.
تۇرمەدەن شىققان ادامعا تۇنەك تە نۇرداي كورىنبەي مە، ساسكەگە كوتەرىلگەن كۇن قالاي جارقىرايدى دەسەڭشى؟! تۇنىق اسپان نۇرياشىمنىڭ كوزىندەي جاۋدىراپ كورىنگەندە جالىن اتىلعانداي بولدى جۇرەگىمنەن. - «اھ، قايداسىڭ، نۇرىم؟!»...
كىلتشىنىڭ باستاعان جاعىمەن ەكى ءيىن اينالىسىممەن جارق ەتە ءتۇستى جولداستارىم، اسحانا الدىندا جۋىنىپ ءسۇرتىنىپ جاتىر ەكەن. ءتۇپ-تۇگەل!
- اۋ، بيعاش، امانبىسىڭ؟.. دەنساۋلىق قالاي؟ - دەپ الدىمەن مۇسا جەتىپ، ەڭ ساعىنىشتى ىنىسىندەي قىسا قۇشاقتاپ ءسۇيدى بەتىمنەن. بۇرىنعى جاراۋ عانا قارا تۇرمەدەن قاڭىلتاق قاراعا اينالىپ شىعىپتى. قاڭباقتاي كوتەرىپ الدىم...
- وسىندا قايتىپ كەلە جاتقانىمىزدا سانىنان شىمشىپ امانداسقانمىن. تەرىسىن قاندالا سىپىرىپ الىپ قالماعانى انىق،- دەپ ەزۋىن قۇلاعىنا جەتكىزە كۇلىپ تۇر. بارىنەن ىنتىقباي ىستىق امانداستى:
- و، بالۋانىم! - دەۋگە عانا ۇلگىرىپ قۇشاقتادى ول. قالىڭ قاباعىنىڭ استىنداعى وجەت كوزىنە جاس ىركىلە قالدى. ەشقايسىمەن كۇرەسىپ كورمەسەم دە، «بالۋان» اتاۋى - سەنىڭ جاۋابىڭمەن جىقتىق دەگەنى ەكەن.
- حالىقتىڭ قاليلارى قىرقاي شالعان عوي شىراقتار،- دەپ قۋات انىقتادى بۇل ءسوزدى، - حالىق تالابى بولماسا، ءبىزدىڭ جاۋابىمىز جىققاندى قويىپ، جۇقپاس ەدى بۇل جاۋىزعا! مىنا امىرقاننىڭ قۇلاعى مەن تاماعىنا، انا سەرالىنىڭ يەگىنە قاراڭدارشى، جاۋاپتان جىعىلارىن، ەرتەڭىنە ودان ۇيالارىن بىلەتىن بولسا، وسىلاي ىستەي مە؟...
سەرالىنىڭ يەگىنەن قارماق سالىپ اسىپتى، تەسىپ وتكەن قارماقتىڭ تەرەڭ تىرتىعى تۇر. امىرقاندى جىڭىشكە سىممەن قىلقىندىرىپ، موينىن قيىپ تۇسىرە جازداپتى. وعان مويىنداماعان سوڭ قۇلاقتان ءىلىپ قۇلاعىن جىرتىپ جىبەرىپتى. دارىگەرگە تىكتىرسە دە ماڭگىلىككە تىلىك ەن سالعانداي. وسى ەڭ جاسىمىزدى مويىنداتىپ الۋعا بار زۇلىمدىعىن جۇمىلدىرعان ەكەن. ۇيرەنگەن جاۋابىنان سوندا دا جاڭىلماي، جازا باسپاي شىققان قايسار، امىرقاندى قۇشاقتاپ ءسۇيىپ-ءسۇيىپ الدىم.
- مىنەكي بالۋان دەگەن!... مىنەكي باتىر دەگەن!...
تويعا كەلگەندەي ءساندى كيىنگەن اق سۇر كىجاڭ جەتتى. اق جاعاعا قارا گالستۋگىن قاتىرا بايلاپ، سۇر شلياپانى ءبىر شەكەسىنە قوندىرا كيىپتى.
