تاۋ بالاسى تاۋعا قاراپ وسەدى...

شىڭنىڭ مەن ۇناتامىن بيىكتىگىن،
شىرقاي كەپ شىڭىراۋ كوكتەن ءسۇيىپتى كۇن.
تۇندىگىن ءتۇرتىپ تۇرعان كوك اسپاننىڭ،
كانەكي، حان تاڭىرىنەن يىقتى كىم؟!  

 مۇقاعالي ماقاتاەۆ

ارقالى اقىننىڭ وسى ولەڭىنىڭ سوڭعى ەكى جولىن: «تىلشىلەرى قازاقتىڭ تالاسقاندا، قانەكي، جانبولاتتان يىقتى كىم؟!» دەپ وزگەرتە سالسا ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزگە جاراسا كەتكەندەي. تەك قانا «ءتىلشى» دەگەن ءسوز جاكەڭ سياقتى جۇيرىكتىڭ تاقياسىنا تارلىق ەتەتىندەي. ءيا، ول قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قيادان ۇشقان قىرانى. قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ سۋ توگىلمەس تايپالعان جورعاسى ءھام قانشا شاپسا القىمى ىسپەس حاس جۇيرىگىنىڭ ناق ءوزى. كوكىرەگى بىتەۋ، كورگەنى تاياز، كوربىلتە بىرەۋ بولماسا، مەنىڭ بۇل ويىما قالام ۇستاعان قاۋىم تۇگەل قول قوياتىنىنا سەنىمىم نىق، سەزىمىم كامىل.

كوز جانارىمىز كوكجيەككە بارىپ ءبىر-اق تىرەلەتىن مەن سياقتى سارىارقانىڭ ازاماتىنىڭ تاۋ تۋرالى تۇسىنىگى شامالى بولاتىنى تۇسىنىكتى عوي. ەرتەرەكتە كورشى اقتوعاي اۋدانىنان شىققان اقىن دوسىمىز ءداۋىتالى ستامبەكوۆ العاشقى شىققان قالاقتاي كىتابىنا: «ساۋلەبەك باۋىرىم، ارقانىڭ موماقان عانا قوڭىر توبەلەرىنىڭ توبەسىندە مەن دە تەربەلدىم،  سەن دە تەربەلدىڭ» دەپ قولتاڭبا جازىپ بەرگەنى بار ەدى. راس، بالقانتاۋ، ايعىرۇشقان، قوڭىرقۇلجا دەگەن بيىكتەرىمىز بارشىلىق. بىراق سولارىمىزدىڭ ءوزى جيناقتالا كەلە «سارىارقانىڭ ۇساق شوقىلارى» دەگەن جاعرافيالىق اتاۋعا عانا يە. ال اۋپباەۆتىڭ اۋىلىنىڭ تاۋلارى باسىنا مۇزدان دۋلىعا كيىپ، ۇستىنە قاردان شاپان جامىلىپ، باۋىرىنان بۇلت ورگىزىپ، نايزاعاي ويناتىپ تۇرعان ءبىر كەرەمەت. ءدال ءبىر ءوز ورىنەن وتكەندەردىڭ ءبارىن وت پەن سۋعا قاتار سالىپ، تابيعي ىرىكتەۋدەن وتكىزىپ تۇرعانداي. وعان شىداماعاندار ءجۇنجىپ، جۇدەپ شىعادى، نە شاربولاتتاي شىڭدالعان ناركەسكەننىڭ ءوزى بولماق.

– ولار تاۋدىڭ سويلەگەنىن ەستيدى. تاۋ وزەندەرىنىڭ كۇمبىر-كۇمبىر كۇي تارتقانىن تىڭدايدى. ءتىپتى جانسىز دەگەن جارتاستارىنىڭ ءوزىنىڭ جاڭعىرىققانىن سەزەدى. سويتەدى دە قۇداي بەرگەن سەزىمتالدىعىن جۇرەك تۇپكىرىنە ساقتاپ، ونى ۇلى بەسىكتە ءۇنسىز تەربەتكەندەي ايالايدى. تاۋلىقتاردىڭ كەسەك تۋراپ، ءىرى قيمىلدايتىنى سوندىقتان، – دەپ تولعانادى جاكەڭنىڭ قالامداس قۇرداسى باتىق ءماجيتۇلى.

قۇدايدىڭ سىبىرى ما، الدە پەرىشتەنىڭ ءدۇبىرى مە، ايتەۋىر اكەسى ءاليحان ءۇيىن نارىنقولدىڭ ءدال تاۋ جاعىنا، اسقارى ايعا شاعىلىسقان مۇزارت تاۋىنىڭ ىرگەسىنە قاراي سالىپتى. ال تاۋعا قاراپ ءوسىپ كەلە جاتقان قالقانقۇلاق قارا بالانىڭ تەرەزەسىنەن قاراعانداعى كورىنىس ءتىپتى عاجاپ ەكەن. اسپانتاۋلار اراسىنان شاشىراپ شىققان كۇننىڭ العاشقى التىن كىرپىكتەرى الدىمەن جانبولاتتىڭ بەتىن قىتىقتاپ، كوكىرەگىنە نۇر قۇيىپ وياتاتىن كورىنەدى. ول ءالى كۇنگە كۇن شىعا كوز ىلمەيدى. ونىڭ تاۋلىگىنە ءتورت-اق ساعات ۇيقىنى قاناعات تۇتاتىنىن كوپشىلىك بىلە دە بەرمەيدى. اكەسى دە سونداي قۇس ۇيقى. «ارعىماقتىڭ بالاسى از جۋسار دا، كوپ جورتار» دەگەن ءسوز وسى اكەلى-بالالى ەكەۋىنە قاراپ ايتىلعان ءتارىزدى. اقىرى تەمىر ۇستاسىنىڭ بالاسى ءسوز ۇستاسى بولىپ شىقتى دا.

«…الماتى – نارىنقول اۆتوموبيل تراسساسىنداعى توتە اسۋىنان ءتۇسىپ قالعان مەن قامشىلار جاقتاعى تاقياتوبەگە كوتەرىلىپ كەلە جاتىپ، بالالىقتىڭ بۇلا شاعىنداعى سول ءبىر ەلەستى ەسكە الدىم. كوز الدىما وسىدان كوپ جىل بۇرىنعى كورىنىس: اۋىل شەتىندەگى ءۇي، سول ۇيدەگى قالقاڭقۇلاق قارا بالا كەلدى. اينەكتەگى ايازدان بۋلانعان قىراۋدى قۇيتاقانداي ساۋساعىمەن قىرنالاعان ول كوگىلدىر تاۋلارعا قۇشتارلىقپەن كوز تىگۋدە. نە… نەنى كورىپ تۇر ەكەن دەسەيشى. الىستاعى الىپ شىڭعا اۋزىن اشا اڭقايىپ قاراپ قالعان ونىڭ ءسابي جۇزىندە ايتەۋىر ادام اقىلى جەتپەستەي تاڭدانىس بار بولاتىن.

