1921 جىلى 16 اقپاندا قازاق واك-ءىنىڭ شەشىمىمەن اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىن قازاقستانعا قوساتىن جانە ولاردىڭ باسقارۋ اپپاراتىن جاساقتايتىن توتەنشە وكىلدىگى بار كوميسسيا قۇرىلدى. كوميسسيانىڭ توراعالىعىنا س. مەڭدەشەۆ، مۇشەلىگىنە س. سەيفۋللين، ءا. دوسوۆ، ع. الىبەكوۆ، پ. زارومسكي كىردى. توتەنشە كوميسسيا جايىندا ەرەجە بەكىتىلدى. بۇل جونىندە س. سەيفۋللينگە بەرىلگەن № 654 مانداتتا: «قازاق واك-ءى پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەسى س. سەيفۋللين اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىن قابىلداپ الاتىن جانە ولاردى باسقارۋ اپپاراتىن قۇراتىن توتەنشە – وكىلەتتى كوميسسيانىڭ مۇشەسى. س. سەيفۋلليننىڭ قۇقى مەن وكىلەتتىلىگى قازاق واك-ءنىڭ ءى سەسسياسىندا قابىلدانعان كوميسسيا تۋرالى ەرەجەگە سايكەس بەلگىلەندى» – دەلىنگەن. س.سەيفۋلليننىڭ مۇنداي اسا جاۋاپتى مەملەكەتارالىق ماسەلە شەشەتىن كوميسسياعا مۇشە بولۋى كەزدەيسوق ەمەس.

سەبەبى، قازاق رەسپۋبليكاسى اۋماعىنىڭ تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرۋدەگى كوكەيكەستى ماسەلەنى شەشۋدە س. سەيفۋللين بۇعان دەيىن رەسپۋبليكالىق اكىمشىلىك كوميسسياسىنىڭ قۇرامىندا ىستەگەن جانە جەر كوميسسياسىن باسقارىپ. تاجىريبەدەن وتكەن، اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىنىڭ تاريحي-ەتنيكالىق جانە گەوگرافيالىق جاعدايىن جاقسى بىلەتىن، مۇنىڭ الدىندا وسى ماسەلە جونىندە ورتالىقتاعى باسشىلارمەن سويلەسىپ كەڭەس العان، موينىنا العان ءىستى اياعىنا دەيىن جەتكىزە الاتىن تاباندى قايراتكەر بولاتىن.

قۇرىلتاي سەزىنىڭ شەشىمدەرىنە قاراماستان، جاڭادان ۇيىمداسىپ جاتقان قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ سوللتۇستىك-شىعىس اۋماقتارىنا قاتىستى تۇيتكىل ماسەلەلەر 1921 جىلدىڭ باسىندا دا شەشىلە قويمادى. وسىعان بايلانىستى 17 ناۋرىزدا ءا. ايتيەۆتىڭ قولىمەن ماسكەۋدەگى جوعارى بيلىك ورگاندارىنا سىبىررەۆكومنىڭ ءىس-ارەكەتىنە نارازىلىق حات جولداندى. سول كەزدە قازاقتىڭ ءبىر سۇيەم جەرى ءۇشىن جان سالا كۇرەسكەن قايراتكەرلەردىڭ ەڭبەگىن كوزگە ەلەستەتۋ ءۇشىن مىنا قۇپيا قۇجاتقا كوز سالايىق.

قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (كازتسيك) سونداي-اق، قازاقستان شەگاراسىن رەتتەۋ تۋرالى توتەنشە كوميسسيانىڭ توراعاسى سەيىتقالي مەڭدەشەۆ 1921 جىلى 19 ناۋرىزدا پەتروپاۆلدان ماسكەۋگە جولداعان شۇعىل جەدەلحاتىندا بىلاي دەلىنگەن: «قۇپيا. ماسكەۋ.قازاقستان وكىلدىگىنە. بواك مۇشەسى مىرزاعاليەۆكە. شەگارا جونىندەگى پىكىرىم مىناداي: سەمەي گۋبەرنياسى، ەرتىس جانە پاۆلودار اۋداندارىن قالدىرۋ تۋرالى تاباندى بولىڭىز. ال، ومبى قالاسىن قازاقستانعا قوسۋ جونىندە ماسەلە اسقىناتىن بولسا، كۇشتەمەي-اق قويىڭىز. بىزدىڭ وكىلىمىزدىڭ ەرتىسكە شىعۋى (ياعني، ەرتىسكە قول جەتكىزۋ.-ز.ت.) تۋرالى ۇسىنىسىمىزدى وتكىزۋ قاجەت. ەڭ بولماسا، ومبى ۋەزىنىڭ قازاعى باسىم بولىگىن الىپ، ەرتىسكە قول جەتكىزۋمەن شەكتەلۋگە بولار. ەسىڭىزدە بولسىن، بۇل ماسەلەنى فەدەرالدىق بيلىكتىڭ الدىنا قويعاندا، بۇل قازاقتار ومبى ۋەزىندە قالسا، ءسوزسىز قىرعىنعا ۇشىرايدى، ءبىز ولاردى امان ساقتاپ قالۋعا كۇش سالىپ وتىرعانىمىزدى جەتكىزىڭىز» [1].

1921 جىلدىڭ 19 ناۋرىزىندا توتەنشە كوميسسيا مۇشەلەرى پەتروپاۆلعا كەلدى، ودان كەيىن ومبىدا سيبرەۆكوممەن ەكى جاقتىڭ 10 ادامىنان بىرىككەن كوميسسيا قۇرىلىپ، 26 ناۋرىزدان 12 مامىرعا دەيىن جۇمىس جاسادى. كوميسسيانىڭ تەحنيكالىق ورگانى رەتىندە كوميسسيا قۇرامىنان بيۋرو قۇرىلىپ، وعان جاۋاپتى حاتشىلىققا ميحەەۆ تاعايىندالدى. كوميسسيانىڭ ۇيعارۋىمەن تاياۋ ارادا قوسىلاتىن ەكى وبلىستا كەڭەستەر سايلاۋىنا دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قارالدى. س.سەيفۋللينگە ەڭبەكشى قازاق حالقىنا كەڭەستەر سايلاۋىنا بايلانىستى ۇندەۋ قۇراستىرىپ، ونى گازەت بەتىنە جاريالاۋ جانە جەمقورلىق پەن پاراقورلىقتى بولدىرماۋ كەڭەستىك ورگانداردىڭ باقىلاۋىندا ەكەنىن اتاپ كورسەتۋ تاپسىرىلدى.