- بەتتەرىڭدى تازا جۋدىڭدار ما؟- دەپ بارىمىزگە ۇڭىلە-ۇڭىلە قاراپ شىقتى. - جاعانى تۇزەڭدەر، تۇيمەنى تولىق سالىڭدار... ەكىدەن تىزىلىڭدەر... ءتارتىپتى جاقسى ساقتاڭدار، ا، وتە جاقسى ساقتاڭدار، ۇلكەن كىسى كەزدەسەدى سەندەرمەن. ونىڭ الدىندا ءيىلىپ، اياقتارىڭدى قوسىپ تۇرىڭدار... ال، ىلەسىڭدەر مەنىڭ ارتىمنان!
ۇلكەن ءتورت كوشەدەن ءوتىپ، بۇل كۇندە «باۋ-ان سليڭبو»1 اتالعان بۇرىنعى دۋبان مەكەمەسىنە بارىپ كىردىك. ءبارىمىزدى جۋ شاۋلياڭنىڭ «قابىلداۋ زالى» الدىنداعى ۇزىن ورىندىقتارعا وتىرعىزىپ، گەنەرال كەلگەندە قاقشيا قالاتىن ءجون-جوسىندارىن تاپتىشتەپ ۇيرەتتى.
«سارى اياقتاردىڭ اسكەري سارى الا قولباسشىلارىن قارسى الارمىز» دەپ وتىرعانىمىزدا، جىرىق ەتەك ۇزىن قوڭىر تورعىن شاپاننىڭ ەتەگى سۇيرەتىلە جالبىراعان ءداۋ «جاڭگۇدۇي» مامىرلاي كەلە جاتتى. «ەركەك» ەكەنىن قوڭىر شلياپاسى ايگىلەگەنىمەن دە گەنەرالىمىز ءتىپتى قىزىق كورىندى بىزگە: شۇپەرەك تۇيمە-باۋلى، ءيىنسىز جەڭدى قارا تورعىن كەۋدەشەسىن سىرتىنان كيگەندىگىنەن جىرىق ەتەك شاپانىنىڭ ۇزىن ەتەگى «تايتايلارىنىڭ» بەلدەمشە كويلەگىندەي كولبەڭدەيدى، «ءتاڭىرى» مول قۇيعان شويىن تاباداي قالىڭ بەت-ءجۇزدى، قيسىق كوز، جۋان تۇمسىق قارا سۇر اسپانسىعان اسقاق حانىمشا سىزدانا جەتتى.
- بىزگە ۇلگى ەتپەك «ۇلى مادەنيەتىمەن» كەلدى عوي، تىكەيىڭدەر!- دەپ كۇبىرلەدى اقاي. قازقتاي قاتىپ تۇرا قالدىق. ارىستانداي اجار، جولبارىستاي جون كورسەتپەك رايمەن كەكىرەيىپ، كوز قۇيرىعىمەن شولا قاراپ ءوتتى گەنەرال. ءتۇپ جاقتاعى ءبىر ەسىككە بارىپ كىرىسىمەن، تەرگەۋشىمىز قولىن شوشاڭ ەتكىزىپ، قابىلداۋ بولمەسىن نۇسقادى.
جيىرما-وتىز ادامدىق قانا كىشكەنە زال ەكەن. قوناقاسىعا دايارلانعانداي تازا اق داستارقان جابىلىپ ۇزىننان تىزىلگەن ۇستەلگە اينەك ستاكاندار مەن تەرموس، سيگار، گۇل ساۋىتتار قويىلىپتى. ءبىز وتىرىسىمىزبەن اق حالاتتى ايەل كىرىپ، ستاكاندارعا قايناعان سۋ قۇيىپ، الدى-الدىمىزعا قويىپ شىقتى.