...ول قۇشتارلىق، ول ىڭكارلىك – حان ءتاڭىرى ەدى. بالاڭ كوڭىل تۋعان جەردەگى، قاسيەتتى اتامەكەندەگى سول عاجاپ ءبىتىمدى بيىك شىڭنىڭ قۇپياسىن بىلسەم، سونىڭ سىرىنا قانىقسام دەپ ارمانداپ قيالدايتىن».

بۇل – جانبولاتتىڭ ءوزىنىڭ ويشا جاساعان بالالىق شاققا ساياحاتى. تاۋدىڭ عاجايىپ تابيعاتى مەن سول ورتادان اجىراماعان اتا-انانىڭ تالبەسىگىندە تەربەلىپ وسكەن «تىرىلي ارىق قارا بالا» كەيىننەن تۋما تالانتقا اينالدى. ال دارىنى اللادان بولسا، قارىمى ەرەن ەڭبەكپەن كەلگەنى انىق. ول ەڭبەك ءاليحان سەكىلدى اكەنىڭ، نۇرشا سياقتى اسىل انانىڭ ۇكىدەي جەلپىندىرىپ وسىرگەن ونەگەسىمەن كەلگەنى دە ايان.

...«قازاقستان كوممۋنيسى» جۋرنالىندا ول ەكەۋمىز بىرگە قىزمەت ىستەگەن كەزىمىزدە رەداكتسيادا ەكى كوررەكتورىمىز بولدى. ەكەۋىنىڭ دە اتى شولپان ەدى. ول كەزدە ءبىر ارىپتەن قاتە جىبەرۋدىڭ ءوزى ۇلكەن قاتەر. ونداي وقيعا بولىپ جاتسا، اقىر سوڭىندا تاياقتىڭ جۋان جاعى سولارعا باعىتتالىپ جاتاتىن. سول شولپانداردىڭ ۇلكەنى كەزىندە اكەسى ءىلياس جانسۇگىروۆپەن بىرگە سوتتالعان، ومىردەن قيىندىقتى كوپ كورگەن، الايدا سوعان قاراماستان اق پەيىلى مەن ادالدىعىن ءوز بويىندا ساقتاپ قالعان ءبىر اياۋلى جان ەدى. جەتىمدىكتەن كوپ جاپا شەگىپ، ابدەن ءزارازاپ بولىپ قالعاندىقتان با، الگىندەي شۋ شىققان كەزدەردە وسى زارە-قۇتى قالماي شوشىنىپ، كوزىنە ءتىپتى جاس ءۇيىرىلىپ شىعا كەلۋشى ەدى. وندايدا ولارعا جانۇشىرىپ ارا تۇسەتىن جاۋاپتى حاتشى جانبولات بولاتىن.

ايەل زاتى قايدا جۇرسە دە ءۇي شارۋاسىن دا ۇمىتپايدى عوي. جاكەڭ بۇل رەتتە دە ولارعا كەڭدىك جاساپ، ءتىپتى كەيدە باستىق باسىمەن ولاردى جوقتاتپاي ول ەكەۋىنىڭ جۇمىستارىن ءوزى اتقارىپ، كوررەكتور بولىپ تا كەتەتىن. سوعان وراي الگى ەكى اپايىمىزدىڭ دا جاكەڭە دەگەن ريزاشىلىعى شەكسىز بولاتىن. اسىرەسە ۇلكەن شولپاننىڭ: «سەنى تاربيەلەگەن اكە-شەشەڭە مىڭ راحمەت!» – دەپ العىس ايتىپ وتىرعانىن تالاي رەت كوردىم. جانە كولگىرسىپ كوزىنشە ەمەس، سىرتىنان شىن پەيىلىمەن جاقسىلىق تىلەيتىن.

ءيا، اۋپباەۆتىڭ ارقالاعانى تەك قانا العىس. ول بىرەۋدىڭ جولىن كەسىپتى، ياكي، ءتىل تيگىزىپتى دەگەندى ءتىپتى ەستىگەن ەمەسپىز. كىممەن تىلدەسسەڭ دە وعان دەگەن كول-كوسىر كوڭىلىن، رياسىز ريزالىعىن ءبىلدىرىپ تۇرعانى.

ءبىز بىلەتىن جانبولاتتىڭ تۇلعاسى تۇتاستاي جاقسىلىقتان قۇيىلعان. ول ءوزىنىڭ التىن ۇياسى «لەنينشىل جاستا» ىستەپ جۇرگەن كەزىندە وزىنە باسشىلىق ۇسىنعان ول كەزدەگى ءار قازاقتىڭ ارمانى داعاراداي ءۇش بولمەلى ءۇيدى بالاسى كوپ باسقاعا قيىپ، ءوزى اياداي ەكى بولمەلى پاتەرىندە كوپ جىل تۇرعانىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە دە بەرمەس. ال «ەگەمەندە» جۇرگەندە وزىنە اتالعان ماراپاتىن قالالىق اكىمشىلىككە ارنايى بارىپ، جاسى ۇلكەن ەگدە جۋرناليسكە اۋىستىرىپ بەرگەنىن شە!؟

كوزكورگەندەردىڭ ايتۋى بويىنشا، ونىڭ اكەسى اتاق-داڭققا قۇمارلىعى جوق وسىنداي تاۋبەشىل ادام ەكەن. ءومىر بويى اۋىلدا ۇستا بولىپ تەمىردى قامىرشا يلەيتىن ول كىسى: «بىرەۋدىڭ قىزعانىشىن نەمەسە قينالىسىن تۋدىرادى»، – دەپ وندايدان قاشقالاقتاپ جۇرەتىن كورىنەدى. «مەن قوناەۆتىڭ كولحوزشىسىمىن، وسى اتاق ماعان جەتەدى»، – دەيدى ەكەن وندايدا.

مەنىڭ مارقۇم جامال شەشەمنىڭ «ومارحاننىڭ قىزىل شاپانى» دەگەن ءبىر اڭگىمەسى بولۋشى ەدى. سوعىستان كەيىنگى جوقشىلىق كەزى بولسا كەرەك. اۋىلداعى ومارحان دەگەن جىگىتكە شەشەسى الدەقايدان قولىنا تۇسكەن وتتاي جانعان قىزىل ماۋىتىدان شاپان تىگىپ بەرىپتى. بىراق بالاسى ونى كيمەي قويعان عوي. اقىرى بۇكىل اۋىل بولىپ جابىلىپ ءجۇرىپ ونىڭ يىعىنا ارەڭ ىلدىرگەن كورىنەدى. العا وزىپ ايتا بەرەيىك، بۇل كۇندە ۇجىم بولىپ ۇيعارىپ، حالىق بولىپ جابىلىپ ءجۇرىپ جاكەڭە بەرگەن جازۋشىلار مەن جۋرناليستەر وداعىنىڭ سىيلىقتارى، «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى»، «پاراسات» وردەنى سياقتى ءبىراز ماراپاتى بار ەندى. الايدا ونىڭ ءبارى ماعان جانبولاتتىڭ وزىنە ەمەس، ۇرپاعىنا عانا قاجەت سياقتى كورىنەدى. «مەن ءۇشىن ءار ماقالانىڭ سوڭىنا قويىلعان فاميليامنان ارتىق اتاق جوق»، – دەيدى ءوزى. وسى ءبىر اۋىز ءسوز بۇگىنگى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ ءبىرتۋار ءباھادۇرىنىڭ بۇكىل بولمىسىن كورسەتىپ تۇر!

