ءبىرتۇتاس كەڭەستەر وداعى ىدىراپ، بۇرىن ءبىر-بىرىمەن ميداي ارالاسىپ جاتاتىن وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ارقايسىسى وزىنشە دەربەس مەملەكەتكە اينالىپ، سول دەربەستىكتى قالاي ورنىقتىرۋدىڭ جولىن اركىم وزىنشە تاڭداپ، وزدەرىنىڭ باعىت-باعدارىن ايقىن انىقتاپ العانشا، قيىن-قىستاۋ كەزەڭنىڭ سوقتىقپالى-سوقپاقسىز ونداعان جىلدارىن ارتقا تاستاۋعا تۋرا كەلدى. دەربەس مەملەكەت بولعان سوڭ دامۋدىڭ بارلىق ينفراقۇرىلىمدارىن ءوزىڭ تاڭداپ، ءوزىڭ انىقتاۋعا ءتيىسسىڭ. ول ايتۋعا وڭاي بولعانمەن، ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرىلۋى وتە كۇردەلى ۇدەرىس.

ءبىرتۇتاس كەڭەستەر وداعى ىدىراپ، بۇرىن ءبىر-بىرىمەن ميداي ارالاسىپ جاتاتىن وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ارقايسىسى وزىنشە دەربەس مەملەكەتكە اينالىپ، سول دەربەستىكتى قالاي ورنىقتىرۋدىڭ جولىن اركىم وزىنشە تاڭداپ، وزدەرىنىڭ باعىت-باعدارىن ايقىن انىقتاپ العانشا، قيىن-قىستاۋ كەزەڭنىڭ سوقتىقپالى-سوقپاقسىز ونداعان جىلدارىن ارتقا تاستاۋعا تۋرا كەلدى. دەربەس مەملەكەت بولعان سوڭ دامۋدىڭ بارلىق ينفراقۇرىلىمدارىن ءوزىڭ تاڭداپ، ءوزىڭ انىقتاۋعا ءتيىسسىڭ. ول ايتۋعا وڭاي بولعانمەن، ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرىلۋى وتە كۇردەلى ۇدەرىس.

باۋىرلاس حالىقتار بولىپ سانالىپ كەلگەن بۇرىنعى رەسپۋبليكالاردىڭ ءبارى «دەربەستىك دەگەن وسى ەكەن» دەپ تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالاعان ساتتەن باستاپ، ەسىكتەرىن تارس جاۋىپ، وزدەرىمەن وزدەرى بولىپ كەتتى. ەسكى جولمەن جۇرگىلەرى كەلمەي، شاتقالدى جەردەن جاڭا سۇرلەۋگە بىردەن ءتۇسىپ كەتە الماي، شاتقاياقتاپ قالعان كەزدەرى دە بولدى. ەسكى جولعا تۇسۋدەن ارلانىپ، باياعى بايلانىستى قايتا جالعاستىرايىن دەسە، «وندا تاۋەلسىزدىكتى نەمەنەسىنە الدىق؟» دەپ ورەپكىپ، اركىم ءوز بىلگەنىنشە جول تاڭداۋعا كوشتى. اركىم ءوزى تاڭداعان جولدى «سارا جول» دەپ دارىپتەپ، سول جولدا جىلت ەتكەن جاقسىلىقتارىن ماقتانىشپەن جاريالاپ جاتتى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ اركىم كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە شاشىلعان، توگىلگەن، جوعالتقان، ۇمىتقان نارسەلەرىن تۇگەندەپ، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدى العاشقى ورىنعا شىعارىپ، ىشكى، سىرتقى ساياسات پەن ەكونوميكانى دا وسى ماقساتقا باعىندىرا باستادى. ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق رۋح دەربەستىكتىڭ باستى اتريبۋتىنا اينالدى. ال ۇلتتىق رۋح پەن ۇلتتىق سانا تىلمەن، ادەبيەتپەن، ونەرمەن، داستۇرمەن سىڭەتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى ۇعىم. سانا مەن سەزىمگە تىكەلەي اسەر ەتەتىن ونەردىڭ ءتيىمدى دە توتە ءتۇرى - كينو ەكەنى بارشاعا ايان. «ونەر اتاۋلىدان بىزگە ەڭ ءتيىمدىسى - كينو بولىپ تابىلادى» دەگەن ۆ.لەنيننىڭ قاناتتى ءسوزى جيىرماسىنشى جىلدارى رەۆوليۋتسيالىق يدەولوگيانىڭ باستى قۇرالى رەتىندە تۋعان قاجەتتىلىك بولسا، بۇگىنگى تاڭدا ول ساناعا جاپپاي اسەر ەتەتىن، ءبىر ۇلتتىڭ ەكىنشى ۇلت ءومىر سالتى مەن داستۇرىنە تىكەلەي ىقپال ەتۋ ارقىلى مادەني، ساياسي، رۋحاني ۇستەمدىك قۇرۋىنا باعىتتالعان ساياساتتىڭ باستى قارۋىنا اينالىپ وتىر. سوندىقتان دا بولار، تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى بۇكىل قازاق قاۋىمى ءوزىنىڭ تۇرمىستىق، الەۋمەتتىك جاعدايلارىنىڭ قاي دەڭگەيدە ەكەنىنە قاراماستان، قازاق كينوسىنىڭ اياق الىسىن نازاردان ءبىر ساتكە دە تىس قالدىرماي، باقىلاپ كەلەدى. جەتىستىگى بولسا قۋانىپ، كەمشىلىگى بولسا «اتتەگەن-اي!» دەپ قۋارىپ، «مۇنىسى بولماسا، كەلەسىسى ءساتتى بولار» دەپ «قازاقفيلم» ستۋدياسىنىڭ كەلەسى تۋىندىسىنا ۇمىتپەن قارادى. ول قانداي ءۇمىت؟ قازاق كورەرمەنى ەكراننان نەنى كۇتەدى؟ اباي ايتقانداي، «قازاق تا ادام بالاسى عوي»، ول دا وزگەلەر سەكىلدى ەكراننان ءوز ءومىرىن كورگىسى كەلدى. الىس، جاقىن تاريحىن تانىپ، بۇگىنگى تىرشىلىكتەرىندەگى وزدەرى بايقاي بەرمەيتىن ءومىردىڭ اششى-تۇششى وقيعالارىنا كۋا بولعىلارى كەلدى. ءار ۇلت ءوز ۇلتىنىڭ كينوگەرلەرىنەن ءوز ۇلتىنىڭ ءومىرىن كورسەتەتىن تۋىندىلار كۇتتى. ءتىپتى تالاپ ەتتى دە.