اقاي مەن سەرالى «قاندالا ورداسىندا» مۇنداي ءبىر ستاكان سۋدىڭ نەشە ادامعا جەتەتىنىن ەسەپتەي كۇبىرلەسىپ وتىرعاندا ۇزىن ەتەك گەنەرال كىردى. تاعى دا شاق-شۇق قازديا قالدىق. ول ەسىك جاقتاعى ورىندىققا شىرەنە جايعاسىپ، ءبىزدى قول يشاراسىمەن وتىرعىزدى دا ءنان قوڭىر ۇنىمەن سىزدىقتاتا سويلەدى. اۋدارۋشى سۇرسى دا ءنان ۇنىمەن تەرەڭسىتە-قىمباتسىتا، ناقتاپ اۋدارعانىمەن ميىمىزعا قونارى ءۇش اۋىز عانا ءسوز بولدى: «سەندەر تىم نادان، وتە مەشەۋ وقۋشىسىڭدار، سوندىقتان، كىمگە الدانعاندىقتارىڭدى دا بىلمەي قالدىڭدار»، «زور قىلمىس وتكىزسەڭدەر دە سول سەبەپتى ءبىر رەت، تەك ءبىر رەت قانا كەڭشىلىك ەتتىك. جۇڭحۋا مينگونىڭ بۇل قامقورلىعىنا ماڭگى بورىشتارسىڭدار. گازەتتەردە ۇكىمەت الدىنداعى وسى بورىشتارىڭدى جازىڭدار»، «ءبارىڭ جاپ-جاس ەكەنسىڭدەر، ىشكەرىگە، اسىرەسە چۇڭچيڭگە بارىپ وقىساڭدار كوزدەرىڭ اشىلادى» دەي كەلىپ، «تولىق تۇسىنىكتى حۋ چۋجاڭنان» ەستيتىندىگىمىزدى ەسكەرتتى دە، قايقايا جونەلدى.
تەرگەۋشىلەر باستىعى ەندى ءبىزدى ساقشى باسقارماسىنا ەرتىپ اپاردى. حۋ گوجىننىڭ قابىلداۋ بولمەسى شىجىعان ىستىقتان تەرلەپ كەلسەك تە توڭدىراتىنداي ىزعارلى سەزىلدى بىزگە. ءۇش قابىرعاعا بىردەي ىرگەلەتە قويىلعان ارقالىقسىز ۇزىن ورىندىقتاردى بوز قىراۋداي توزاڭ باسىپتى. ايەلدەردى كەرۋەتىندە قابىلدايتىن بۇل قان ىشەر بولمەسىندە كوپتەن-اق ەشكىمدى قابىلداماعان سياقتى. ەسىك جاق قارسىمىزعا قويىلعان شاعىن قوڭىر ۇستەل مەن ەكى ورىندىق قانا مۇزداي جارقىراپ، تازا ءسۇرتىلىپتى.
قويۋ قارا شاشىن جالتىراتا مايلاپ، جىعا تاراعان، قىرى پىشاق جۇزىندەي قوڭىر سىم-كوستيۋمدى، ۇزىن بويلى قارا سۇر كەلە جاتقانىن اشىق تەرەزەدەن كوردىك. ارتىنان ساۋلەتتى ەكى وفيتسەر دەدەك قاعا ەرىپ كەلەدى. قانتالاي شاتىناعان كوزىنە قاراي سالا ىرشىپ تۇرىستىق. ول ءبىزدى قۇتىرعان قاسقىرشا ىرسيا شولىپ تۇرا قالدى. جالتىر ۇستەلدى سۇق ساۋساعىمەن سيپاپ جىبەردى دە، ارت جاعىنا موينىن بۇرا ءتۇيىلدى. ەكى وفيتسەر جارىسا جۇگىردى سىرتقا. ەكەۋىنىڭ قاتار جۇگىرگەنى ءبىر عانا ۇستەل سۇرتكىش ورامال ەكەن. بىرەۋى سونى ۇستاپ، بىرەۋى قوسار اتتاي بوس شاۋىپ كەلدى دە، ءبىرى اكەلگەن ورامالىمەن، ءبىر الاقانىمەن ورىندىق ۇستەلدى ىسقىلاپ-ىسقىلاپ جىبەردى.
- ءبۇيتىپ تاپقان شەندەرىڭدى...- دەپ قۋات كۇبىرلەدى.
- «قان ىشەر» دەسە قان ىشەرىم-اق ەكەن-اۋ!- دەپ سىزدىقتاتا اقاي جىميدى. سۇراۋلى پىشىنمەن تاڭىرقاي قاراپ مۇسا وتىر.
- گەرمانيانىڭ شپيوندىق مەكتەبىنەن وربىتكىش قاندالا ناسىلدەندىرۋدى دە جاقسى وقىعان ەكەن-اۋ،- دەپ كۇبىرلەدى ءبىر ورايدا.