قارلى تاۋ اراسىنان شىققان قارشاداي قارا بالا بىردەن قالام ۇستاعان قاھارمان بولا قالعان جوق ،ارينە. ول دا كول جاعالاپ، كوبەلەك قۋعان ءبۇلدىرشىن بولعان. ال ونىڭ بالالىق شاعىن ول وقىعان مەكتەپتەن ەرتەرەكتە ءدارىس العان بەردىبەك سوقپاقباەۆ سىندى اسىل اعامىزدان ارتىق سيپاتتاي الماسپىز. سول كورىنىس، سول تىرلىك. الىپ بارا جاتقان ايىرماشىلىق تا جوق. بالكىم بۇل وقىعان تۇستىڭ ايى جارىقتاۋ بولۋى...

– مەن جانبولاتتان ءبىر سىنىپ تومەن وقىدىم. ول ۋاقىتتا وقۋشىلارعا بويىن كۇتىپ، ساندىكپەن اينالىساتىن سالتانات دەگەن جوق قوي. اياقتا كەرزى ەتىك، بۇتتا قىرلانباعان مىج-مىج شالبار، ۇستىدە كۇپايكە، باستا ەكى قۇلاعى سالپاڭداعان قارا مالاقاي. ال موينىمىزدان قىزىل گالستۋك تۇسپەيدى، – دەپ ەسكە الادى قانات تاكەباەۆ دەگەن جاكەڭنىڭ مەكتەپتەسى. بارىمىزگە تانىس كورىنىس.

ورىستىڭ «اۋرا» دەگەن ءسوزى ءسابيت مۇقانوۆشا تۇسپالداساق «ارۋاق» دەگەننەن شىققان سياقتى. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز بىتىرگەن مەكتەپ تە ارۋاق قونىپ، قىدىر دارىعان ءاز ۇيا. كورنەكتى سىنشى، قوعام قايراتكەرى س.اشىمباەۆتى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، جازۋشى ب.مۇقايدى، سوناۋ امەريكا قۇرلىعىنداعى ۇندىستەردىڭ بىزبەن قانداس ەكەنىن اڭىزداردان ارشىپ، تاپجىلتپاي دالەلدەپ بەرگەن ۇلكەن عالىم ءا.احمەتوۆتى، گەنەرال ە.شوقاەۆتى، كينورەجيسسەر ب.قالىمبەتوۆتى ەلىمىزدە كىم بىلمەيدى!؟ بۇلارعا اقىن ا.ابدىقالوۆ پەن ءانشى س.نۇرماعامبەتوۆانى، ءمۇسىنشى ق.ەگىزباەۆ پەن مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ق.وماروۆانى قوسىڭىز. ولاردىڭ ءبارى جانبولات بىتىرگەن مەكتەپتەن ءار كەزدە سىلكىنىپ ۇشىپ شىققان تۇلەكتەر. بىرازىمەن قاتار وقىعان، بىرگە ويناعان.

بىرەۋى ءاليحان اكەمىزدىڭ تۇلىمدى قىزى اققاعاز، ەكىنشىسى ايدارلى ۇلى جانبولات ەكەۋى وقۋ وزاتى بولعان. ەندى مىنا قىزىقتى قاراڭىز، كەيىن باعىن اشىپ، بۇكىل ءومىر جولىنىڭ باعدارشامى بولعان «لەنينشىل جاس» گازەتى سول كەزدە-اق جانبولاتتىڭ قولىنان تۇسپەيدى ەكەن. اباي ايتقانداي، بىلمەككە ءاردايىم قۇمار بالا گازەتتىڭ «كۇمبەز»، «مازداق»، «اققۋ» سياقتى ايدارلارىمەن شىققان تانىمدىق ءمانى زور ماقالالارىن پاپكى-پاپكى قىلىپ جيناپ جۇرەتىن بولعان. «ول كومپيۋتەر دەگەندى بىلمەيدى. ونىڭ وعان كەرەگى دە جوق. ويتكەنى ونىڭ باسىنىڭ ءوزى كومپيۋتەر»، – دەپ بەرتىندە ءبىر ارىپتەسىمىزدىڭ جازعانى بار. ول – راس. كەيدە ءوزىم دە كومپيۋتەردەن تابا الماعان، قاپەلىمدە اۋزىما تۇسپەگەن نارسەلەرىمدى دەرەۋ قوڭىراۋ شالىپ جاكەڭنەن سۇرايتىنىم بار. سارت ەتكىزەدى عوي سابازىڭ. «بايگە اتى ءوزىن ءوزى جاراتادى»، – دەۋشى ەدى. الدەبىر قۇدىرەتتىڭ كۇشىمەن، بەلگىسىز بولمىستىڭ ىسىمەن «بولار بالا» سول كەزدە-اق باردى بويىنا جيناي باستاعان سياقتى. وسى ارادا تاعى دا ونىڭ مەكتەپتەسى تاكەباەۆتىڭ قولىمەن ءبىر شەگە قاعىپ، ويىمىزدى ءبىر بەكىتىپ الايىقشى.

– بىردە ۇيگە جانبولات كەلدى، – دەيدى. – ەكەۋمىز ءبىراز اڭگىمە قۇردىق. ويىما قايدان ساپ ەتە قالعانى، اقىن كەڭەسجان شالقاروۆتىڭ تابيعات جايلى سىر شەرتەتىن ءبىر ولەڭىن ءوزىم شىعارعان بولىپ وقىپ بەرگەنىم. ءا دەگەننەن-اق كۇلىمدەپ وتىرعان ول ولەڭ بىتكەننەن كەيىن: «ءاي، مىناۋىڭ كەڭەسجان شالقاروۆتىڭ ولەڭى عوي. تۇڭعىشتار سەرياسىمەن شىققان «تاڭعى شىق» كىتابىنان وقىعانمىن. بۇعان قالاي ءداتىڭ باردى. ادەبي تىلمەن ايتقاندا مۇنى «پلاگيات» دەيدى. قوي مۇنى. بىراق سەن قاتەلىگىڭدى مويىنداپ وتىرسىڭ. ۇمىتپايىق دەدى. بار الەم بىلەتىن ءبىر داناگوي: «جىبەرگەن قاتەلىگىن مويىنداعان ادام، ۇلى ادامنان كەم ەمەس»، – دەگەن ەكەن. بۇل ماعان ومىرلىك ساباق بولدى، – دەپ ەسكە الادى ول. ال سوندا جانبولات اۋىزىنان انا ءسۇتى كەپپەگەن دەرلىك قارشاداي بالا.