كينووندىرىسى بىزدەرگە قاراعاندا وق بويى وزىق كەتكەن، حالقىنىڭ سانى دا بىزدەن ون ەسە، ءجۇز ەسە كوپ ەلدەر ۇلتتىق كينوسىن الدەقاشان جولعا سالىپ ۇلگەرگەن. قاي لەنتاسىن الساڭ دا ولار ءوز ۇلتىنىڭ ءومىرىن عانا كورسەتۋدى ماقسات ەتىپ قويادى. الەمدىك، جالپىادامزاتتىق، پلانەتارلىق ماسەلەلەردىڭ ءبارىن دە ولار ءوز ۇلتىنىڭ بولمىسى مەن دۇنيەتانىمى ارقىلى قابىلداپ، سول ارقىلى عانا كوركەمدىك كونتسەپتسيالار ۇسىنادى. جالپىادامدىق كۇردەلى ماسەلەلەر ۇلتتىق بولمىس تۇرعىسىنان شەشىمىن تاۋىپ جاتادى. ال ءبىزدىڭ قازاق كينوگەرلەرى شەتىنەن پلانەتارلىق، جالپىادامزاتتىق ماسەلەلەرگە اۋەس-اق. قولىنا كامەرا تيگەن رەجيسسەرلەرىمىز بىردەن عارىشتىق بيىكتىككە كوتەرىلىپ الادى دا، جالپىادامزاتتىق پروبلەمالاردى شەشۋمەن اينالىسادى. جەردەگى ماسەلەلەرمەن، «ۇلتتىق تار شەڭبەردەگى» ۇساق-تۇيەك پروبلەمالارمەن ورىس، قىتاي، جاپون، كارىس، ءۇندى كينوگەرلەرى اينالىسا بەرسىن، ال ءبىزدىڭ قازاق كينوگەرلەرى ولاردان بيىك ۇشادى، ولار اعىلشىنعا دا، فرانتسۋزعا دا، نەمىس پەن كارىسكە دە، بارىنە ورتاق پروبلەما تۇرعىسىنان قارايدى. نەتكەن بيىكتىك، نەتكەن جالپىادامشىل عالامات قاسيەت دەسەڭىزشى! كۇللى الەم الگى اتالعان ەلدەردىڭ كينوگەرلەرىنەن جالپىادامزاتقا ورتاق تاقىرىپتا تاتىمدى دۇنيە جاسايدى دەگەن ۇمىتتەرىن باياعىدا ۇزگەن، ولار ءوز ۇلتىن تانىتۋ جولىندا عانا «تىراشتانىپ» جاتادى، بار ءۇمىت قازاق دەگەن ەلدىڭ كينوگەرلەرىندە عانا، الەمدىك، «پلانەتارلىق مۇددەنى كوتەرسە، سولار عانا كوتەرە الادى. وسىنى جاس پەن كارىسىنە دەيىن جاپپاي ءتۇسىنىپ، قانىنا سىڭىرە بىلگەن قازاقتاردىڭ اتالارىنا مىڭ دا ءبىر راقمەت! ولار ارتىنا ۇرپاق قالدىرۋ سياقتى عالامدىق ماسەلە كوتەرە قالسا، ءبىر كەلىننىڭ ءتورت ەركەكپەن توسەكتەس بولۋىن ەرسى دەپ سانامايدى، ول ۇرپاق قالدىرۋ جولىندا ءتورت ەركەكتىڭ تورتەۋىمەن دە ايعايلاپ، شىڭعىرىپ، ءناپسى قۇشاعىنا بەرىلۋى ارقىلى ۇلت سۇيەگىنە ماڭگىلىك تاڭبا تۇسىرگەنىمەن شارۋاسى جوق جانە وسىنداي سايتاني-سالداقىلىق جولمەن جالعاسقان ۇرپاقتىڭ قۇنى قانداي بولماق دەگەن اۋىر ساۋالدى ەسىنە دە المايتىن جانە ۇلتتى ۇياتقا قالدىرىپ، جەرگە قاراتقانىن ەكى دۇنيەدە دە مويىندامايتىن، تەك «وزىمدىكى دۇرىس» دەپ وزەۋرەۋدەن تايمايتىن كينو اۆتورلارى ءسوز جوق، وزدەرىن الەمدىك، جالپىادامدىق ماسەلەلەردى كوتەرىپ وتىرمىن دەگەن «پلانەتارلىق» سۋىققا شالىنعاندارىن وزدەرىنشە ماقتان ەتۋدەن تايمايتىن سياقتى. بۇكىل قازاق بولىپ ۇلكەن ءۇمىت كۇتكەن «كوشپەندىلەر» سول حالىقتى جەرگە قاراتىپ كەتتى. قور بولعان قايران ابىلاي، قور بولعان قايران ارۋلار، جەلگە ۇشقان قايران قاراجات! بۇكىل حالىق نامىستان جەرگە قاراعاندا، جەرگە قاراماق تۇگىل، جەرگە قاراعانداردى جەكىپ، ۇلى جەڭىسكە جەتكەندەي باستارىن جوعارى كوتەرىپ، تاسىراڭداپ جۇرگەن ازعانا ادامدار بار. ولار - سول كينونى جاساۋشىلار. «وسى فيلممەن الەمدى جاۋلاپ الامىز!» دەپ ءفيلمنىڭ العاشقى كادرلارى تۇسىرىلمەي جاتىپ جەر دۇنيەنى جاڭعىرتا ماقتانىپ ەدى، اقىرىندا الەم تۇگىلى، ەلىمىزدى دە ەلەڭ ەتكىزە المادى. قىسقاسى، پرەزيدەنتتىڭ سوزىمەن ايتقاندا «تۇك تە شىقپادى». قۇدانىڭ قۇدىرەتى، جالپىحالىقتىق نارازىلىق تا، پرەزيدەنتتىڭ الگىندەي ءۇزىلدى-كەسىلدى بەرگەن باعاسىنان سوڭ دا سول كينونى جاساۋشىلاردىڭ بەتتەرىنىڭ بۇلك ەتپەيتىندەرىنە جاعاڭدى ۇستاپ، تاڭعالۋدان باسقا لاج جوق. ءيا، ۇيالمايتىنداردىڭ زامانى باستالعان ەكەن!