ەكى قىزمەتكەر وفيتسەرى ورنىن قانشا ىسقىلاپ-سۇرتكەنىمەن باستىعى ۇستەل-ورىندىققا جيرەنە قاراپ، تىك تۇرعان كۇيى سويلەي جونەلدى. الگى ەكى سورلىنىڭ ءبىرى اۋدارماشى ەكەن. باسقارما باستىعى ىشكى اۋقىم جونىنەن «شىعىس تۇركىستان» ماسەلەسىن اشپاي، بۇرىننان ەل قۇلاعىنا قانىق «وسپان باندىسىنىڭ سەگىز جىلدان بەرگى لاڭىن» ءسوز ەتىپ ەدى. ونىڭ «تولىق قۇرالدى قاراقشىلىعىن»، الىگە دەيىن جويىلماي «حالىقتى بۇلاپ-تالاپ»، «قىرىپ» كەلە جاتۋى «جيانگەردىڭ» «تىرەك بولىپ قۇتىرتۋىنان» ەكەنىن سويلەگەندە ءوز قۇتىرىعى دا اسقىنىپ، جاراعان بۋراشا زىركىلدەي جونەلدى. اق كوبىك اتقان ەزۋى مەن شوقتاي قىزارعان كوزى، ءار ءسوزىنىڭ اراسىنا «ا» دىبىسىن نىعارلاپ قوسسا دا تىستەنۋلى قالپىندا ىرسياتىن ءىرى تىستەرى اتىلعالى تۇرعان اسا ءىرى جىرتقىشتاي تىم سۋىق كورىنىس بەرەدى ەكەن. سويتە كەلىپ، ەڭ سويقاندى ءبىر سۇراۋدى قويىپ كەپ قالدى بىزگە:
- وسپان باندىلارىن قارۋلاندىرىپ، قۇتىرتىپ وتىرعان كىم؟
بۇل قاندەستىڭ اتاتپاق بولىپ تۇرعانى سوۆەت وداعى ەكەنىن بىلسەك تە، ادەيى اڭىرا قاراپ جىم-جىرت وتىرىپ قالدىق.
- ا... كىم؟... كىم جاۋاپ بەرەدى؟... ايتاسىڭدار ما، جوق پا؟!
ەشقايسىنىمىز جاۋاپ قاتپاي تۇقىرا ءتۇسىپ ەدىك، ەڭ ۇلكەنىمىز ەكەنى ساقالىنان تانىلاتىن اقايدى نۇسقادى:
- سەن سويلە!
- وسپاندى قارۋلاندىرعان جاپون جيانگەرلىگى! - دەپ شىمىرىكپەي قاتىپ تۇرا قالدى اقاي.
- قوياننىڭ ميى قۇرلى ميىڭ جوق ەكەن! - دەپ زەكىدى حۋگوجىن. - التاي مەن جاپونيانىڭ اراسى قانشا جەر ەكەنىن بىلمەيمىسىڭ؟ ارالىعىندا ءبىزدىڭ ولكەمىز، ميلليونداعان ارميامىز تۇرعاندا جاپون قايتىپ قارۋلاندىرماق!... سەن جاۋاپ بەر!- دەپ سونان سوڭ ىنتىقبايدى، شاقاندى، قۋاتتى، سالىقتى ءبىر-بىردەن تۇرعىزا بەردى. ءبارى دە سول ءبىر جاۋاپتان جازبادى. «جاپون» اتالعان سايىن اتىلىپ شىعارداي شاقشيا ءتۇستى قاندى كوز. ءبارىن ءبىر-ءبىر تىلدەپ وتە بەردى.
بۇل سۇراۋعا شينجياڭ كولەمىندە «جاپوننان» باسقا جاۋاپ لايىق كەلمەيتىنىن تۇسىندىرگىم كەلدى. «سوندا وسى بوقتىقتارىمەن وزدەرىن تىلدەۋ عانا دۇرىس بولاتىنىن قوسا تۇسىنەر» دەگەن ويمەن رۇقسات سۇراي تۇرەگەلىپ سويلەدىم.
- وسپان «باندىسى» - ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ جاۋى. ىشكى جاۋىمىزعا، ارينە، سىرتقى جاۋىمىز عانا كومەكتەسەدى. جاۋعا دوسىمىز كومەكتەسەدى دەسەك، تىلدەمەك تۇگىل قايتا تۇرمەلەپ قويساڭىز دا دۇرىس بولار ەدى. جاپون ءفاشيزمى - ەلىمىزگە كوپتەن شاپقىنشىلىق جاساپ كەلە جاتقان ەڭ قاس جاۋىمىز عوي. سوندىقتان، وسپاندى جاپوننان باسقا ەشكىم دە قارۋلاندىرعان جوق دەپ تۇسىنەمىز!