بولبىر ادامنىڭ بولدىرماي قالعان كۇنىن كورگەن ەمەسپىن. «ۇستانىڭ ۇستا بالاسى» (س.اقتاەۆ اعامىزدىڭ ءسوزى) جاسىنان ءتانى دە، جانى دا شىمىر بولىپ وسكەنگە ۇقسايدى. بەردىبەك اعامىزدىڭ «بالالىق شاققا ساياحات» دەگەن كىتابىندا: «تەكەس ارىق ەمەس پە، بەكتاس بالىق ەمەس پە»، – دەيتىنى بار ەدى عوي. ءبىزدىڭ جانبولات تا جاعاتال وزەنىن جاعالاي جۇزگەندە سىنىپتاستارى سۇلتان، جەتەن، التاي، اقىلجانداردى تالاي ارتىندا قالدىرعان.

بىردە الگى بالالارعا كورشىلەرى تولەندى، قىرعىزبەك، تۇربەك، نۇرلاندار قوسىلىپ اۋىل ماڭىنداعى تاقياتوبەگە جارىسا شىققاندارى بار. تاۋ-تەكەدەي ورعىعان تاۋ بالالارى ەمەس پە، تاستان تاسقا سەكىرىپ، جارىس باستالدى دا كەتتى. ارقا ەتى ارشا، بورباي ەتى بورشا بولىپ تاۋ باسىنا شىققان بالالار بارىنەن بۇرىن كەلىپ، جىميىپ تۇرعان قارشاداي قارا بالانى كورىپ جۇندەرى ءبىر جىعىلىپ قالعان. ال اۋپباەۆ بولسا سول بيىگىنەن ءبىر تۇسكەن ەمەس.

كەيدە ادامنىڭ ماڭدايى جارقىراپ باعى جاناردا تاعدىردىڭ ءوزى قاقپاقىلداپ اكەلىپ ونىڭ تۋرا جولىن تاۋىپ بەرەتىنى بار. قازىر وقىتىلا ما، جوق پا، ءبىزدىڭ كەزىمىزدە «عىلىمداردىڭ عىلىمى» فيلوسوفيا ءپانى جاقسى جۇرەتىن. ول بويىنشا ومىردە كەزدەيسوقتىق دەگەن بولمايدى ەكەن. ءبارى قاجەتتىلىكتەن كەلىپ تۋاتىن كورىنەدى.

كۋرسىمىزدا ۇزىنتۇرا، بۇيراباس قوشقارباي جۇماتاەۆ دەگەن ءبىر اپەندىلەۋ بالا وقىدى. ابىشەۆ دەگەن قاتىپ قالعان وقىتۋشىمىزعا وسى پاننەن سىناق تاپسىرىپ جاتقانبىز. ءبىر كەزدە وقىتۋشىمىزدىڭ «جۇماتاەۆ» دەگەن داۋىسى وقىس شىقتى. اپالاقتاپ اتىپ تۇرعان قوشقاربايدىڭ قوينىنان فيلوسوفيانىڭ ءداۋ كوك كىتابى ەدەنگە سارت ەتىپ تۇسە قالعانى.

– ءاي، مىناۋىڭ نە؟

– اعاي، قاجەتتىلىكتەن تۋعان كەزدەيسوقتىق قوي، – دەگەنى جۇماتاەۆتىڭ جۇلىپ العانداي. ابىشەۆتىڭ ءومىرى جىبىمەيتىن ءجۇزى ءبىر ءسات جىلىپ كۋرستاسىمىزدىڭ سىناق كىتاپشاسىنا ءۇن-ءتۇنسىز قولىن قويىپ بەرگەنى بار. مىنە، فيلوسوفيانىڭ «قاجەتتىلىكتەن تۋعان كەزدەيسوقتىق» دەگەن كاتەگوريا ۇعىمىنىڭ جوباسى – وسى.

اۋپباەۆتىڭ دا اسقارلارعا اپارار ايداۋ جولىن تاۋىپ بەرگەن وسىنداي كەزدەيسوق وقيعا ەدى. ايتپەسە ونىڭ كوڭىلىنىڭ قالتارىسىندا ءوزى ءسۇيىپ وقيتىن ماتەماتيكا مەن فيزيكا باق تالاستىرىپ جاتاتىن. ونى بۇل جولدى تاڭداماعانى قۇدايدىڭ قاققانى دەپ ويلايمىن ءوز باسىم. بىرگە كەلە جاتقانىمىزعا جارتى عاسىر بولدى عوي، كۋرستاس دوسىمنىڭ تاعدىرلى بۇرىلىستاردا ەڭىرەتىپ ەسەپ شىعارىپ وتىرعانىن ءبىر كورگەن ەمەسپىن. جانى تازا جانبولات ءۇشىن بۇل دەگەنىڭىز مۇلدەم جات دۇنيە ەندى.

سونىمەن تاۋ بالاسىن كەيىن زاۋ بيىككە كوتەرگەن كەزدەيسوقتىققا كەلەيىك. ول سەگىزىنشى سىنىپتا جۇرگەندە اۋىلعا «قازاقفيلمنىڭ» سۇلتان قوجىقوۆ باستاعان ءبىر توپ قىزمەتكەرى ساۋ ەتە قالادى. ولار الدا تۇسىرىلۋگە ءتيىس «قىز-جىبەك» ءفيلمىنىڭ قامىمەن ءجۇر ەكەن. ۇسىنىقتى سۇلتەكەڭ الدىمەن اۋىل بالالارىن جيناپ الىپ، كونە دۇنيەلەر بار ۇيلەردى تابۋعا كومەكتەسۋدى سۇرايدى. بۇل ىسكە بالالار بارىن سالىپ كىرىسەدى. كوپ كومەكتەرى دە تيەدى.

سۇڭعىلا سۇلتەكەڭنىڭ كوزىنە تىندىرىمدى «تىرىلي ارىق قارا بالا» بىردەن تۇسسە كەرەك، كەتەرىندە ول جانبولاتتى شاقىرىپ الادى دا اتالىق ءسوزىن ايتادى. «اينالايىن، – دەپ باستايدى ول، – ادام جاس كەزىندە ءوز بويىنداعى قابىلەتىن كوپ بايقاي بەرمەيدى.مەنىڭ ويىمشا سەن ءبىزدىڭ جولىمىزدى قۋعا لايىق بالا ەكەنسىڭ. وكىنىشتىسى الماتىدا كينو ماماندارىن دايارلايتىن وقۋ ورنى جوق. سەن كازگۋ-دىڭ جۋرفاگىنا ءتۇس. سوندا كينوستسەناريستەردى دايارلايتىن بولىمشە اشىلۋعا ءتيىس. جولداماڭدى ءوزىم دايارلاپ بەرەرمىن»، – دەيدى.