سوڭعى كەزدەگى تەلەەكرانداردا ەفيردى بوس قالدىرماۋ ءۇشىن كورسەتىلىپ جاتاتىن انايى سيۋجەتتەرگە قۇرىلعان ارزان سەريالسىماقتاردىڭ الجۋازدىقتارى سونداي، ولاردى كورە قالساڭ، كەيىپكەرلەرىنىڭ ويدان شىعارىلعان جاساندى ادامدار ەكەنىنە، وقيعالارىنىڭ ۇساقتىعىنا، ەستە قالار ءبىر- دە-ءبىر وبرازدىڭ جوقتىعىنا، ءبارىنىڭ تاقىلەتى مەن تابيعاتى ءبىر-بىرىنەن اينىمايتىندىعىنا، ەڭ سوراقىسى - وسىلاردىڭ قاي ۇلتقا جاتاتىنىنا تۇسىنبەي، دال بولاسىڭ. اتتارىندا ايىپ جوق: اسەليا، انەليا، ماراتيك، ساماتيك بولىپ جاتتاندى قازاق ەسىمدەرى توعىتىلىپ-اق جاتادى، ال زاتتارى مۇلدە بولەك. الگى، اسەليا (اسەليا ەمەس) مەن ماراتيكتەردى يگورەك، ەديكتەرگە اۋىستىرساڭ، تۇك تە وزگەرمەيدى. جالپىۇلتتىق يدەيامەن سۋسىنداپ، بارشاعا ورتاق كەيىپكەر جاساۋ دەگەن وسى عوي، شىركىن! اتى عانا قازاق، ال زاتى جالپى ادامزاتقا ءتان، ەشقانداي ۇلتتىق بەلگىسى جوق بالاۋىز ادامدار جاساۋدا قازاق كينوگەرلەرىنەن وتكەن بىردە-ءبىر ۇلت وكىلى جوق شىعار. جالپىادامزاتتىق ماسەلەلەردى كوتەرۋدە باسقا ەلدىڭ كينوشىلارى بىزدەن ۇيرەنبەي نە ءبىتىرىپ ءجۇر دەسەڭشى. ءتىپتى قانداي تاقىرىپتا كينو تۇسىرسە دە توسەك ماسەلەسىن ەشقاشان ۇمىتپايتىن ءبىزدىڭ رەجيسسەرلەرىمىزدەن دا وزگەلەردىڭ ۇيرەنەرى مول-اق! قازاقتىڭ ۇلى حانى بولعالى جۇرگەن ابىلاي دا جارتاستىڭ باسىندا وتىرىپ ءسۇيىستى. سۇيىسكەندە دە اناۋ-مىناۋ ەمەس، گولليۆۋد اكتەرلەرىندەي، يا بولماسا، كينو ءتۇسىرىپ جاتقان بۇگىنگى رەجيسسەرلەرىمىزدىڭ كلاسسيكالىق ۇردىسىندە ەس-ءتۇسسىز ءسۇيىستى-اۋ! «ويباي-اۋ، قازاقتار دا ءبىر-بىرىنە عاشىق بولعان، ماحابباتتى جىرلاماعان بىردە-ءبىر اقىن جوق، بىراق ولار 18-عاسىردا ەرىنگە-ەرىن جابىستىرىپ سۇيىسكەن جوق قوي، ءبىز «اۆرورانىڭ» دۇمپۋىنەن كەيىن عانا اشىقتان-اشىق سۇيىسە باستادىق، بۇرىن بىلەكتەن ۇستاپ، شاشتان سيپاپ، ءارى كەتسە، «سارى بيداي» انىندە سيپاتتالاتىنداي «اق تاماقتان ەمىرەنىپ ءبىر يىسكەۋ» سەزىم شىڭى بوپ سانالماۋشى ما ەدى؟» دەسەڭ، ايەل مەن ەركەك وڭاشا قالسا، سۇيىستىرمەي تىنبايتىن امەريكالىق كينوگەرلەردىڭ مەكتەبىن سىرتتاي «ۇزدىك» بىتىرگەن ءبىزدىڭ رەجيسسەرلەر ءسۇيىسۋدى ەڭ العاش ويلاپ تاپقان قازاقتار ەكەنىن، ءتىپتى بۇكىل الەمگە ورتاق «سەكس» دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇپ-توركىنى «پالەن» دەگەن قازاق سوزىنەن الىنعان» دەپ داۋرىعا جونەلگەندە داۋلاسۋدىڭ پايداسىز ەكەنىن، ولار بۇل بەتىنەن ءبارىبىر قايتپايتىنىن ۇعىپ، شارشاپ، بولدىرىپ بارىپ: «قۇرىسىنشى ءبارى! سەندەر ماسكەۋدە كينو ءتۇسىرۋدىڭ ەمەس، داۋلاسۋدىڭ اكادەمياسىن بىتىرگەن ەكەنسىڭدەر، بىلگەندەرىڭدى ىستەڭدەرشى!» دەپ تيتىقتاپ بارىپ توقتايسىڭ. ال ولار بولسا، وسى ءسوزدى تۋرا قابىلداپ، «بىلگەندەرىن» جاساي باستايدى. س.اپىرىموۆ «اڭشى» فيلمىندە قىز بەن جىگىتتى ات ۇستىندە «الگى ماسەلەمەن» اينالىستىرا باستادى، ونىڭ الدىندا ا. امىرقۇلوۆ «وتىراردىڭ كۇيرەۋى» سەكىلدى جاپ-جاقسى تاريحي كينولەنتاسىندا ۇنجۋ مەن ءبىر ايەلدى تۇتتاي جالاڭاش كۇيىندە «ءتۇپ- توركىنى قازاق سوزىنەن شىققان» تىرلىك ۇستىندە قۇشىرلانا كورسەتسە، «قايرات - بەيكۇنا»، «قاروي» سياقتى لەنتالار ۇيات-ايات دەگەندەردى ءبىرجولا ىسىرىپ تاستاپ، ءتىپتى تۋعان اناسىنا تەنتەك سەزىمى وياناتىن ساتتەردى دە كورسەتكەن تۇستا، ەندى كەپ سول يساباەۆا دەگەن ايەل «الماتىدا پاكتىگىنەن ايىرىلعاندار» اتتى فيلم ءتۇسىرىپ، قازاق حالقىن الەمگە تانىتۋدى، ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا، ماسقارالاۋدى ماقسات ەتىپتى. «ءاي دەيتىن اجا، قوي دەيتىن قوجا جوق ەلدە» ولار بىلگەندەرىن ىستەپ، ەلىن قورلاۋعا كوشتى. جانە وسى قىلىقتارىن ولار قىزعىشتاي قورعاپ، قازاق ەلى دە الەمدىك توسەك ماسەلەسىن ەكراندا كورسەتۋدە ەۋروپادان اسىپ تۇسپەسە، كەم تۇسپەيتىنىن پاش ەتىپ، جالپىادامدىق ورتاق قاسيەتتەردە قازاقتار دا وزگەگە ۇلگى كورسەتەر دارەجەگە جەتىپ قالعانىن تانىتقان ۇستىنە تانىتا تۇسپەك. وسىنداي تۇستا ءبىر كەزدەرى «بىلگەندەرىڭدى ىستەڭدەرشى» دەپ شاراسىز حالدە قول سىلتەگەنىڭدى ۇمىتىپ، كۇيىنگەننەن قايتا سويلەي باستايسىڭ. «سەندەر ايتقانداي بۇل تالعامعا تىرەلىپ تۇرعان كۇردەلى ماسەلە ەمەس، مۇندا تۇسىنبەيتىن تۇك تە جوق، ەكىنى ەكىگە قوسقاندا بەس بولمايدى، ۇرپاق قالدىرۋ ءۇشىن ءبىر ۇيدەگى ءتورت ەركەكپەن توسەكتەس بولۋ شارت ەمەس، ونداي ايەلدى كەلىن دەپ قاستەرلەۋدىڭ قاجەتى بار ما جانە ادامزاتتىڭ ۇرپاعىن جالعاستىرۋ ءۇمىتى تاۋ قۋىسىندا جاتقان ۇلتى دا، ءناسىلى دە بەلگىسىز وسى ءتورت-بەس ادامعا تىرەلىپ قالعان جوق، ءسال تومەن تۇسسەڭ، تاۋ ەتەگىندە قالىڭ ەل جاتىر، ۇرپاقتى سولار-اق تاراتا الاتىن شىعار، ەندەشە، ادامزات ۇرپاعىنىڭ ءوسۋىن وسى ءتورت-بەس ادامعا عانا اكەپ تىرەمەي-اق قويسا قايتەر ەدى، مۇندا جۇرت تۇسىنبەيتىندەي قانداي شىتىرمان سيۋجەت، قانداي كۇردەلى ستيل جاتىر؟ كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى «كەلىن» از بولعانداي، ەشكىمەن ينتيمدىك بايلانىسقا بارۋىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن دە بۇگىنگى كورەرمەننىڭ مي قۇرامىندا كوپشىلىككە بۇيىرا بەرمەگەن ەرەكشە بيولوگيالىق قاسيەتتەر قاجەت پە؟ بۇكىل الەمدىك تارتىلىس كۇشى بار ەكەنىن مويىنداۋ ءۇشىن بۇگىنگى ادامداردىڭ ءبارىنىڭ باسىنا الما قۇلاۋى شارت ەمەس قوي. ءتىپتى سول نيۋتوننىڭ ءوزى الما اعاشىنىڭ تۇبىندە ەمەس، كوكوس اعاشىنىڭ تۇبىندە وتىرعان بولسا، ونىڭ باسىنا الما ەمەس، كوكوس جەمىسى قۇلاپ، سول جەردە ءتىل تارتپاي كەتسە، ادامزات وسى كەزگە شەيىن الەمدىك تارتىلىس كۇشى بارىن بىلمەي ءومىر سۇرەر مە ەدى؟ وڭاي نارسەنى ءبىز نەگە قولدان كۇردەلەندىرۋگە قۇمارمىز؟ اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «ارىقتاعى سۋدان اكۋلا ىزدەگەندى» قاشان قويامىز؟