1921 جىلدىڭ 12 مامىرىنا دەيىنگى ارالىقتا كوميسسيا 6 رەت، بيۋرو ءماجىلىسى 15 رەت جينالدى. باستاپقىدا ۇيىمدىق ماسەلەلەردە كەلىسىمگە كەلگەنىمەن، مەملەكەتارالىق شەكاراعا بايلانىستى ماسەلەدە ءسىبىر رەۆكومىنىڭ وكىلدەرى شوۆينيستىك، ۇلتشىلدىق پيعىلدارىن ايقىن كورسەتتى. وتە تارتىستى جاعدايدا وتكەن 1921 جىلعى 7 ساۋىردەگى بىرىككەن كوميسسيا ماجىلىسىندە ەكى جاقتىڭ مۇددەلەرى قايشى كەلدى. ماجىلىسكە سىبىررەۆكوم جاعىنان چۋتسكاەۆ، ميحەەۆ، دۋبروۆسكي، تەمكين، شيشا، قازاقتاردان: مەڭدەشەۆ، سەيفۋللين، زارومسكي، دوسوۆ، الىبەكوۆ، سەرگەەۆ، ايتيەۆ، پوپوۆ قاتىستى.

سوۆەت وكىمەتىنىڭ العاشقى ايلارىندا قازاقستانعا تيەسىلى جەرلەردى تۇگەندەگەندە، رەسپۋبليكا بيلىگىنىڭ نازارىندا بۇرىنعى ومبى وبلىسى دا بولعانىن وسىدان كورەمىز.

ومبى ۋەزىنىڭ جەرى حح عاسىردىڭ باسىندا باسقالارمەن سالىستىرعاندا شاعىن بولدى، ياعني 41049 شارشى شاقىرىم. مۇنىڭ 77 پروتسەنتى قازاقتاردىڭ ۇلەسىندە ەكەنى كورسەتىلگەن [2].بۇل ۋەزىندە بۇرىنعى كوكشەتاۋ وكرۋگىنىڭ: باعى-باعىش، اقتى-مونتىك، سارى-قاراۋىل بولىستارىنان، اقمولا وبلىسىنىڭ: تولەكە-قۇرسارى -كەرەي، مالاي-باقتىباي-قۇرسارى-كەرەي، قۇلاتاي-قىپشاق، قانجىعالى بولىسىنىڭ 65 شاڭىراعى جانە باياناۋىل وكرۋگىندەگى قانجىعالىنىڭ 40 ءتۇتىنى قوسىلدى.

ومبى ۋەزىنىڭ نەگىزگى حالقى ورتا ءجۇزدىڭ ارعىن، قىپشاق جانە كەرەي تايپالارىنىڭ قازاقتارى ەدى.

وقىرماندارعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن قازاقتاردىڭ قاۋقارى كەمىپ، اتا قونىسىنان ىعىستىرىلىپ، وڭشەڭ شولەيت قىرعا قونىستانا باستاعانى، اسىرەسە، ءدال وسى كەز ەكەندىگىن اتاپ كەتكىمىز كەلەدى. جوعارىداعى دەرەكتەردە «قازاقتارعا تيەسىلى» دەپ تىركەلگەن جەرلەر اۋماعى جاعىنان وتە كوپ كورىنگەنىمەن، ادامداردىڭ تىرشىلىك-شارۋاشىلىعىنا قولايسىز، قۇنارسىز جەرلەر بولاتىن. ونىڭ ءبىر عانا ايعاعىن ەرتىس، ەسىل، نۇرا، توبىل وزەندەرىنىڭ ەكى جاعالاۋىنداعى توپىراعى قۇنارلى، سۋلى-نۋلى ايماقتارداعى جەر-قونىس اتاۋلارىنىڭ اراسىندا باسقا تىلدەگىسى باسىم، قازاقشاسىنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن سيرەك ەكەندىگىنەن-اق بىلۋگە بولادى. مۇنداي شۇرايلى جەرلەردى باسىپ العان «قونىستانۋشىلار» كەيىن داۋعا قالماس ءۇشىن سول جەرلەردى ءوز قالاۋىنشا تەزىرەك ورىسشالاپ، «شوقىندىرىپ» جىبەرگەن.

كەرىسىنشە، ەگىن شىقپايتىن، تاستاق، سۋى سوراڭ نەمەسە اششى، قىرعا قاراي قازاقشا اتاۋلار كوبەيە بەرەدى. بۇل جاعداي ءالى دە سول كۇيىندە، وزگەرمەستەن ساقتالىپ وتىر. سەبەبى، بۇل جەرلەردى «ەۋروپالىق ۇلت وكىلدەرى» مەكەندەپ كەلگەن.

كوپ ۇلتتى يمپەرياعا اينالعان رەسەي ءحۇىىى عاسىردىڭ اياعىندا، ابىلاي حان دۇنيەدەن وتىسىمەن-اق، قازاق قوعامىن، قازاق ەلىن مەملەكەتتىك تۇتاستىعىنان ايىرۋ، سول ارقىلى قازاق جەرىنە باسا-كوكتەپ ەنۋ ساياساتىن جۇيەلى جانە ماقساتتى تۇردە جۇرگىزدى. ۋاقىتى كەلدى-اۋ دەگەندە 1822 جانە 1868 جىلعى رەفورمالار ناتيجەسىندە رەسەي وكىمەتى قازاق دالاسىندا اسكەري-فەودالدىق باسقارۋ جۇيەسىن ورناتتى.

سونىڭ سالدارىنان ءوزىن-ءوزى قورعاۋ قابىلەتىنەن ايىرىلعان قازاق قوعامى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ەكسپانسيالىق ساياساتىنا جالپىۇلتتىق دەڭگەيدە قارسىلىق كورسەتە المادى. ونىڭ ءمانىسىن اباي اتامىز ايتىپ كەتكەندەي، «باس-باسىنا بي بولعان وڭشەڭ قيقىم...»، «ارقاعا ۇلىق قاققانعا ءماز بولعان پاراقور بولىستار...» بيلىككە كەلگەن بولاتىن. ءسويتىپ، قازاق حالقى عاسىرلار بويى قان توگىپ، قورعاپ كەلگەن جەرىنىڭ ەڭ قۇنارلى، شارۋاشىلىققا قولايلى بولىگىنەن بىرتە-بىرتە ايىرىلدى. پاتشا اكىمشىلىگى ءتاۋىر جەرلەردى «ارتىق جەر»، «كوشپەلى جانە وتىرىقشى نورما»، «جەرگە ورنالاستىرۋ» سياقتى ادىستەردى قولدانىپ، تارتىپ الدى [3].

البەتتە، بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس ەدى. رەسەي پاتشالىعىنىڭ بىرتىندەپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جۇرگىزگەن وتارلىق ساياساتىنىڭ ناتيجەسى وسىنداي. ءتىپتى، بەرتىن كەلە، حح عاسىردىڭ باسىندا دا قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىنداعى قۇنارلى جەرلەردى تۇگەلگە دەرلىك قازاقتاردان تارتىپ العاننان كەيىن دە، بۇل ماسەلەگە شەكتەۋ جاسالمادى. مۇنىڭ ءبارى جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ وزگەرىپ، ەجەلگى يەلەرىنە جات بولۋىنا اكەپ سوقتى.