- ى ... ھى... - دەپ گۇج ەتتى حۋ گوجىن. - «قىزىل جيانگەر» دەگەن كىم؟
- «قىزىل جيانگەر!» ... ول نەمەنە؟ - دەپ مەن تاڭدانعانداي وزىنەن سۇرادىم. - ونداي جيانگەردى مۇلدە ەستىمەگەن ەكەنبىز. ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ ماڭىندا جاپوننان باسقا جيانگەر جوق، شەكارالاس دوسىمىز - سوۆەت وداعى عانا بار. ونى بىزگە جاۋ دەپ ەشكىم وقىتقان ەمەس... «قىزىل جيانگەر» دەپ جاپوندى ايتىپ تۇرعان شىعارسىز، الدە؟
حۋ گوجىن ىرسىلداي كۇلدى، كۇلكىسىنىڭ ءوزى دە ىرىلداعانداي ەستىلدى.
- سەندەردە مي جوق!... سەندەردى «ادام» دەپ اتاعاننىڭ ءوزى اقىماق!- دەپ زىركىلدەپ الدى دا، باسەڭ ۇنگە اۋىسىپ، تۇسىندىرۋگە كىرىستى. - ءبارىڭ وتىرىڭدار!... قىزىل جيانگەر سول «دوسىڭنىڭ» ءدال ءوزى. ونى «دوس» دەپ ساياسات ءۇشىن عانا ايتامىز، - دەپ باستادى دا، «جۇڭحۋا مينگونىڭ ناعىز جاۋى سول» ەكەنىن، «ەلىمىزدىڭ ىشىندەگى باندىلاردى ۇزدىكسىز قارۋلاندىرۋمەن عانا تىنباي، ءوز ارمياسىن شينجياڭعا جىبەرىپ ۇزدىكسىز شاپقىنشىلىق-قىرعىنشىلىق جۇرگىزىپ» جاتقانىن «ۇعىندىردى». - وعان ءبىزدىڭ قۇدىرەتتى ارميامىزدىڭ قىلشىعى دا سىنبادى، ءبىز جەڭدىك! - دەپ ءسوز سوڭىندا ارلاندىق كورسەتە توقتادى. - مۇنى سەندەرگە تولىق ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن عانا ايتىپ تۇرمىن. سەندەر وعان الدانىپ زور قىلمىس وتكىزدىڭدەر، بۇل رەت كەڭشىلىك ەتتىك. ەكىنشى رەت قاتەلەسسەڭدەر قاتال جازا قولدانىلادى. قايتا قاتەلەسپەۋلەرىڭ ءۇشىن عانا تۇسىندىرگەنىم عوي. مۇنى وزگە ەشكىمگە ايتپايسىڭدار! - دەگەن ەسكەرتۋ ولەكشىندىگىن قايتا اشكەرەلەي سالدى. - ءبىر ادامعا ايتاتىن بولساڭدار مەنەن راحىم كۇتپەڭدەر، ۇقتىڭدار ما؟ ۇقپاعان ماسەلەلەرىڭ بولسا وسى جەردە سۇراپ الىڭدار، باسقا جەردە سويلەسەڭدەر باستارىڭدى مىلجالايمىن!
اقاي تىم يبالى قالىپقا تۇسە رۇقسات سۇراپ ورنىنان تۇردى:
- ءبىز ونشاقتى جىل وقىپ بىلمەگەنىمىزدى بۇگىن ءسىزدىڭ سوزدەن عانا بىدىك، تۇسىندىك. قاتەلەسپەۋىمىز ءۇشىن ۇلكەن قامقورلىق ەتتىڭىز، راحمەت چۋجاڭ، - دەگەندە كوگىلدىر سارى كوزى ويناقشي قالدى دا، قىرما قوڭىر ساقالى تىكىرەيە ءتۇستى. ولەكشىندىگىن بەتىنە باسقالى تۇرعانىن سەزە قويدىق. العىسىن قايتالاي ايتتى اقاي. ءدال «قىزىل جيانگەر» جاعىنان قاتەلەسە قويماسپىز، مىڭ راحمەت. سوۆەتتىڭ «جيانگەر» ەكەندىگىن ءبىز راسىندا دا بىلمەيتىنبىز. بىلمەيتىندىگىمىز «اقىماقتىعىمىزدان» ەمەس، ءبىز وقىعاننان باستاپ وقىتۋشىلارىمىز «دوس» دەپ قانا ءتۇسىندىرىپ كەلەدى; جاۋ ەكەنىن گازەتتەن دە كورمەدىك... گازەتتەن «قىزىل جيانگەر» دەگەن اتاۋ وقىپ كوردىڭدەر مە، سەندەر؟!