– سودان باستاپ مەن مۇلدەم وزگە، جاڭا الەمگە ەنگەندەي كۇي كەشتىم،- دەپ ەسكە الادى ءوزى، – ءتۇرلى قيالعا بەرىلە باستادىم. سول كەزدەگى ارەكەتىمدى بەردىبەك اعامىزدىڭ «مەنىڭ اتىم قوجا» پوۆەسىندەگى باس كەيىپكەردىڭ قىزىق قىلىقتارىنا ۇقساتۋعا بولار ەدى. وندا قياڭقى مىنەز قوجا جاقسى وقيمىن، شىعارماشىلىقپەن شۇعىلدانىپ، ەلدى تاڭعالدىرامىن دەپ وڭاشا ۇيدە ءوز-وزىنەن كۇبىرلەي سويلەپ، اينانىڭ الدىنا بارىپ قولىن سەرمەپ، ولەڭ وقىپ، اجەسىنىڭ زارە-قۇتىن الادى عوي. مەن دە سونداي بولدىم. باس كوتەرمەي، ولەڭ، اڭگىمە جازامىن...

ءسويتىپ، 1969 جىلدىڭ تامىلجىعان تامىزىندا قازاق ءباسپاسوزىنىڭ باعىنا جارالعان نەبارى 17 جاسار بوتا تىرسەك بوز بالا بوزداتىپ كەلىپ جۋرفاكقا ءتۇسىپ ەدى.

...1981 جىل. قاھارى مۇرتىنا تەپكەن ارىستان كەيىپ، ءور كەۋدە باۋىرجان باتىردىڭ الدىندا وتىزعا تولار-تولماس جاس جىگىت بۋلىعىپ وتىر. باتىر گۇر ەتتى.

– قوياتىن سۇراعىڭدى قويا بەر، بالا.

– اڭگىمەنى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ 115-ءشى كۇنىنەن باستاساق...

– ە، ول كۇنى نە بولىپ ەدى؟

ونىڭ مۇرتى تىكىرەيىپ بارىپ باسىلدى. «اشۋلانادى-اۋ» دەپ ويلادى ءتىلشى ىشىمنەن. جوق، ولاي ەمەس ەكەن. الدەن ۋاقىتتا ول:

– ايتار ءسوزىڭدى قۇيتىرقىلاندىرماي-اق ايتساڭشى، – دەدى وكپەلى ۇنمەن.

– سول كۇنى، باۋكە، 316-شى اتقىشتار ديۆيزياسى موسكۆا تۇبىندە العاش رەت ۇرىسقا كىردى ەمەس پە؟

بۇل اۋپباەۆتىڭ ءوزى سۋرەتتەگەن باۋىرجان مومىشۇلىمەن جولىققانداعى ءساتى. جۋرناليست قويعان الگى جانىنا جاقىن بۇل سۇراقتان كەيىن باتىر دا ءجىبىپ سالا بەرمەۋشى مە ەدى.

ءبىز دە جانبولاتقا: «اڭگىمەنى 1967 جىلدىڭ 27 تامىزىنان باستاساق...» دەگىمىز كەلىپ وتىر. ءدال وسى كۇنى نارىنقول اۋداندىق «سوۆەتتىك شەكارا» گازەتىندە جانبولات اۋپباەۆتىڭ العاشقى تۋىندىسى جارىق كورگەن ەدى. تابيعات تۋرالى ولەڭ! ارادا جارتى عاسىر وتسە دە ونى ءوزى دە، ونەر جولىن ولەڭمەن باستاعان كۋرستاسىمىز جۇرتباەۆ تا ءالى كۇنگە جاتقا ايتادى. اتتەگەن-ايعا تولى ءبىر وكىنىشپەن، ولەجىپ وتىرىپ ايتادى:

ساي-سالا ساعىم باسقان قىر-توبەنى،

زاڭعاردان دالاعا كۇن نۇر توگەدى.

قوڭىلتاق قوڭىر جەلى تابيعاتتىڭ،

قاڭعىپ كەپ جۋساندارعا سۇيكەنەدى.

دوسىمىز وسى ءبىر ولەڭ جولدارىمەن ءبىر نۇرلى الەمنىڭ ەسىگىن ەركىن اشقانداي ەدى. بىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ۇستانىڭ بالاسى بۇل جولدى ودان  ءارى ۇستامادى. ءوزى ارمانداپ كەلىپ جالىنان ۇستاعان تازا جۋرناليستيكاعا ادالدىق تانىتتى. وندا دا ونىڭ وزىنە عانا ءتان دارا جولىن تاپتى. ول ءوزىنىڭ اسقاق الاتاۋىنىڭ باۋىرىندا ەركىن قالىقتاپ كوسىلە ءجۇزىپ جۇرەتىن اق بۇلتتارى سياقتى جۋرناليستيكا مەن ادەبيەتتىڭ ورتاسىنداعى ەرەكشە جانر دەرەكتى پروزا ەدى.

رىمعالي نۇرعاليەۆ اعامىز كەزىندە تۇرسىنعا: «ولەڭدى حاميت پەن قاليجان دا جازادى. سەنىڭ نەڭ بار»، – دەپ تۋرا جولعا سالىپ ەدى. سول ايتپاقشى، ولەڭدى ءجۇرسىن مەن نەسىپبەك تە جازىپ جاتىر، ال جانبولاتتىڭ ءوز جولىن اينىماي تاپقانى بارىمىزگە ءتاڭىردىڭ بەرگەن ءبىر سىيى بولدى.

«جاقسىلار جاقسىمىن دەپ ايتا المايدى، جاماندار جاقسىمىن دەپ ايقايلايدى»، – دەگەن ءبىر تاماشا ماتەل بار عوي. ءوزىنىڭ جۋرناليستىك ونەگەلى جولىندا جاكەڭ قانشا ادامدى جالعاننىڭ جارىعىنا شىعارىپ، كۇننىڭ ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ جارقىراتىپ كورسەتتى دەسەڭىزشى. ونىڭ 1997 جىلى بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا: «ءدال بۇگىنگە دەيىن 300-دەن استام اداممەن جۇزدەسىپ، ولاردىڭ پورترەتتەرىن جاساپپىن»، – دەگەنى ەسىمدە. سودان بەرى تاعى جيىرما جىل ءوتىپتى. جاكەڭنىڭ قالامگەرلىك قاسقا جولىندا كىدىرگەن، كىبىرتىكتەگەن، شارشاپ، شالدىققان كەزىن كورگەن ەمەسپىز. باياعى شابىس – سول شابىس. ءوزىنىڭ ءبىر كەيىپكەرى گيننەسس كىتابىنا ءتورت رەت ىلىككەن مارافونشى مارات جىلانباەۆ ىنىسىنە ۇقساپ ءومىردىڭ سۋىنان دا، نۋىنان دا، كولى مەن شولىنەن دە ءوتتى. جاي سىدىرتىپ وتە شىققان جوق، موردەي بوپ تۇسكەن ءىزى جاتىر جاقسى جاكەڭنىڭ. ولاردا قانشاما ادامنىڭ تاعدىرى، قانشاما جەردىڭ كوركى كورسەتىلىپ، تاريحىمىزدىڭ قانشاما جىرتىعى جامالعان دەسەڭىزشى.