1907 جىلى پەتەربۋرگتە قازاقتاردىڭ جەر ماسەلەسى بويىنشا نارازىلىق ارىزدارى قارالعاندا، رەسەي ەگىنشىلىك دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى كريۋكوۆ ءوز بايانداماسىندا مىنا سوزدەردى ايتقانى تاريحتان بەلگىلى: «امەريكالىقتار ۇندىستەردى تۋعان جەرىنەن ءشول جانە شولەيت جەرلەرگە قۋىپ، قانداي ساياسات جۇرگىزسە، بىزدە قازاقتارعا سونداي ساياسات ۇستانۋىمىز كەرەك» [4].

قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىنىڭ گەوگرافيالىق جاعدايى مەن مەكەندەگەن حالىقتىڭ ۇلتتىق قۇرامىنا بايلانىستى بۇل وڭىردە جەر-سۋ اتتارىنىڭ ورىنسىز وزگەرىسكە ءتۇسۋىنىڭ تاريحى مۇلدە ارىدەن باستالاتىنىن ايتتىق. رەسەي وتارشىلىعىمەن بەتپە-بەت كەلگەن وڭىردەگى قازاقتاردىڭ ءتىلى مەن دىلىنە، ۇلتتىق سالت-ساناسىنا نۇقسان كەلتىرە وتىرىپ، جەرگىلىكتى حالىقتى مارگينالدىق ساناداعى توبىرعا اينالدىرۋ ەكى جارىم عاسىر بويى يم-پەريالىق ساياسات نەگىزىندە جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلدى.

زەرتتەۋشى ۆ.ن. الەكسەەنكونىڭ جيناعان دەرەكتەرى بويىنشا 1870-1906 جىلدار اراسىندا، ياعني 36 جىل بويى قىر ولكەسىنە رەسەيدەن اۋىپ كەلگەندەر سانى 521 مىڭ ادام بولسا، ستولىپين رەفورماسى دەپ اتالاتىن 1906-1914 جىلداردا عانا 714 مىڭ ادام قونىس اۋدارعان...وسىلايشا، 1910 جىلدىڭ وزىندە اقمولا وبلىسىنا ەكاتەرينوسلاۆ، پولتاۆا، سامارا، حاركوۆ حەرسون گۋبەرنيالارىنان ەكى ءجۇز مىڭداي قاراشەكپەن كوشىپ كەلدى. 917 جىلعى مەملەەكەتتىك مالىمەت بويىنشا اقمولا وبلىسىندا سلاۆيان ءناسىلدى جۇرتشىلىق 882 مىڭ 300 گە جەتكەن ەكەن [5].

قونىس اۋدارۋشىلار قازاق جەرىنە اياق باسىسىمەن، سول جەرگە ءوز تىلىندە ات قوياتىن. ءسويتىپ، ەجەلگى اششىكول، تۇششىكولدەر – گوركوە، پرەسنوە بولىپ شىعا كەلدى.

مىسالى، قازىرگى مامليۋت اۋدانىنىڭ ورتالىعى مامليۋتكا قالاسىنىڭ اتاۋى جونىندە مىناداي ماعلۇماتتار انىقتالدى.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ 1822 جىلعى «ءسىبىر قازاقتارى جونىندەگى» جارعى (سپەرانسكي جارعىسى) بويىنشا قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرىندەگى اكىمشىلىك وزگەرىستەردىڭ زاڭدى جالعاسى رەتىندە 1824 جىلى 29-ساۋىردە كوكشەتاۋ سىرتقى وكرۋگى قۇرىلعانىن ايتتىق. وكرۋگ نەمەسە دۋان قۇرامىنا كىرەتىن قازاقتار الدىمەن «اق پاتشاعا» ادالدىق انتىن بەرۋگە ءتيىس بولدى. ول ءۇشىن ورىس اكىمشىلىگىنىڭ وكىلدەرى كوكشەتاۋعا وزدەرىمەن بىرگە بىرنەشە تاتار موللاسىن الا كەلگەن. ولاردىڭ ىشىندە بۇل وڭىرمەن ابىلاي زامانىنان بۇرىننان قارىم-قاتىناسى بار، مال ساۋداسىمەن اينالىساتىن ۋسمان ءماۋلىتوۆ دەگەن موللا دا بولعان. ول جىلعارا بايتوقيننىڭ «تامىرى»، ياعني جاقسى سىيلاسقان دوسى ەكەن.

كوكشەتاۋ دۋانىنىڭ اعا سۇلتانى عۇبايدوللا ءۋاليحانۇلى ۋسمان موللانى بالا وقىتۋعا شاقىرىپ، قونىس بەرۋگە ۋاعدالاسادى. سول ۋسمان ءماۋلىتوۆ 1830 جىلعى ناۋرىزدا رىساي-اتىعاي بولىسىنىڭ اۋماعىنا كوشىپ كەلەدى. وعان ەسىل وزەنىنىڭ جاعاسىندا، نوۆونيكولسك رەدۋتىنان قىرىق شاقىرىم جەردەگى «تاسىبەك توعايى» دەگەن جەردەن ءۇي سالۋعا، قاراعاش دەگەن جەردەن (كىندىكتى، تالدىكول، جالتىركول ماڭايى) پىشەن دايىنداۋعا جەر كەسىلىپ بەرىلەدى [6].

العاشقى 4 جىلدا ماۋلىتوۆتەر ءۇش ءۇي سالىپ الادى. ءىرى قارا ءوسىرىپ، كاسىپپەن اينالىسا باستايدى. ۋسمان مەكتەبىندە قازاقتىڭ ەلۋ بالاسى ءدارىس الادى. بۇل ەلدى مەكەننىڭ سالىنۋىنا بايلانىستى ارحيۆ قۇجاتتارىندا ەل اعاسى شانا (نەمەسە شونا), ونىڭ ىنىلەرى سۇيىك جانە ماتەن ونىشەۆتار، كامال جۇماتاي، تابىلدى تاسىبەكوۆ دەگەن ادامداردىڭ ەسىمدەرى اتالادى. (قازىر دە ۇرپاقتارى بولۋعا ءتيىس). تاسىبەك توعايىنان التى شاقىرىم جەردە شاڭىراق قاراسۋ دەگەن كول اتى كەزدەسەدى.

جىلدار ءوتىپ، بۇل ەلدى مەكەننىڭ اتى ءماۋلىت، ورىسشاسى مامليۋتكا بولىپ وزگەرىپ كەتكەن.

جەر-سۋ اتىن وزگەرتۋ – جاي اۋەسقويلىق ەمەس، سول ماڭايدا بۇرىن ەشقانداي حالىق مەكەندەمەگەن، دەمەك، يەسىز جەرگە قازىق قاعۋعا بولادى دەگەن جىمىسقى ساياساتپەن ادەيى جاسالعان شارا ەكەنى ءمالىم. جانە مۇنداي ات قويۋ نەمەسە بايىرعى قازاقى اتاۋلاردى وزگەرتۋ ەشقاشان توقتاماستان، بىرتە-بىرتە جۇرگىزىلىپ كەلدى. بۇعان، سونىمەن قاتار، قازاقى اتاۋلاردىڭ ءوزىنىڭ ترانسكريپتسياسىن وزگەرتىپ، ادام تانىماستاي قالىپقا تۇسىرگەندىكتى دە قوسۋ كەرەك (مىسالى: شاباقتى – چەباشە، تەرەڭكول – تورانگۋل، توقىش – توكۋشينو، اسان – اسانوۆو ت.س.س).