ۇلكەن ۇمىتپەن كۇتكەن قازاق كينوسىنىڭ سوڭعى ون شاقتى جىل كولەمىندەگى تۋىندىلارىن بىرنەشە توپقا بولۋگە بولادى ەكەن. 1) مەزگىل مەن مەكەن بەلگىسىزدىگى; 2) ۇلت بەلگىسىزدىگى; 3) تاريحي شىندىقتى ورەسكەل بۇرمالاۋ; 4) مىنەزسىزدىك; 5) قازاقتى مەيلىنشە تۇقىرتىپ كورسەتۋ; 6) سەكس قۇمارلىق; 7) شىندىقتان تىسقارى سيۋجەت; 8) ەلىكتەۋ. وسىلاردىڭ اراسىندا اۋىق-اۋىق جىلت ەتىپ، كورەرمەن كوڭىلىنەن شىعىپ قالاتىن «وتىراردىڭ كۇيرەۋى»، «سۇلتان بەيبارىس»، «ساردار»، «مۇستافا شوقاي»، «ءبىرجان سال»، «ءسىز كىمسىز، ك مىرزا؟» سياقتى كوركەم لەنتالار دا كەزدەسىپ جاتادى. سولاردى كورىپ، ءۇزىلىپ بارا جاتقان ءۇمىتىمىز قايتا جالعاسادى.