- «كورمەدىك»، «ونداي ماقالا دا جازىلمادى»، - دەپ ءبىز شۋ ەتە تۇستىك.
- «مىنەكي، چۋجاڭ، ساۋاتىمىزدى ءسىز عانا اشتىڭىز. وسى تۇرمەگە ءتۇسىپ، سىزدەن وسىنداي «ۇلى تۇسىنىك» العان ءبىزدىڭ باقىتىمىز زور ەكەن، ءبىز ەندى قاتەلەسپەيمىز. سىزدەن ءتۇسىنىپ الاتىن ءبىر عانا سۇراۋىم قالدى. ول بىلاي: قالعان ساباقتاستارىمىز ءتىپتى نادان، «قىزىل جيانگەر» دەگەننەن مۇلدە بەيحابار نادان. ءسىز «ەشكىمگە ايتپا» دەدىڭىز، باسىمىز ءۇشىن ءبىز، ارينە، ايتپايمىز، گازەت تە، وقىتۋشىلار دا سولاي، ايتپايدى. سولاردىڭ ءبىر توبى تاعى دا ءبىز سياقتى ءۇيىن ىزدەپ قاشسا، ءبىز سياقتى ۇستالىپ، ءسىزدىڭ الدىڭىزعا كەلەدى. وسى قيىن جۇمباق «قىزىل جيانگەردى» سىزگە ولار دا ايتىپ بەرە الماي قينالادى. ولار دا «قوياننىڭ ميى قۇرلى ميى جوق» اقىماق ەمەس پە، ارينە، ايتىپ بەرە المايدى. سوندا، بىلمەگەن ولاردى بوقتايسىز با، ءبىلىپ تۇرىپ ايتپاعان ءبىزدى بوقتايسىز با؟
حۋ چۋجاڭ بۇل رەت كوبىرەك ىرىلداعانداي كۇلىپ الدى دا، ۇزاعىراق «تۇسىنىككە» كىرىستى. بۇل رەتكى تۇسىنىگىنەن ءتۇيىر تابا الماي مەزى بولدىق تا ايتەۋىر، العاشقىسىنداي ارلانشا ەمەس، ولەكشىنشە قىڭسىلاعانىن عانا ءتۇسىنىپ جىميىستىق. بىردەمەسىن سولاي كۇبىرلەپ ايتىپ بولا سالا، ارلاندىعى قايتا ۇستاعانداي ادىراڭداي جونەلەدى.
- بۇل رەتكى اۋىر قىلمىسقا سەندەردى ناداندىقتارىڭ جەتەكتەدى. مۇنداي حايۋان تۇيسىگى قايتا قاتەلەستىرەدى. بۇدان قۇتىلىپ، ادام بولۋلارىڭ ءۇشىن چۋڭچيڭگە بارىپ وقىڭدار. جۇڭحۋا مينگو ۇكىمەتى سەندەردى ادام ەتۋ جولىندا قامقورلىعىن ايامايدى. اەروپلانمەن باراسىڭدار، ارقايسىڭا قىرىق مىڭ دوللاردان جول راسحوتىن بەرەمىز. بۇدان ۇلكەن قامقورلىق قاي ەلدە بار... راس پا، راس ەمەس پە؟!.. قايسىسىڭ كۋليدىڭ قاي قالاسىنا بارىپ وقيمىن دەسەڭدەر رۇقسات، قىرىق مىڭ دەگەن سوڭ سول قىرىق مىڭ... مىنا جياۋ فۋگۋان1 مەن ۋاڭ تىلماشقا تىزىمدەلگەننەن كەيىن مەكتەپتەرىڭە قايتا تۇراسىڭدار. اەروپلان بيلەتى الىنىپ بولعان سوڭ، اقشالارىڭدى قولدارىڭا بەرىپ، جولعا سالامىز. سولاي ما، سولاي ەمەس پە؟!