م. سپەرانسكيدىڭ جوباسى قازاقتىڭ كەڭ دالاسىن ءبىر عانا رەسەيدىڭ بوداندىعىنا تۇبەگەيلى كوشىرۋ جوسپارى بولاتىن. ورتا ءجۇزدىڭ حانى ءۋالي ابىلايۇلىنىڭ قازاسىن ءساتى كەلگەن جاعداي دەپ ەسەپتەپ، رەسەي يمپەرياسى قازاقستانداعى حاندىق بيلىكتى مۇلدە جويىپ جىبەردى.

ومبى دەپ اتالاتىن جاڭا وبلىس قۇرىلعاندا، «ءسىبىر قازاقتارىنىڭ جارعىسى» دەگەن قۇجات ومىرگە كەلدى. وتارلاۋ ساياساتىنىڭ بىلگىر ماماندارىنىڭ ءبىرى كورف بۇل جوسپار جونىندە كەزىندە بىلاي دەپ جازعان بولاتىن:

«قازاق دالاسىن وسى ءبىر عانا قۇجات ارقىلى بەيبىت جولمەن باسىپ الۋدىڭ ماڭىزى ءوز كەزىندە قالاي باعالانسا دا، تاريحي تۇرعىدا بۇل ءوزى اسا زور ماڭىزدى فاكت بولاتىن» [7].

ال، سپەرانسكي كاپتسەۆيچكە جازعان قۇپيا حاتىندا ءوز جوسپارىنىڭ ىشكى سىرىن بىلايشا اشقان:

«قازاق دالاسىنا قاراي باسقان ءاربىر قادامىمىز باتىلدىق بولىپ كورىنەتىنى راس. بىراق، جارعىدا بۇل قادامدار – ماقسات، تۇپكى باعىت، بەتالىسىمىزدى تۇزەپ الۋ تۇرعىسىندا كورسەتىلگەن. بالكىم، بۇل ماقساتقا جارتى عاسىر وتكەننەن كەيىن جەتەرمىز. ازىرشە سەنىمسىزدەۋ، باياۋ جىلجىپ كەلە جاتساق تا، ايقىن جوسپارىمىز بار، باعىتىمىز دۇرىس. جەرگىلىكتى جاعدايلاردىڭ اڭىسىن اڭدىپ، قولايلى ءساتتى قالت جىبەرىپ الماساق بولعانى.

وسىلايشا، قىر ولكەسىنە قاراي جىلجىپ، ازاماتتىق وزگەرىستەردى («جەر-سۋ اتاۋىن وزگەرتۋدى» دەگەن ءسوز.-ز.ت.) قازاق اراسىنا بىرتە-بىرتە ەنگىزىپ وتىرۋ – گلازەناپ مارقۇمنىڭ ءۇشىنشى شەكارا شەبىن تارتۋ جونىندەگى ۇسىنىسىنا قاراعاندا، ەڭ قولايلى ءادىس» [8].

قازاق جەرلەرىنە قاراي جىلجۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭى قىر ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى ح.گاسفورتتىڭ كەزىندە، 1854 جىلى ومبى وبلىسى تاراتىلىپ، اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىنىڭ قۇرىلۋى ەدى. ءسويتىپ، قازاقستاننىڭ ۇلان-بايتاق سولتۇستىك، شىعىس جانە ورتالىق ايماقتارى نەمەسە ورتا ءجۇزدىڭ جەرى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاراۋىنا سۇراۋسىز، جوقتاۋسىز ءوتىپ جاتتى.

«رۋسسكي ينۆاليد» گازەتىنىڭ 1857 جىلعى 12-قاراشاداعى سانىندا «ومبىدان حات» دەگەن تاقىرىپپەن جازعان اۆتور، قۋانىشىن جاسىرا الماي بىلاي دەپ جازىپتى:

«جاڭادان ەكى وبلىس قۇرىلۋىنا بايلانىستى «قازاق جەرلەرى»، «ورتا ءجۇز بەن رەسەي شەكاراسى» دەگەن تۇسىنىكتەر مۇلدە جويىلدى. ەشبىر شىعىنسىز، اۋرە-سارساڭسىز، قاۋىرسىن قالامنىڭ ۇشىمەن ءبىر-اق سىزىپ، وسىناۋ ۇلكەن ەلدىڭ اۋماعىن يمپەريا شەگىنە ەنگىزىلىپ، ءۇزىلدى-كەسىلدى قوسىپ الدىق» [9].

ال، سوتسياليستىك يدەيانى تۋ ەتكەن كەڭەس ۇكىمەتى توتاليتارلىق زورلاۋ، قيناۋ، جازىقسىز جازالاۋدى ومىرگە ەندىرۋ ارقىلى ءبىر قالىپقا تۇسىرىلگەن «ۇيرەتىندى» مەنتاليتەتتى قالىپتاستىرۋدىڭ ناتيجەسىندە جاڭا اتاۋلار ساياساتىن ودان ءارى جالعاستىردى. وسى ارقىلى حالىقتىڭ تاريحي جادىنىڭ ءبىر سالاسى رەتىندە قالىپتاسقان تۇراقتى تاريحي ۇلتتىق ۇعىمىنا اينالعان ەلدى مەكەن، جەر اتاۋلارىن زورلىقپەن وزگەرتىپ، ودان قول ءۇزدىردى [10].

كەڭەستىك داۋىردە كولحوزداستىرۋ، تىڭ يگەرۋ ناۋقاندارىنا بايلانىستى ءوڭىردىڭ بايىرعى ەلدى مەكەندەرىنىڭ اتاۋلارى اياۋسىز وزگەرتىلگەنىن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. وعان قوسا قىزىل يمپەريانىڭ ساياساتىنا ساي، يدەولوگيا مۇددەسىنە وراي ەشقانداي ءمانى جوق، داڭعازا قازاقشا اتاۋلار ەنگىزىلدى. «جاڭا تۇرمىس»، «العاباس»، «جاڭا تالاپ»، «جاڭالىق»، «ورتالىق»، «بىرلىك»، «مادەنيەت» ت.ب. اتاۋلار بۇرىنعى تاريحي توپونيميكانى ەل ساناسىنان ءوشىردى، باسقاسى جاپپاي ورىسشا بولىپ كەتتى.