قازاق كينوسىنان جوعارى ساپاداعى فيلم ەمەس، ايتەۋىر قازاقتى قورلامايتىن تۋىندى كورسەك، سوعان دا قاناعات ەتۋگە ۇيرەنىپ قالعان الاڭ جۇرت تاياۋ ارادا ءدۇر سىلكىنگەندەي بولدى.

ءباسپاسوز بەتتەرىندە «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىنىڭ ەڭ ءبىر سۇبەلى دە كۇردەلى جوباسى رەتىندە جارنامالانىپ كەلگەن بۇل تۋىندىنىڭ اتى - «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» «كوشپەندىلەردىڭ» كەزىندەگىدەي جەر دۇنيەنى جاڭعىرتقان جارناماسى بولماسا دا، ايتار ويى مەن يدەياسى ايقىن، مەزگىلى مەن ماقساتى انىق بۇل ءفيلمنىڭ العاشقى كادرلارىن ءۇمىت پەن كۇدىك ارالاس سەزىمدە كورە باستادىق.

العاشقى كادر. العاشقى كورىنىس. كەيىپكەرلەرمەن العاشقى تانىسۋ. تاۋلى، دالالى، ورماندى القاپتاردا بىردە اشىق، بىردە جاسىرىن تىرشىلىك ەتىپ جاتقان ءارتۇرلى جاستاعى ادامدار. مىنە، نەگىزگى تاقىرىپ تا باستالدى. بولاشاقتا كورەر مىڭ بالانىڭ ەكى-ۇشەۋىمەن دە تانىستىق. بويلارىندا ۇرەي، ىزا، اشۋ، كەك.

قىسقاشا سيۋجەتى: جوڭعار شاپقىنشىلىعىندا اكە-شەشەسىز جەتىم قالعان بالالاردىڭ وسە كەلە جاۋدان كەك الۋعا بەل بۋى. ولاردىڭ ءبارىنىڭ باسىن قۇراپ، جەتىمدەرىن قاڭعىرتپاي، ءوز بالالارىنداي اسىراپ جەتىلدىرگەن نازاردىڭ تۇل جەتىم بالالاردىڭ كۇنى ەرتەڭ ەل قامىن جەيتىن ءبىر-ءبىر ازامات بولىپ ەرجەتۋىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى مەن ەرلىگى ۇشان-تەڭىز. ولاردىڭ سانى مىڭ با، توعىز ءجۇز بە، ماسەلە ونىڭ انىق سانىندا ەمەس، قازاق تاريحىنا «مىڭ بالا» بوپ ەنىپ، ايگىلى باتىرلارىمىز بەن بيلەرىمىزدىڭ تاساسىندا ۇمىت بولا باستاعان سول ورىمدەي جىگىتتەردىڭ تاريح بەتىنە قايتا شىعىپ، ولاردىڭ ادام ايتسا نانعىسىز جانقيارلىق ەرلىگى مەن وجەتتىگىن بۇگىنگى ۇرپاق الدىنا جايىپ سالۋ - «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىنىڭ ۇلت رۋحىن، ۇلت نامىسىن تۋ ەتىپ كوتەرۋدە جاساعان ۇلكەن دە كۇردەلى جوباسى ەكەنى داۋسىز.

بۇل تاريحتى جاقسى بىلەتىن ادامداردىڭ ايتۋىنشا، سارتاي ومىردە بولعان، فيلمدەگىدەي قىرشىن جاسىندا قازا بولماسا دا، جوڭعار باسقىنشىلارىنان قازاق دالاسىن ازات ەتكەن سوڭ ەل ىشىندە باتىر اتانىپ، قارتايعان شاعىندا ءوز اجالىنان كوز جۇمعان ەكەن. ول تۋىستىق جاعىنان قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ اعايىنى، كىشى ءجۇز ىشىندە جاقايىم رۋىنان بولىپ كەلەدى ەكەن. دەمەك، بۇل ءفيلمدى تاريحي شىندىققا نەگىزدەلگەن تۋىندى دەپ ايتا الامىز. «نە ءولىم، نە ءومىر! نە ەل بولامىز، نە قۇل بولامىز!». كەۋدەلەرىنە وسىنداي وجەتتىك پەن ەرلىك ۇيالاعان مىڭ بالانىڭ قازاق حالقىن جوڭعار ەزگىسىنەن ءبىرجولا ازات ەتۋ جولىندا جانپيدالىققا بارۋى ناقتى وقيعا ارقىلى وتە نانىمدى، اسەرلى بەرىلگەن. قارشادايىنان كەۋدەسىنە نامىس ۇيالاعان بالا سارتاي جوڭعار نوياندارىن قۇراق ۇشىپ قوناق ەتىپ جۇرگەن ەل اعاسى راقىمجانعا: «ولار - ءبىزدىڭ جاۋىمىز. ال سىزدەر جاۋدى قوناق ەتىپ، قۇل بولىپ جۇرسىزدەر. وزدەرىڭدى-وزدەرىڭ نەگە قۇل ەتۋگە دايىنسىڭدار!» دەپ كەككە تولى ءسوز ايتقاندا، بالا سارتاي بويىنان نامىس كەگىنە سۋارىلعان وجەتتىك پەن كوزسىز ەرلىكتى بايقاپ، ءوزىن قازاقپىن دەپ سانايتىن ءاربىر كورەرمەننىڭ رۋحى كوتەرىلىپ، ءبىر ءسات وزدەرىنىڭ وسىنداي ەر ۇرپاقتان تاراعاندارى ءۇشىن كوكىرەگىندە ماقتانىش سەزىمى دۋ ەتىپ كوتەرىلەتىنى انىق.