مەن استانادا تاۋەلسىزدىك دەگەن كوشەدە تۇرامىن. تەرەزەمنىڭ الدىندا اۋماعى ات شاپتىرىم قازاق ۇلتتىق مۋزەيى تۇر. سوندا دەيمىن-اۋ، اۋپباەۆتىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ بارلىق پورترەتتەرىن سۋرەتشى پولوتنوسىنا كوشىرىپ ءىلىپ شىقسا، ونىڭ  ەڭ ۇلكەن دەگەن زالىن اۋزى-مۇرنىن تولتىرىپ-اق جىبەرەر ەدى. تۇتاس ءبىر گالەرەيا! تۇتاس ءبىر تىزىلگەن تاعدىرلار. توپتاسىپ كەلگەندە – تاريح. تولايىم ءبىر ءداۋىردىڭ ءتول شەجىرەسى. شەرتەر سىرى جەتەرلىك – مول مۇراعات. الگى ءوزى ايتقان 97-جىلدان بەرى قانشاما ۋاقىت ءوتتى. ەندىگى ول جاساعان پورترەتتەر،ءاي ، مىڭ قارالى بوپ قالدى-اۋ!

وسى تاريح دەگەننەن شىعادى. كەزىندە اپ-ايقىن بولىپ تانىلعان جايتتەر ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، اسىرەسە ول وقيعانىڭ باستى تۇلعاسى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ كەيبىرەۋلەردىڭ پەندەلىك پەيىلىمەن داۋعا اينالىپ جاتادى. قازىر تانىمال بولعان ءبىر اعامىزدىڭ ماڭايىنان شىققان: «بۇدان بۇرىن مۇنداي انتروپولوگ بولعان ەمەس»، – دەگەن كۇماندى پىكىردى كوزىم شالىپ قالىپ، دەرەۋ اۋپباەۆتىڭ «انتروپولوگ» دەگەن نوەل شاياحمەتوۆ تۋرالى دۇنيەسىن تاۋىپ الىپ پاراقتامايمىن با.

«قادىم عاسىرداعى ءۇيسىن جاۋىنگەرى... داۋىلپاز اقىن ماحامبەت..، داۋلەسكەر كۇيشى قۇرمانعازى..، باتىر بالا بولاتبەك... بۇل نوەلدىڭ 1967-1978 جىلدار ارالىعىنداعى دۇنيەلەرى»، – دەپ جاكەڭ 1980 جىلى-اق تايعا تاڭبا باسقانداي قىلىپ جازىپ قويىپتى. ال قوبىلاندى تۋرالى دەرەگى ءتىپتى قىزىق. كەزىندە اقتوبە جەرىنەن كيىمسىز، تازا مۇسىلمانشا جەرلەنگەن ءمايىت تابىلعان. جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ جورامالىنشا سۇيەك قوبىلاندىنىكى. الايدا ونى ساراپشىلار قاڭقانى قازىپ الىپ تەكسەرە كەلگەندە ول ايەل ادامدىكى بولىپ شىعادى! بۇل 1979 جىلعى جاعداي. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن عالىمدار قوبىلاندىنى اقتوبەنىڭ باسقا جەرىنەن تاپتىق دەپ بەلگى دە ورناتتى عوي...

وسىنداي قاڭقۋ ءسوز ەسىكتەن تابىلعان «التىن ادام» توڭىرەگىندە دە كورىنىپ قالدى. ارحەولوگيانىڭ توڭىرەگىندە جۇرەتىن ءبىر اپەندىلەۋ اعامىز: «ونى تاپقان مەن ەدىم»، – دەگەندەي اڭگىمە ايتىپ قالعانى بار. ال جاكەڭنىڭ ارحەولوگ كەمەل اقىشەۆ تۋرالى جازعان «Terra incognito» دەگەن دۇنيەسىن وقىساڭىز مۇندا دا ناقتى شىندىق بۇلتارتپاسدەرەكتەر ارقىلى دالەلدەنىپ تۇر.

– ادەتتە ۇلكەن نارسەنىڭ ءبارى ەشكىم كۇتپەگەن كەزدەيسوق نارسەدەن باستالاتىنى تاريحتا دالەلدەنگەن ءجايت، – دەپ باستاپتى اڭگىمەسىن كەمەل اعامىز، – ءبارى دە ينستيتۋتىمىزعا ءبىر ورىس جىگىتىنىڭ ءوتىنىش ايتىپ كەلۋىنەن باستالدى.

ودان ءارى عالىمنىڭ ايتۋىنشا وقيعا بىلاي وربىگەن. الگى جىگىت ەسىك قالاسىندا اۆتوبازا ديرەكتورى ەكەن. كاسىپورىندارىن كەڭەيتۋ ءۇشىن بەرىلگەن جەرلەرىندە مەملەكەت قورعاۋىنا الىنعان ەكى وبا بار بولىپ شىعادى.

– سونى اشىپ تەكسەرىپ بەرسەڭىزدەر. قازۋىنا ءوزىمىز تەحنيكا ءبولىپ، كومەكتەسەمىز، –  دەيدى الگى تىلەۋىڭدى بەرگىر. سونىمەن جۇمىس باستالادى. العاشقى وبا بۇرىن تونالعان بوس بولىپ شىعادى. كەيبىر قابىرلەردىڭ اشەيىن كوز الداۋ ءۇشىن جاسالاتىنىنىن بىلەتىن تاجىريبەلى ارحەولوگ اقىشەۆ اعامىز قازۋ جۇمىستارىن ءارى قاراي جۇرگىزدىرە بەرەدى عوي. سودان العاشقىسىنىنان ءسال قيىستاۋ جەردەن ءبىر كەرەمەت اعاش قابىر شىعا كەلەدى. «توبەسىن اشىپ قاراعانىمىزدا نە كوردىك دەيسىز عوي، – دەپتى كەمەكەڭ ودان ءارى، – شەگەندەلگەن تابىت... ال ىشىندە...ءيا، ىشىندە ەتى الدەقاشان اعىپ كەتكەن اقسوڭكە ادام سۇيەگى، ونىڭ ۇزىنا بويىن اينالا قورشاپ جارق-جۇرق ەتكەن ءجۇز الدە مىڭعا جۋىق التىن اشەكەيلەر. عالامات، عاجاپ كورىنىس!».