سونىمەن بىرگە كوممۋنيستىك پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ باسشىلارىنىڭ اتتارى ماڭگى ەستە قالدىرۋعا لايىق دەپ تانىلعانىن بىلەمىز. ولاردىڭ اراسىندا، ءتىپتى اقىلعا سىيمايتىندارى دا بار. ءبىر عانا مىسال، پەتروپاۆلدان 40 شاقىرىم جەردە سميرنوۆ ەلدى مەكەنىنىڭ بۇرىنعى اتى «دارمەن»، ياعني ستانتسيانىڭ اتى دا سولاي اتالماق ەكەن. 1921-22 جىلدارى قازاقستاننان تارتىپ الىنعان استىق پەن ەتتى رەسەيدىڭ ورتالىق ايماقتارىنا جەدەل جەتكىزۋ ءۇشىن كوكشەتاۋعا تەمىرجول تارتۋ جۇمىسىن ازىق-تۇلىك حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى سميرنوۆ دەگەن باسقارىپتى. «دارمەن» اتىن وزگەرتىپ، سميرنوۆتىڭ اتىن بەرۋدى «ەڭبەكشىلەر جالىنىپ سۇراعان سوڭ» ونىڭ اتى قويىلىپتى...

ال، ەكىنشى ءبىر دولبار، 1917 جىلعى توڭكەرىسكە بايلانىستى وقيعالاردىڭ سالقىنىمەن، كەڭەس بيلىگىن ورناتۋ ءۇشىن ومبىدا قۇرىلعان ءسىبىر رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ توراعاسى سميرنوۆ دەگەن بولعانى دا شىندىق. ايتەۋىر حالىقتىڭ جادىندا ساقتالماعان، جىل وتكەن سايىن كۇڭگىرت تارتىپ كەلە جاتقان ەسىم تۋرال: كىم، نەگە، قاشان؟ دەگەن سۇراقتار كوپ. وسى ءبىر عانا فاكتىنىڭ ءوزى ونوماستيكا ماسەلەسىنىڭ جەڭىل-جەلپى، جۇرە سويلەپ، باس شۇلعيتىنداي وڭاي ەمەستىگىن كورسەتەدى.

مۇنى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىسىنىڭ وزگەرۋ تاريحىنان ايقىن كورۋگە بولادى. مىسالى: 1928 جىلعى 3 قىركۇيەكتە بۇكىلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ «بولىستىق بولىنىستەردى جويىپ، اۋداندار جۇيەسىن ەنگىزۋ تۋرالى» قاۋلىسىنا سايكەس، قازاق اۆتونوميالى سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 1928 جىلعى 17 قاڭتاردا بولعان ەكىنشى سەسسياسىندا قىزىلجار وكرۋگى قۇرىلدى. بۇل تۋرالى قاۋلىدا جاڭا وكرۋگكە اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ پەتروپاۆل ۋەزىنىڭ اۋماعى تولىق قامتىلىپ، وعان اتباسار مەن كوكشەتاۋ ۋەزدەرىنىڭ كەيبىر بولىستارىن قوسىلعانىپ، ءسويتىپ، وكرۋگ اۋماعىندا بارلىعى 21 اۋدان بولعانى ايتىلعان.

ولاردىڭ ىشىندە ارىقبالىق اۋدانى (ورتالىعى ارىقبالىق سەلوسى), بەينەتقور اۋدانى (ورتالىعى شولاق دوسجان اۋىلى), بۋلاەۆ اۋدانى (ورتالىعى بۋلاەۆ سەلوسى), كوكشەتاۋ اۋدانى (ورتالىعى-كوكشەتاۋ قالاسى), كراسنوارمەيسك اۋدانى (ورتالىعى –نوۆو-سۋحوتينو سەلوسى), لەنين اۋدانى (ورتالىعى –ياۆلەنكا سەلوسى), پرەسنوۆ اۋدانى (ورتالىعى –پرەسنوۆكا سەلوسى), رۋزاەۆ اۋدانى (ورتالىعى – رۋزاەۆ سەلوسى), توڭكەرىس اۋدانى (ورتالىعى – مايبالىق سەلوسى), ششۋچينسك اۋدانى (ورتالىعى ششۋچە سەلوسى), ەڭبەكشىلدەر اۋدانى (ورتالىعى كازگورودوك سەلوسى) بولدى.

ەسكەرتە كەتەتىن جاعداي سول، بۇرىن قىزىلجار اتالىپ كەلگەن اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلىك ءدال سول 1928 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ 10-جۇلدىزىندا پەتروپاۆل ۋەزى دەپ وزگەرتىلگەن. بۇل شەشىمدى قابىلداعان دا رەسپۋبليكانىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى. وسىدان كەيىن ەكى جىلعا تولماي، ماسكەۋدەگى ورتالىق بيلىك، دالىرەك ايتقاندا، بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتى قازاقستاننىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق جاڭا ءبولىنىسىن 1930 جىلعى 23 شىلدەدە قايتا بەكىتتى. بۇل قاۋلى بويىنشا وكرۋگتەر، البەتتە، ولاردىڭ ىشىندە پەتروپاۆل وكرۋگى دە بار، تاراتىلىپ، ىرىلەندىرىلىپ،جاڭادان قۇرىلعان اۋداندار رەسپۋبليكا ورتالىعىنا تىكەلەي باعىناتىن بولدى.

ءحىح عاسىرداعى گەوگرافيالىق كارتادا «نوۆوياۆلەننوە» دەگەن اتاۋمەن تاڭبالانعان قازىرگى ياۆلەنكا سەلوسىنىڭ تاريحىنا تۇسىنىك بەرە كەتكەن ارتىق بولماس. ءحىح عاسىردا  جاڭا قونىستانۋشى جات جۇرتتىق كەلىمسەكتەر، قازاقتاردى قۋىپ شىعىپ،  بولاشاق مەكەنىنە ات قويعاندا، ىرىم كورىپ حريستيان ءدىنىنىڭ بيبليا اڭىزدارىن باسشىلىققا العانى ءمالىم. سول اڭىزدىڭ بىرىندە عايسا پايعامبار قايتا ءتىرىلىپ كەلىپ، ۇممەتەرىمەن قاۋىشقان ءسات قاسيەتتى سانالعان. سوندىقتان دا قازاق دالاسىنىڭ ءبىر پۇشپاعىندا، ەركە ەسىلدىڭ جاعاسىنان ويىپ العان، جۇماققا بەلنىسىز  قۇتتى مەكەنىن قازاقشا «عايسا پايعامباردىڭ قايتا ورالۋى»،نەمەسە ورىسشا «نوۆوە ياۆلەنيە يۋسۋسا حريستا» دەگەن ءتورت ءسوزدى ىقشامداي قىسقارتا بەرىپ، ءتىپتى سول ءدىني تۇسىنىكتىڭ قاسيەتتى استارىن تۇسىنبەي، اۋەلگى ماڭىزىن ۇمىتقان ۇرپاقتار نەمكەتتىلەۋ ەتىپ، «ياۆلەنكا» اتاي سالعانىن ەسكە سالامىز. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا بۇل مەكەن بايتوقا، ودان جىلعارا بولسا،سول جىلعارانىڭ مۇسا دەگەن ۇلىنىڭ قىستاۋى، نە كۇزەگى  بوسا كەرەك. سوندىقتان كەي ۋاقىتتا ورىسشا «مۋسين» دەگەندى قازاقشالاپ، «ءمۇسىن» دەپ اتاپتى دەگەندى قۇلاق شالدى. جەرى قۇتتى، ورنالاسۋ جاعدايى تىنىس-تىرشىلىككە قولايلى وسى ءبىر تۇستا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ لەنين اتىن يەلەنگەن، كەيىن ەسىل وزەنىنىڭ اتىمەن اتالعان اۋدان قۇرىلعالى دا نە زامان. بىراق، ياۆلەنكا اتاۋى سول كۇيى، وتارشىلىق زاماننىڭ زارلى ەسكەرتكىشىندەي، اۋدان ورتالىعىنىڭ اتىن يەمدەنىپ تۇر. الدەكىمدەردىڭ سالاقتىعىنان،  اۋدان اتى وزگەرگەندە، ونىڭ ورتالىعىنا دا تاريحي اتاۋىن قايتارۋ ەسكەرىلمەگەن.