بىردە تاۋ شاتقالىندا، ەندى بىردە ماڭ دالادا ءوتىپ جاتاتىن ەرلىك پەن قايسارلىقتىڭ شىڭدالۋ كورىگىندە جەتىلىپ كەلە جاتقان ورىمدەي جاس بالالاردىڭ قايعىسى مەن مۇڭى، كەي ساتتە جىلت ەتە تۇسەتىن قۋانىشتى ساتتەرى كورەرمەندى وزىنە بىرتە-بىرتە ءۇيىرىپ، ەلىكتىرىپ، باۋراپ الا بەرەدى. قىم-قۋىت ءوتىپ جاتقان وقيعالاردىڭ بىردە-ءبىرى كوڭىلىڭە «بۇل قالاي؟» دەگەن كۇدىك ۇيالاتپايدى. ءبارى نانىمدى، ءبارى سول كەزدە ءوتىپ جاتقان سيتۋاتسيانىڭ دامۋ لوگيكاسىنا ساي ءوربىپ، شيەلەنىسىپ، شەشىمىن تاۋىپ جاتادى. ساداق اتۋ، قىلىش سەرمەۋ، ات قۇلاعىندا ويناۋ، جەكپە-جەك سايىس، سوعىس تاكتيكاسى مەن ستراتەگياسىن مەڭگەرۋ سياقتى جاتتىعۋلاردى كورسەتۋ ارقىلى دا مىڭ بالانىڭ ازعانتاي توپپەن وزدەرىنەن الدەنەشە ەسە كوپ جاۋ اسكەرىنە قارسى شىعۋ ارەكەتىندە جەڭىسكە جەتىپ جاتاتىنىنا كۇمان كەلتىرە المايسىڭ. ستسەناري اۆتورلارى تيمۋر جاقسىلىقوۆ، جايىق سىزدىقوۆ، مۇحاممەد مامىربەكوۆتەر مىڭ بالاعا عانا قاتىستى تاريحتى ەمەس، سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ قىل ۇستىندە تۇرعان تاعدىرىن، ساياسي حال-احۋالىن، ەل تۇرمىسىن جاقسى زەرتتەپ، زەرتتەي الماعان تۇستارىن شىعارماشىلىق تۇيسىك ارقىلى دالمە-ءدال تۇسىنگەنىنە كوڭىلىڭ تولادى. رەجيسسەر اقان ساتاەۆ - بۇرىن دا تاتىمدى كينوتۋىندىلارىمەن تانىمال بولىپ قالعان كاسىبي مامان. ونىڭ بۇل ءفيلمى جالپى قازاقتىڭ اسىل قازىناسىنا اينالعان «قىز جىبەك»، «اتاماننىڭ اقىرى»، «مەنىڭ اتىم قوجا» سياقتى كينوشەدەۆرلاردىڭ قاسىنان ويىپ ورىن الاتىن دۇنيە دەسەك، ارتىق ماقتاعاندىق بولماس دەپ ويلايمىن. نەسى بار، «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، نۇرى تاسىسىن» دەمەۋشى مە ەدى اتام قازاق.

بۇل فيلم ءوز شەڭبەرىندە عانا ءساتتى تۋىندى ەمەس، قازاق كينوسىنىڭ سوڭعى كەزدەگى ەلەۋلى تابىسى، جالپى، كينەماتوگرافتاعى جاڭا لەپ، جاڭا ءسوز دەگەن جوعارى باعاعا لايىق.