- ءۇيىمىزدى ساعىنعاندىقتان، ءوزىمىز ىزدەپ كەلگەن وسى مەكتەپتەرىمىزدى دە تاستاپ قاشتىق قوي،- دەپ بىرنەشەۋىمىز قاتار كوتەرىلگەندە حۋ گوجىن ەسىكتەن شىعىپ تا ۇلگىرىپ ەدى.
- ءالى دە حايۋان تۇيسىگىمەن سويلەپ وتىرسىڭدار، ويلانىڭدار! - دەپ قايرىلا جاۋاپ قايىردى دا، ەكى قىزمەتكەرى ءبىزدىڭ ءتىزىمدى ۇستەلگە جايىپ جىبەرىپ، ءبىر-بىردەن سۇراي باستادى.
«ادام ەتۋ» دەگەنى ادام سايتان ەتۋ، «شپيون زاۆودىنا» جىبەرۋ ەكەنىن تۇسىنگەن ءبىزدىڭ جولداستاردىڭ ەشقايسىسى جازىلماي، الگى سوزدەرىن قايتالادى. «ۇكىمەتىمىز شىن قامقورلىق ەتكىسى كەلسە، ۇيىمىزگە جىبەرسىن، اكە-شەشەمىزدى كورىپ، اقىلداسىپ كەلەيىك» دەگەن پىكىر ايتىسىپ وتىرىپ الدى.
سىفان مەكتەبىنەن ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى مەن «تۇيە» جۋرىندى شاقىرتقان ەكەن. حۋ گوجىن ولارمەن كەڭسەسىندە ايىرىم سويلەستى دە، ساباقتاس ون ەكىمىزدى سولارعا تاپسىرىپ بەردى. ەكى «ۇستاز» ەسىركەگەن راي كورسەتتى. ەكەۋى دە قاسقىر ەركەلەتىپ، ايداھار ايالاعانداي «ەلجىرەي» كۇلىمسىرەيدى.
- ءايا، قاتتى جۇدەپسىڭدەر، توزقىپسىڭدار! - دەپ مەڭگەرۋشى باستاي جونەلدى دە:
- ءسىز دە سىنعان كىرپىشتەي، مايرىلعان قىلىشتاي ازىپسىز-اۋ!- دەگەندى كۇلىمسىرەي كۇبىرلەسىپ ءبىز ىلەستىك.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، سول كەزەڭدە ءبىزدىڭ توزۋىمىز دا، ايازداي قىسقان ءتارتىپ مەڭگەرۋشىنىڭ ىزعارى سىنىپ، ازۋى دا انىق ەدى. «قۇداي ەسىركەگەندە» سىزگە دە جوعارى جاقتان ءبىر نۇسقاۋ كەلە قالسا، مۇزىڭىزعا جىلى نۇر قۇيعانداي ازا قالۋىڭىز عاجاپ ەمەس شىعار. قاسقىردىڭ قويان بولۋى مەن قوياننىڭ قاسقىر بولۋى ادامزات قوعامىندا اسۋسىز كەزەڭ، وتكەلسىز وزەن ەمەس قوي، ىسقىرا بەرمەسەڭىز ەكەن!
وسى تاراۋعا بايلانىستى وزىڭىزگە ايتىلعان وسى پىكىردەن زور قىلمىس جوق-اق شىعار. ءومىر وزگەرەدى دەيتىن «قانقۇيلى» كەرى توڭكەرىس سوزىمەن قازىرگى جاھاننام وشاعىندا جاتقان وڭشىلدار عانا ەزەۋرەپ ءولىپ جاتپاي ما، كورەگەن قىرسىعىم!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
1 لاۋحان (حانزۋشا) - شال، قارت دەگەن ءسوز.
2 شياۋحوزى (حانزۋشا) - جاس جىگىت، بوزبالا.
* ناقشا (ۇيعىرشا) - ءان، ولەڭ.
1 «اقساق» دەپ وسپاندى اتايدى، وسپان ءبىر اياعىنا وق تيگەندىكتەن سىلتي باسادى ەكەن.
1 باۋ-ان سليڭبو (حانزۋشا) - اماندىق ساقتاۋ قولباسشىلىق شتابى.
1 فۋگۋان (حانزۋشا) - اديۋتانت، كومەكشى وفيتسەر.