ءدال وسىنداي،  تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا  ءبىر ساۋاپتى ءىستىڭ  باسىن باستاپ اياعىنا جەتكىزبەي قالدىرعان جايدى ەسكە سالايىن. مىسالى، ماعجان جۇمابايدىڭ  اتى بەرىلگەن اۋداننىڭ ورتالىعى بۋلاەۆو، عابيت مۇرەپوۆ بولىپ قايتا اتالعان اۋداننىڭ ورتالىعى نوۆويشيم, شال اقىننىڭ اتىمەن اتالاتىن اۋداننىڭ ورتالىعى سەرگەەۆ, اققايىڭ دەپ ءاپ-ادەمى ات بەرىلگەن اۋداننىڭ ورتالىعى سميرنوۆو دەپ، باسقا ءىرى-ءىرى ەلدى مەكەندەردىڭ اتاۋىندا بۇرىنعى كازاك-ورىستاردىڭ ەسىمدەرى ءبارى-ءبىر ساقتالىپ قالعانى كىمدى دە بولسا، ويلاندىرعانداي. الدە، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى دەگەن اسىل ۇعىمدى تولىق تۇسىنبەگەندىك پە ەكەن؟ وسى ورايدا، ويعا كەلگەن مىنا پىكىرىمىزدى دە ورتاعا سالساق قالاي بولادى؟

قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ تۋرالى جاڭا جارلىق شىعارىپ، ەلدى ءبىر سىلكىندىرىپ قويدى. مۇنداي باستاما كەرەك-اق ەدى. حوش! ەندى، ءدال وسنداي ەكىنشى  ءبىر: «قازاقستان اۋماعىنداعى پاتشالىق-وتارلاۋ ساياساتىن  جانە ناسيحاتتايتىن اتاۋلاردى قايتا قاراۋ تۋرالى»  جارلىق شىعارىپ، ۇلى دالا ەشكىمنىڭ وتارى ەمەس،  قازاقاستان دۇنيەاۋي جانە  رۋحاني باعىنىشتىلىقتان قۇتىلعانقۇتىلعان، مۇندا  انا تىلىنە، تاريحىنا،  سالت-داستۇرلەرىنە، مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنە ادال ۇرپاق  30 جىل بويى تاۋەلسىز، تاتۋلىق پەن ىنتىماق اياسىندا  ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن الەمگە  پاش ەتسە دەگەن تىلەك بار. رۋحاني جاڭعىرۋىمىزدىڭ شىن ماعىناسى مەن مازمۇنى وسى بولار ەدى.  

1936 جىلعى 23 قازاندا ۆاگۋلين، گلۋبوكوە، دولماتوۆ، 1-دۋبروۆين، كراسنويارسك، كۋستوۆسك، لەبەدكوۆ، نالوبين، سيۆكوۆ، سوكولوۆ، سۋمسكي سەلسوۆەتتەرىن مامليۋت اۋدانىنان الىنىپ،سوكولوۆ اۋدانىنىڭ قۇرامىنا بەرۋ تۋرالى. قازاق واك تورالقاسىنىڭ قاۋلىسى جارىق كوردى [1]. 1937 جىلعى 25 ماۋسىمدا ستالين سەلسوۆەتىن تاراتۋ تۋرالى مامليۋت اۋاتكومىنىڭ شەشىمى قابىلداندى [2].

9 ماۋسىم 1940 ج. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى مامليۋت اۋدانىنداعى ومبى تەمىرجولىنا قاراستى مامليۋت ستانتسياسى ماڭىنداعى ەلدى مەكەندەردى جۇمىسشى پوسەلكەلەرى قاتارىنا جاتقىزىپ، مامليۋت سەلولىق سوۆەتىن مامليۋت جۇمىسشى-پوسەلكەلىك سوۆەتى ەتىپ قايتا قۇرۋ جانە ونى مامليۋت اۋداندىقسوۆەتىنە باعىندىرۋ تۋرالى.

1935 جىلعى اقپاننىڭ 10-جۇلدىزىندا قاراعاندى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىورتالىعى ياۆلەنكا سەلوسى بولاتىن لەنين اۋدانىنىڭ جاڭا اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىسىن ءوزىنىڭ قاۋلىسىمەن مىنا قۇرامدا بەكىتۋ تۋرالى بەكىتتى: الەكساندروۆ، بىرلىك، زاگرادوۆ، يۆانو-پاۆلوۆ، يۆانو-پەتروۆ، يلينسكي، قاراعاش، كراسنوارمەيسك، لەونيدوۆ، لەتوۆوكا، مالينوۆكا، جاڭاوزەن، پەتروۆ، پوكروۆ، سوۆەت، تارانگۋلسكي، تۇڭعيىق، ياۆلەنكا، ياسنوۆ سەلولىق سوۆەتتەرى.

وسى تىزىمدەگى «تارانگۋل» كول اتاۋى ەكەن.زەر سالا قاراپ، بايىپپەن كوڭىل اۋدارعان ادام، قازاقستاننىڭ تەرىسكەيىندە توراڭعى اعاشىنىڭ وسپەيتىنەن بىلەدى-اۋ. جەرسىنبەگەن، وسپەيتىن وسىمدىكتىڭ اتىن اتام قازاق جەر-سۋعا بەرمەيدى. دەمەك، بۇل كولدىڭ، تيىسىنشە ەلدى مەكەننىڭ اتى سول جەردەگى كولگە تىكەلەي قاتىستى «تەرەڭكول» دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. كەلىمسەكتەردىڭ ءتىلى كەلمەگەن سوڭ، شۇبارلانىپ، ءتىپتى مۇلدە تۇسىنىكسىز بولىپ وزگەرگەن گيدرونيمنىڭ تاعدىرى وسىنداي. ايتا بەرسە، ۋاقىت وتكەن سايىن شاتىسىپ-بىتىسىپ جۇرگەن  توپونيمدەر جالعىز بۇل ەمەس. تاۋەلسىزدىك الىپ، ەس جيىپ، وسىنداي ورىنسىز بۇرمالاۋلاردى دۇرىستاۋ قاجەتتىگى تۋدى. حالىقتىڭ قازىناسى، عاسىرلار بويى ساقتالعان زەردەسى بولىپ تابىلاتىن جەر-سۋ اتاۋىن قۇرمەتتەپ، تازا ساقتاي بىلسەك، قانداي جاقسى. وسى وبلىستاعى توپونيمدەرگە بايلانىستى اعاتتىقتار بىرنەشە مارتە تۇزەتىلۋدە، بىراق، كىمنەن قورقاتىنىمىز بەلگىسىز، باياۋلىق، جالتاقتىق باسىم..