بارلىق ءساتتى تۋىندىلار سەكىلدى بۇل فيلمدە دە بۇكىل وقيعا جەلىسى، تەوريالىق تىلمەن ايتقاندا، تاقىرىپ ىشىندەگى تاقىرىپ - ماحاببات، دوستىق، ساتقىندىق، جاۋىزدىق - ءبارى-ءبارى دە شىندىق لوگيكاسىنىڭ بۇلتارتپاس زاڭدىلىقتارى كورەرمەندى وزىنە يىرىمدەي تارتىپ وتىرادى. كوپ فيلمدەردە كەزدەسەتىندەي بۇل تۋىندىدا ارتىق دەتال، ارتىق كەيىپكەر، ارتىق كورىنىس جوق. ءبارى ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ، ءبارى دە ورتاق ءبىر يدەياعا - «نە ەل بولامىز، نە قۇل بوپ قۇريمىز» دەگەن يدەياعا باعىندىرىلعان. وسى يدەيا جالاڭ ەمەس، نانىمدى وقيعالار قۇرامى ارقىلى جوعارى كوركەمدىك دەڭگەيدە بەرىلىپ، ءفيلمنىڭ ورگانيكالىق تۇتاستىعىن قالىپتاستىرعان. فيلمدە ۇمىتىلماستاي بولىپ ەستە قالاتىن ءبۇتىن ءبىر اكتەرلەر گالەرەياسى توپتاستىرىلىپتى. تىلەكتەس مەيراموۆ، تولەۋبەك ارالباەۆ، تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆ، دوسحان جولجاقسىنوۆ ەل باسشىلارى مەن ەل اعالارىنىڭ بايىپتى دا ۇستامدى، سابىرلى دا ءتوزىمدى، جىگەرلى دە قايسار مىنەزدەرىن وزدەرى سومداعان كەيىپكەرلەرى ارقىلى ەرلىك داستانىنىڭ جاڭا بەتتەرىن ايشىقتى ارىپپەن جازىپ شىعىپتى. ستسەناري اۆتورلارى جازعان ءاربىر سۋرەت، ءاربىر كورىنىس، ءاربىر وبراز ءفيلمنىڭ العاشقى كادرىن تۇسىرۋدەن الدەقاشان بۇرىن رەجيسسەردىڭ كوڭىل ەكرانىندا ءپىسۋى جەتكەنشە قايتالانىپ، ءيۋى قانعانشا يلەنگەنى كورىنىپ تۇر. بۇل اتالعان اكتەرلەردىڭ ءفيلمنىڭ جالپى كوركەمدىك ساپاسىن كوتەرۋدە شەشۋشى ءرول اتقارعانىنا كۋا بولدىق. كوپتەن بەرى ەكراندا كورىنبەي كەلگەن نازار رولىندەگى تىلەكتەس مەيراموۆ پەن راحىمجان بەينەسىن جاساعان تولەۋبەك ارالباەۆتىڭ جاڭا ءبىر يپوستاستا كورىنۋى بارشامىزدىڭ مەرەيىمىزدى كوتەرىپ كەتتى. بۇل ەكى اكتەر بارشاعا وزدەرىنىڭ شەبەر ورىنداۋشىلىعىن عانا تانىتىپ قويعان جوق، قولدارىنا كامەرا تيسە، باستى كەيىپكەردىڭ رولىنە اكتەردى شەتتەن ىزدەۋشىلەرگە ساباق بەرىپ كەتكەندەي بولدى. ۇلتتىڭ ۇلى تۇلعالارى مەن ايتۋلى بەينەلەرىنە لايىقتى ورىنداۋشىلاردى شەتتەن ەمەس، ءوز ىشىمىزدەن ىزدەۋ قاجەتتىلىگىن تاعى دا ەسكە سالىپ ءوتتى.

بۇل ءفيلمنىڭ اسا جوعارى دەڭگەيدە قابىلدانۋىنا جاس اكتەرلەر - سارتاي بەينەسىن جاساعان اسىلحان تولەپوۆ، تايماس وبرازىن سومداعان ايان وتەپبەرگەن، حورلان بەينەسىندە كورىنگەن قۇرالاي اناربەكوۆا، زەرە ءرولىن ويناعان ءاليا انۋاربەك سياقتى جاپ-جاس جىگىتتەر مەن قىزدار وزدەرىنىڭ جاستىققا ءتان سىمباتىمەن، ادەمىلىگىمەن قوسا، وزدەرى جاساپ جۇرگەن وبرازدىڭ بار بولمىسىن جانىمەن ءتۇسىنىپ، ەكراندا سول ادامداردىڭ ءدال وزىندەي ءومىر سۇرە بىلۋلەرى كوڭىل تولقىتپاي تۇرا المادى. ەلى ءۇشىن، جەرى ءۇشىن، ازاتتىعى ءۇشىن قىرشىنىنان قيىلىپ جاتقان وندىردەي جاس جىگىتتەر مەن قىزداردى كورگەندە، اسىرەسە، سارتايدىڭ جوڭعارلاردىڭ تۋى جەلبىرەپ تۇرعان باعانانى جارالى دەنەسىمەن جەر باۋىرلاپ كەپ قۇلاتقان ساتىندە، قۇلاعان جاۋ تۋىن كورگەن وزگە جىگىتتەردىڭ «العا، قازاقتار!» دەپ ۇرانداتا جاۋعا شاپقاندا قاي قازاق تولقىماسىن، قاي قازاقتىڭ كوزى سۋلانباسىن! بىرنەشە جاۋ اسكەرىنىڭ ورتاسىندا قالىپ، ولارمەن شايقاسىپ ولگەن حورلانداي قىزدىڭ ەرلىگىنە بۇگىنگى ۇرپاق قالاي ماقتانباسىن؟! كەشەگى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ەرلىكپەن قازا تاپقان ءاليا مەن مانشۇك سياقتى باتىر قىزدارىمىزدىڭ اپكەلەرى وسى حورلان ەكەنىن، حورلان رۋحى ولمەگەنىن، ول عاسىردان-عاسىرعا، ۇرپاقتان-ۇرپاققا باتىرلىق پەن وجەتتىلىكتىڭ ەستافەتاسىنداي جالعاسا بەرەتىنىن وسى وبراز ارقىلى تەرەڭ تۇسىندىك.

ەرتەڭ - ۇزاق دايىندالعان سوڭعى شايقاس. قازاقتار باس قوسىپ، مىڭ بالانىڭ باستارى تۇگەل ءتۇيىسىپ، «نە ءومىر، نە ءولىم» دەگەن نار تاۋەكەل ايقاسقا اتتانباق. بۇل شايقاستا كىمنىڭ ءولىپ، كىمنىڭ ءتىرى قالارى بەلگىسىز. بەلگىلىسى سول - وسى شايقاستا تالاي بوزداق جەر جاستانباق.