ال بۇعان نە ايتاسىز. نەسىپبەك دوسىمىز جىرلاعانداي: «اتتەڭ، اعالار-اي!» – دەيمىز دە ەندى. بۇل كۇندە ەگەمەن ەلىمىزدىڭ سيمۆولىنا اينالعان سول «التىن ادامدى» جەر قوينىنان ارشىپ العان اقىشەۆ بولسا، قاڭقۋ سوزدەن تازارتقان اۋپباەۆ.

جاكەڭنىڭ تاقىرىپ تابۋى، كەيىپكەر تاڭداۋى عاجاپ ەندى. قاتار ءجۇرىپ ءبىز كورمەگەندى كورىپ قويادى. بيولوگتاردىڭ ايتۋىنشا سوناۋ زاۋ بيىكتە جۇرگەن قىران قۇستىڭ وسىنداي قاسيەتى بولادى ەكەن. ول ۇشىپ جۇرگەن بيىگىنەن جەردەگى الدەبىر قارايعانعا قادالا قاراعاندا ونى اپ-انىق قىلىپ جىبەرەتىن كوزىنىڭ فوكۋس نۇكتەسى بولاتىن كورىنەدى. جاكەڭدە دە سونداي قاسيەت بار. تەك كوزبەن ەمەس، كوڭىلىمەن كورەدى. ىشكى ينتۋيتسيا!..

...كەڭەس كەتىپ، نايقالىپ نارىق كەلگەن سوناۋ ءبىر 90-شى جىلداردىڭ الاساپىران زامانىندا مەن تۋىپ وسكەن شەت اۋدانىندا جەزقازعاننان كەلگەن ءبىر پولكوۆنيك پايدا بولدى. اتى-ءجونى – تىلەۋقابىل ەسەنبەكوۆ. نە ءىستارىن بىلمەي وشارىلعان ەل وشاق-ورمانىن تاستاپ قالاعا جوڭكىلىپ جاتقاندا، ونىڭ اۋىلعا كوشىپ كەلگەنى ءتىپتى قىزىق ەندى. جاي كەلمەپتى. جاڭا ءۇردىستىڭ الدى بولىپ شارۋا قوجالىعىن قۇرماقشى ەكەن. بانكتەن العان كرەديتى دە بار كورىنەدى. ءتۇرى-ءتۇسى ساكەنگە دە كەلەتىن سول اعامىز كوپ ۇزاماي-اق شارۋاسىن دوڭگەلەتىپ، بۇكىل ەلگە ۇلگى بولدى. اڭتارىلعان جۇرتقا جاڭا زاماننىڭ اداسپاس جولىن كورسەتتى. ول ول ما، ءتىپتى ساياتكەرلىكپەن شۇعىلدانىپ، قولىنا قىران قوندىردى. ونى قىزىقتاعان شەتەلدىك قوناقتار دا كورىنە باستادى. اۋدان ورتالىعىندا «بۇركىتشى» دەپ اتالاتىن كافەسى دە بار. ءىشى تولعان اڭ -قۇستىڭ تۇلىپتارى. وتكەن-كەتكەندە سوعان سوعىپ، ىشكەن-جەگەنىمە ءماز بولىپ مەن ءجۇرمىن. «ءسىزدى جازۋ كەرەك ەكەن»، – دەپ ىرعالىپ قويامىن. ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى جانبولاتتىڭ «سارىارقانىڭ سەتون-تومپسونى» دەگەن وچەركى جارق ەتە قالسىن. ءبىزدىڭ ەلدە جۇرگەن نەعىلعان سەتون دەپ سەلت ەتىپ قاراسام، ونىسى ءوزىمنىڭ تىلەۋقابىل اعام. «جۇيرىكپەن جارىسقان كۇنىڭ قۇرىسىن»، – دەدىم دە قويدىم. ال جازعانىن جاسىمنان جاتتاپ وسكەن شەت اۋدانىنىڭ شەجىرەشىسى كەمەل ءجۇنىسوۆتى «ديسسيدەنت» دەپ ات قويىپ، ايدار تاعىپ العاش ايتقان دا وسى اۋپباەۆ. يەگىڭنىڭ استىنداعىنى قاعىپ تۇسەتىن قولمەرگەننىڭ ءوزى عوي ول.

وسى جاقىندا عانا ءبىر حابارلاسىپ: «نە ىستەپ جاتىرسىڭ؟» – دەگەن سۇراعىما: «اسكەرگە «شاقىرىلعان» تۇيەلەر» اتتى ماقالا جازىپ جاتىرمىن» دەگەنى. ءتىپتى ادامنىڭ ويىنا كەلمەيتىن تاقىرىپ قوي. سويتسە جاڭادان اشىلعان ورىستىڭ «پوبەدا» دەگەن تەلەارناسىنان بەرليندەگى قيراعان رەيحستاگ جاىنان جورىق كۋحنياسىن سۇيرەپ بارا جاتقان ءبىر تۇيەنى كورىپ قالعان عوي. ۇزاماي ول دۇنيەسى دە شىقتى. ىندەتە ىزدەنىپ ءجۇرىپ الگى تۇيەنىڭ «كۋزنەچيك» دەگەن اتىنا دەيىن تاۋىپ الىپتى. استراحاندا مايدانگەر تۇيەلەرگە ارنالعان ەسكەرتكىش تە بار ەكەن. سەبەبى، ولار باسقۇنشاقتاعى قازاق اۋىلدارىنان جينالىپ الىنىپ، زەڭبىرەك، جورىق كۋحنياسىن، جۇك تارتۋعا جەگىلگەن عوي.

80-جىلدارى جوعارى پارتيا مەكتەبىندە مۇنايلى ولكەنىڭ ازاماتى شىرداباەۆ دەگەن جىگىتپەن بىرگە وقىدىق. اتىن ۇمىتتىم. سول ەلىنە بارىپ كەلگەندە جالىنى اسپانعا شاپشىپ ورتەنىپ جاتقان ءبىر سكۆاجينانى ايتىپ جاعاسىن ۇستايتىن. جەر استىنان شىعىپ جاتقان الگى تاجالدى بۇكىل وداق بولىپ جابىلىپ اۋىزدىقتاي الماي جاتقان كورىنەدى. جان-جاعىن جايپاپ جاتقان ونى اتوم بومباسىن تاستاپ بارىپ تۇنشىقتىرماسا بولمايدى ەكەن دەگەندى ەستىگەن ەلدە ۇرەي كوپ، دەيدى ول. ول كەزدە كسرو دەگەن الىپ مەملەكەتىمىز ومىردە بولىپ تۇراتىن مۇنداي جاعىمسىز جايتتاردى ايتپايتىن دا ايتقىزبايتىن.