وبلىس ورتالىعىمەن قاناتتاسىپ، ساباقتاسىپ جاتقان ەلدى مەكەندەردى بۇزىپ ايتۋ، قاتە جازۋعا بايلانىستىبايلانىستى اكىمشىلىك-اۋماقتىق وزگەرىستەر ءجيى بولىپ جاتاتىنى بايقالادى. بۇل تۋراسىندا ورتالىعى ءماۋلىت سەلوسى بولىپ وتىرعان    ءماۋلىت   اۋدانىنمىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. بۇل ءتوپونيمنىڭ مامليۋت ەمەس،ءحۇىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن جەرلەسىمىز، ءماۋلىت ۋسمانوۆ دەگەن ادامنىڭ اتىمەن بايلانىستى ەكەنى تاريحي-تانىمدىق دەرەكتۇرىندەوسى كىتاپتا ارنايى ايتىلعاندىقتان، وعان توقتالماۋعا بولادى.

الايدا، بۇكىل قۇجاتتارعا جازىلىپ، ۇرپاقتار ساناسىنا ءسىڭىپ كەتكەن ورىسشا قالپىندا «مامليۋتكا»، قازاقشا مامليۋت اتاۋى رەسمي تۇردە تۇزەتىلمەگەندىكتەن، ورىسشا-قازاقشا   جازىلۋىن سول كۇيىندە قالدىرۋدان باسقا لاج جوق. ءار نارسە، ءوز كەزەگىندە رەتىن تاپپاق.ولاي بولسا، مامليۋت اۋدانىنىڭ سول 1935 جىلعى جاڭا اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىسى مىنا قۇرامدا بولعانىن حابارلاۋمەن شەكتەلۋ كەرەك.

ورتالىعى – مامليۋت سەلوسى، نەمەسە اۋىلى. ونىڭ قاراۋىندابەلوۆو، ۆاگۋلينسكي، ۆوسكرەسەنوۆ، گلۋبوكوە،1-دۋبروۆينسكي، 2-دۋبروۆينسكي، دولماتوۆ، كالۋگين، كوۆال، كۋستوۆ، كراسنويارسك، لەبەدكوۆ، مامليۋت، ميحايلوۆ، نالوبين، سەنجار، سيۆكوۆ، سليۆنينسكي، سوكولوۆ، ستانوۆوي سوۆحوز، سۋمسكي، ششۋچينسكي سەلولىق سوۆەتتەرى.

ورتالىعى بالكاشين سەلوسى بولاتىن مولوتوۆ اۋدانىنىڭ جاڭا اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىسىن مىنا قۇرامدا بەكىتۋ تۋرالى. بالكاشين، بالكاشين سوۆحوز، باسترەموۆ، بوگورودسكي، بوگوسلوۆسكي، ۆاسيلەۆ، ۆەسەلوۆ، ۆلاديميروۆ، دوروگين، كامەنسكي، قالماقكول، لەنين، ميحايلوۆ، ماكسيموۆ، نوۆوگورودسكي، نوۆو-رومانوۆسكي، نوۆو-دۋبروۆينسكي، نوۆو-نيكولسكي، نوۆو-كرونشتادتسكي، پرەوبراجەنسكي، ساندىقتاۋ، تۋچنين سەلولىق سوۆەتتەرى. قاراعاندى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاۋلىسى1935 جىلى 10 اقپاندا جارىق كوردى.

سول كۇنىپەتروپاۆل اۋدانى دا قۇرىلىپ،جاڭا اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىسىن مىنا قۇرامدا بەكىتىلدى: ورتالىعىپەتروپال قالاسى، وعان قارايتىندار ارحانگەلسك، بەسكول،كريۆوزيورنىي، نوۆو-كامەنسكي، نوۆو-پاۆلوۆسكي، پەتەرفەلد، پلوسكي سەلولىق سوۆەتتەرى. قاراعاندى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاۋلىسى [3].

ورتالىعى پولۋدين سەلوسى بولاتىن پولۋدين اۋدانىنىڭ جاڭا اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىسىن مىنا قۇرامدا 1935 جىلعى 10 اقپاندا بەكىتىلگەن: بۋگروۆ، گانكين، 1-كامىشلوۆ، لەنين، مەتليشين، نيكولاەۆ، نوۆو-بىتوۆسكي، نوۆو-گەورگيەۆسكي، نوۆو-نيكولسكي، پولۋدين، راەۆسكي، رياۆكينسكي، سكۆورتسوۆ، سوۆەت، توقۋشى، توقۋشى  سوۆحوز، ەڭبەكشىلدەر سەلولىق سوۆەتتەرى. قاراعاندى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاۋلىسى.

وبلىستىڭ ءوزىنىڭ، ونىڭ اۋداندارى مەن سالولىق، اۋىلدىق سوۆەتتەرىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىسىنىڭ تاريحىنا قاراپ، وتىرساق، ولاردىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلىك رەتىندە1935 جىل بويى توقتاماي، بىرىنەن كەيىن ءبىرى قالىپتاسقانىن بايقاۋعا بولادى.

ايتالىق، 10 اقپاندا ايىمجان، بايان، جارقىن، قاراقامىس،مايبالىق، نيكولاەۆ، ورمان، سپاس سەلسوۆەتتەرىن  توڭكەرىس اۋدانىنان الىپ، پرەسنوۆ اۋدانىنا بەرۋ تۋرالى قاراعاندى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاۋلىسى شىقتى.

سول جىلدىڭ باسىندا ورتالىعىناپرەسنوۆ سەلوسى بەلگىلەنىپ قۇرىلعانپرەسنوۆ اۋدانىناكورشى توڭكەرىس اۋدانىنان سەگىزسەلولىق جانە اۋىلدىق سوۆەت قوسىلىپ، جاڭا اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىسى بىلايشا بەكىتىلدى: ايىمجان، ارحانگەلسك، بايان، بلاگوۆەششەنكا، ەكاتەرينوۆكا، جارقىن، جەلەزين، كازانسك، قاراقامىس، كلادبينسك، لاپۋشين، مايبالىق، نيكولاەۆ، نوۆورىبينسك، ولگا، ورمان، وستروۆسكي، پەتروۆكا، پرەسنوۆ، روجدەستۆەنسكي، سۆياتودۋحوۆكا، سپاس، ترويتسك سەلسوۆەتتەرى.تيىسىنشەجەر جاعدايىنا، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىسى مەن حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ مۇددەسىنە قاراي، پرەسنوۆ اۋدانىنان 11 سەلولىق سوۆەتتى ءبولىپالىپ، پرەسنوگوركوۆ اۋدانىنا بەرۋ تۋرالى قاراعاندى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاۋلىسى شىقتى. سونداي-اق، توڭكەرىس اۋدانىنىڭ بەس سەلاۋىلسوۆەتى پرەسنوگوركوۆ اۋدانىنا قوسىلدى. 1940 جىلعى 30 قاراشادا قازاق سسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭسولتۇستىك قازاقستان وبلىسى پرەسنوۆ اۋدانىنداعى بۋدەنىي ەت-ءسۇت سوۆحوزىن وستروۆسكي سەلسوۆەتىنىڭ اكىمشىلىك قامتۋىنا بەرۋ تۋرالى جارلىعى شىقتى.