زەرە مەن سارتايدىڭ وڭاشا كيىز ۇيدە سوڭعى كەزدەسۋى. «ەرتەڭ - قاندى شايقاس. ودان ءتىرى قالۋ-قالماۋ ەكىتالاي،- دەيدى جاس ارۋ زەرە. - بۇگىن ەكەۋمىزدىڭ سوڭعى ءتۇنىمىز. وسى ءبىر ءتۇننىڭ ءوزى مەنىڭ بۇكىل ومىرىمە تاتيدى. مەن ەكى دۇنيەدە دە سەنى جۇرەگىمدە ماڭگى ساقتايمىن». وسىنى ايتىپ، ەكەۋى ءبىر-ءبىرىنىڭ قولىن قىسادى. فيلمدەگى ەڭ ءبىر جان تولقىتارلىق ەپيزود تا وسى ءسات. ولاردىڭ ىنتىق جۇرەكتەرى، ماحاببات سەزىمدەرىنىڭ شارپۋى ءبىر-ءبىرىنىڭ الاقان تۇيىستىرۋمەن عانا ءبىتتى. ەگەر «كوشپەندىلەر» مەن «كەلىندى» تۇسىرۋشىلەر، يا بولماسا «قاروي» مەن «قايرات - بەيكۇنا» ءفيلمىن جاساۋشىلار بولسا، وسى ەپيزودتى ايعايلارىنان قوراداعى قوي ۇركەتىن جالاڭاش ءلاززات قۇشاعىنا شالىندىرماي قويماۋشى ەدى. رەجيسسەر ا.ساتاەۆ ۇلتتىق مەنتاليتەت پەن ۇلتتىق ۇستامدىلىقتى ساقتاي بىلگەن، دەمەك، ول ءوز ۇلتىن جانىنداي سۇيەدى، ونىڭ اسىل قاسيەتىن قاستەرلەي بىلەدى، ماحاببات دەگەن كيەلى ۇعىمدى توسەكتە مىجعىلاپ قور قىلمايدى.

ءفيلمنىڭ فينالى مەيلىنشە اسەرلى شىققان. جوڭعارلاردى ءوز جەرىنەن ءبىرجولاتا تازارتقان نازارلار توبى (قازاقتار) اق وتاۋدىڭ شاڭىراعىن كوتەرىپ جاتىر.

- بۇل سەنىڭ ءوز وتاۋىڭ بولادى. سارتايدىڭ ۇرپاعىن وسى شاڭىراقتا وسىرەسىڭ، ءبىر ۋىعىن ءوزىڭ قادا، زەرە، - دەيدى بارلىق جەتىم قالعان مىڭ بالانىڭ ورتاق اكەسى نازار. ۋىق قاداپ جاتقان زەرەنىڭ ەكىقابات ەكەنىن سوندا عانا بايقاپ، جەسىر قالعان زەرە تاعدىرىنا ورتاقتاسىپ كەتكەنىڭدى ءوزىڭ دە بايقاماي قالاسىڭ. مىنە، قازاقى رۋح، مىنە، قازاقى مادەنيەت! قازىرگى كينوپراكات جۇيەسى تۇگەلدەي جەكەمەنشىكتىڭ قولىندا. ولاردا قازاق تىلىندەگى فيلمدەرگە كورەرمەن از جينالادى دەگەن سىلتاۋمەن قازاق تىلىندەگى فيلمدەرگە مەيلىنشە سەلقوس قارايتىن ستەرەوتيپ قالىپتاسىپ قالعان. «مىڭ بالا» ءفيلمى دە ءا دەگەننەن وسىنداي سەلقوستىقپەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىر. بىراق قازاق ءومىرىن ءوز تىلىندە كورگىسى كەلگەن كوپشىلىكتىڭ قىسىمى بويىنشا، كينوپروكات ءفيلمنىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىنان 6-7 داناسىن سۇراتىپ الىپتى. دەمەك، سىرەسىپ قالعان كينوپروكاتتا دا سەڭ بۇزىلدى دەگەن ءسوز. ول سەڭدى العاش بۇزعان دا وسى فيلم. قازاقتار قازاق تىلىندەگى سەانستارعا كەلمەيدى دەگەن قاتە تۇسىنىكتى قالىپتاستىرعان تەك پروكاتشىلار ەمەس، ءوز تۋىندىلارىمىزدىڭ ساپاسى ەكەن. ءالجۋاز، ورتا قول، ءتىپتى ۇلتتى جەرگە قاراتاتىن تۋىندىلارعا كورەرمەن قالاي بارسىن؟ «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» ۇلتتىق كالوريتىنىڭ بايلىعى، كوركەمدىك ساپاسىنىڭ جوعارىلىعى ارقاسىندا قازاق كورەرمەندەرىن كينوتەاترلارعا قايتا جيناي باستادى. الەمدىك كينوارەناعا دا وسى شىعارما ارقىلى ۇيالماي شىعا الاتىنىمىز اقيقات.

قورىتا ايتقاندا، «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» ءفيلمى - قازاق كينوسىنىڭ ەلەۋلى تابىسى. بۇل تۋىندىنى قالىڭ كورەرمەن قاۋىم زور قۇرمەتپەن قارسى الادى دەپ سەنەمىز. وسى فيلمنەن كەيىن «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىنىڭ دا، بارشا كورەرمەن قاۋىمنىڭ دا ەڭسەسى كوتەرىلىپ، وزگەلەردىڭ الدىندا ۇلتىڭ ءۇشىن ۇيالماي، سالبىراعان باستى جوعارى كوتەرىپ جۇرەتىن كەز كەلدى دەپ ايتۋعا تولىق حاقىمىز بار.

وسى ءفيلمنىڭ ءساتتى شىعۋى بىرازىمىزعا جاڭا وي تاستاپ وتكەن سياقتى. قازاققا قىمبات ۇلتتىق كينونى قازاق رۋحىندا تاربيەلەنىپ، قازاق ءومىرىنىڭ قايناعان ورتاسىندا وسكەن، قازاقشا ءتۇس كورەتىن رەجيسسەرلەردىڭ قولىنان عانا كەلەتىنى بەلگىلى بولدى.

ەسكەرتە كەتەر ءبىر جاي: ءفيلمنىڭ تيترىنان «جاۋجۇرەك» دەگەن قوسارلانىپ جۇرگەن انىقتاۋىشتى الىپ تاستاعان ءجون بولار ەدى. جاۋجۇرەك بالالاردى كورەرمەن ونسىز دا ەكراننان كورەدى عوي. «مىڭ بالا» دەگەن اتاۋدىڭ ءوزى-اق جەتكىلىكتى سياقتى.

دۋلات يسابەكوۆ،

مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى

«ايقىن» گازەتى