ناتيجەسىندە ورتالىعى پرەسنوگوركوۆ سەلوسى بولاتىن پرەسنوگوركوۆ اۋدانىنىڭ جاڭا اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىسىن مىنا تارتىپتەبەكىتىلگەنى بايقالادى:ەۆگەنەۆ، ەلتاي، يساەۆ، كابان، كازانسك، كامىشلوۆسكي، كسەنەۆسكي، كرۋتويار، ماكارەۆ، ماركوۆ، پەسچان، پەتروپاۆلوۆ سوۆحوز، پوچينوۆ، پرەسنوگوركوۆ، پرەسنورەدۋت، رياسسكي، سيبير، سرەتەن، فيودوروۆ سەلسوۆەتتەرى.

قاراپ وتىرساڭىز، بۇل جەردە «ساياساتشىل، ءتىپتى ءستالينشىل، حرۋششەۆشىل، برەجنەۆشىل»، احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتاتىن «شالا پىسكەن» اتقامىنەر كوممۋنيست اتالارىمىزدىڭ جەڭىل-جەلتەڭ، سالدىر-سالاق، قازاق مىنەزدى  ۇرانشىل، ايعايشىل «ۇلتتىق باسشىلارىمىزدىڭ» ءىس-ارەكەتىنىڭ ناتيجەسى وسىنداي بولعان. ايتپەسە، «ءاي، قاراعىم-اۋ، بىلاي اتاساق قايتەدى» دەۋگە جاراماعاندىعىن كوزىمىز كوردى، ءالى كورىپ كەلەمىز. وزگەنى بىلاي قويعاندا، ءدال ءححى عاسىردا،  تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا قاراعاندىدا «درەۆني ريم»، تاعى ءبىر جەردە «ارام» رەستوراندارىنىڭ بار ەكەنىن قىلمىس بولعان سوڭ عانا، باسپاسوزدەن  ءبىلىپ قالدىق.

ۇلكەن ساۋدا ورنىنىڭ، ويىن-ساۋىق وشاقتارىنىڭ اتى جونىندە ماسەلە قوزعالعاندا، نەشە ءتۇرلى كەراۋىز «بيزنەسمەننىڭ» ايتقانىنا كونىپ، «قازاقشاسى قايدا»، دەپ، ءبىر اۋىز ءسوز ايتا المايتىن شەنەۋنىكتەر بار. ەپپەن ءتۇسىندىرىپ، «ءسىز قازاقساندا تۇراسىز  عوي،  سول قازاق جەرىنەن ناپاقا تاۋىپ وتىرسىز. قازاقشا ءبىر دۇرىس ات قويايىق» دەپ ايتساق، ۋيالعاننان تىڭدار ەدى.  سونى ايتۋ ءۇشىن شەتەلدەن وقىپ كەلۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار، از عانا ار-نامىسى بولسا، جەتكىلىكتى دەپ ويلايمىن. وسىنى ەسكەرمەگەندىكتەن، بۇرىن ەكەندەردىڭ اتاۋى دەسەك، قازىر قالاداعى شيماي-شاتپاق، قازاقشا ەمەس اتاۋلار بۇكىل قازاقستاننىڭ بەينەسىن بۇزىپ، ءوزىڭىزدىڭ قاي ەلدە تۇراتىنىڭىزدان جاڭىلتادى. وسى ماسەلەنى دە، اۋزىنىڭ دۋاسى بار بىرەۋ، تاپسىرىپ قويسا ەكەن. سەبەبى، بىزدە ءبارى نۇسقاۋمەن، تاپسىرمامەن، باعدارلامامەن اتقارىلادى. ءوز بەتىنشە ىنتا كورسەتىپ، دەربەس قيمىل-ارەكەت جاساۋ دەگەن جوق.

قازاقتىڭ جەرىنە يە بولايىق. يە بولۋ دەگەن قارۋ كەزەنىپ، شەگارا كۇزەتەيىك دەگەن عانا ەمەس. جاڭا تۋعان نارەستە كوزىمەن  ءسانىن كورىپ، قۇلاعىمەن اتىن ەستىپ، قازاقشا بولسا، «ە، مىناۋ اكەسنىڭ، شەشەمنىڭ جەرى، سول جەردە تۇرعان جاندى-جانسىز مۇكاممال  اتا-بابالارىمىزدانقالعان مۇرا ەكەندىگىن ۇعىپ ءوسسىن. قازاقي تاربيە العان بالا عانا قازاق جەرىنە مۇراگەر بولۋعا لايىق. ال، كۇندىز-ءتۇنى كورگەنى مەن ەستىگەنى «سكي» بولعان بالاعا سەنبەيمىن.

زارقىن تايشىباي، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەنن قايراتكەرى،

جوعارى مەكتەپ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:
1. سقومم، 43-قور،1-تىزبە،7-ءىس،1-پاراق.
2. روسسيا. پولنوە گەوگرافيچەسكوە وپيسانيە ناشەگو وتەچەستۆا. ت. 18. كيرگيزسكي كراي. سپب. 1903, س.381.)
3. قويگەلديەۆ م. الاش قوزعالىسى. ا.، 1995, 65-75-بەتتەر.
4. ۆاگانوۆ ا. زەمەلنايا پوليتيكا تسارسكوگو پراۆيتەلستۆا ۆ كازاحستانە (1907-1914)// يستوريچەسكيە زاپيسكي، م.، 1950, №31, س.66.
5. الەكسەەنكو ۆ.ن. ناسەلەنيە دورەۆوليۋتسيوننوگو كازاحستانا (چيسلەننوست، رازماششەنيە، سوستاۆ 1870-1614 گگ.). الماتى، 1981, س.55).
6. سولتۇستىك قازاقستان وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى – سقو مم. 158-قور، 1-تىزبە، 69-ءىس، 9-بەت.
7. گراف سپەرانسكيدىڭ ءومىرى. سپب.، 1861, ت.ءىى.، 142-بەت.
8. گراف سپەرانسكيدىڭ ءومىرى. سپب.، 1861, ت.ءىى.، 247-بەت.
9. بۇرباەۆ ت. ۇلت مەنتاليتەتى. استانا، 2001, 26-بەت.
10. مىرزاحمەتۇلى م. قازاق توپونيمدەرى مەن انتروپونيمدەرى.// ونوماستيكا: بۇگىنى مەن بولاشاعى. استانا، 2002, 20-بەت.

Abai.kz