جىلجىپ جىلدار ءوتتى. كەڭەس وكىمەتى قۇلادى. جاريالىلىق تا كەلدى جارقىراپ. بىراق الگى وقيعا ەشقايسىمىزدىڭ ەسىمىزدە قالماپتى. الايدا ونى جانبولاتىمىز ۇمىتپاعان ەكەن. الگى مەنىمەن وقىعان جىگىتتىڭ اعاسى ما، الدە ءىنىسى، ايتەۋىر سول كەزدە الگى سكۆاجينانىڭ باسى-قاسىندا بولعان ماعاۋيا شىرداباەۆ دەگەن ازاماتتى تاۋىپ الىپ، «№37-ءشى سكۆاجينا» دەپ تاقىرىپ قويىپ، ول الاپات وقيعانى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تاپتىشتەپ تۇرىپ جازدى. ءبارى دە باس ينجەنەر چەركاسوۆتىڭ 4467 مەترگە تەرەڭدەپ كەتكەن بۇرعىنى الدەبىر سەبەپپەن كەرى قايتارۋ كەرەك دەگەن بۇيرىعىنان باستالعان كورىنەدى. سمەنا باستىعى اسقار حاتەلوۆ دەگەن ازامات بۇلاي ىستەۋ وتە قاۋىپتى ەكەنىن ايتىپ شىر-پىر بولادى. انا باستىق ايتقانىنان قايتپايدى. سودان نە بولدى دەيسىزدەر عوي. «قۇرال كەرى سۋىرىلعاندا بۇرعىمەن بۇعىپ تۇرعان جەر استىنداعى گاز گۋ ەتىپ جوعارى كوتەرىلەدى دە ۇيكەلىستەن ىسىپ كەتكەن قۇبىر دەمىمەن لەزدە جان شوشىرلىق جالىنعا اينالادى» اسپانعا شاپشىعان الگى اجداھانى بۇكىل وداق بولىپ جابىلىپ، 207 كۇننەن كەيىن ارەڭ اۋىزدىقتايدى عوي.

وسى جاقىندا عانا گولليۆۋدتىڭ مۇحيت ورتاسىنداعى «جەنيفەر» دەگەن مۇناي الاڭىنان شىققان وسىنداي الاپات ءورت توڭىرەگىندە تۇسىرگەن ءبىر ءفيلمىن كوردىم. ەرلىك تە، ەزدىك تە بار، دوستىق تا، قاستىق تا بار، تۇنىپ تۇرعان ءبىر شيرىققان دراما. ونى كىرپىك قاقپاي جۇتىنىپ وتىرىپ كورەسىڭ. شىركىن، دەپ ويلادىم مەن، رەجيسسەرى كەلىسسە ءبىزدىڭ جانبولاتتىڭ «37-ءشى سكۆاجيناسى» دايىن تۇرعان ستسەناري عوي.

«وزىڭە سەن ءوزىڭدى الىپ شىعار، ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ». اقىلمان ابايدىڭ وسى ءسوزى اۋپباەۆتىڭ ومىرلىك فورمۋلاسى دەسە دە بولعانداي. ەڭبەك جونىندە ماقال-ماتەل كوپ قوي. سونىڭ بار بەلگىسىن جاكەڭنىڭ بويىنان تاباسىز دەسەم ارتىق ەمەس. ەڭبەكقورلىق ول اۋلەتتىڭ اتادان – اكەگە ، اكەدەن – بالاعا اۋىتقىماي، اۋناماي دارىپ كەلە جاتقان اسىل قاسيەتى. رەتى كەلىپ تۇرعاندا اتاي كەتەيىك، اتاسى ابيىر داركەنباەۆ وسى ەڭبەك پەن اقىلدىڭ ارقاسىندا ەل ىشىندە ابىرويى اسقان كىسى بولعان ەكەن. ونىڭ ەسىمى ارعىسى اۋەزوۆتىڭ، بەرگىسى جۇرتباەۆتىڭ قارقاراداعى 1916 جىلعى البان كوتەرىلىسىنە قاتىستى ەڭبەكتەرىندە اتالاتىنى دا تەگىن ەمەس. الگى «اتاماننىڭ اقىرى» دەگەن فيلمدە تاپسىرمانى ورىنداپ، ەلگە بەت العان قاسىمحان شادياروۆ شەكارا ىرگەسىندەگى ءبىر كۇمبەزگە كەلىپ پانالايتىنى بار ەمەس پە. مىنە، سول ابيىر اتامىزدىڭ بابالارى قايران مەن بەكەن ءبيدىڭ بەيىتى كورىنەدى. مىنانى دا ايتا كەتەلىك، اۋپباي ونىڭ ناعاشى اتاسى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۋدالاۋىمەن وسىلاي بولعان. ءبىردى ايتىپ، بىرىنە كەتتى دەمەڭىزدەر، قۇرمەتتى وقىرمان. ايتپاعىم، بۇل اۋلەتكە باق تەك قانا ەڭبەكپەن قونعانىن ايتۋ.

ەرەن ەڭبەك پەن تاۋداي تالاپ جانبولاتتىڭ تالانت تۇلپارىنىڭ ەكى ۇزەڭگىسى، ال ماقسات جولىنداعى قايتپاس قايسارلىعى – قۇيىسقانى. سوندىقتان دا ونىڭ ەرى ەشقاشان ات موينىنا كەتىپ كورگەن ەمەس. ونىڭ ءار شىعارماسى نەلىكتەن ارقاشان شىپ-شىمىر بولىپ شىعادى؟ ويتكەنى ولاردىڭ ءبارى اۆتورىنىڭ تەرىمەن سۋارىلعان. جاكەڭ وتباسىمەن «لەنينشىل جاستان» پاتەر العانشا، از ۋاقىت ءبىزدىڭ ۇيدە تۇرعانى بار. سوندا ءار ماقالاسىن جازاردا قانداي ازاپقا تۇسەتىنىن انىق كورگەنمىن. الگى پۋشكين ايتاتىن اقىرى ۇشپاققا شىعاراتىن «شىعارماشىلىق ازابى». بۇل رەتتە ونى بال اراسىنا عانا تەڭەۋگە بولار.

«مارشال مىنگەن اقبوز اتتىڭ» قالاي جازىلعانىن الايىقشى. لۋگوۆويدان ات شاپتىرىم جەردەگى جىلقى زاۆودىنا كوكتەمگى ميى شىققان جولمەنەن تاڭمەن جاعالاسىپ ءبىر جاياۋ كەلەدى. ءيا، دۇرىس، جول ۇستىندە جانبولات. كوكجيەكتى كومكەرىپ تۇرعان الاتاۋدىڭ سىلەمىنە كوز تىگىپ قاراپ قويادى. بۇل وڭىردە ودان باسقا ءتىپتى كوزتانىسى دا جوق. ءوزى باۋىرىندا وسكەن اسقاق تاۋىن ەس تۇتقانى عوي. مۇندايدا اۋىلدىڭ ادامىنان بۇرىن اۋپىلدەپ ءيتى بۇرىن شىعاتىنى ادەتى. قورقاسوقتاپ اۋىلعا دا كىردى-اۋ، ايتەۋىر. اۋىل ادامدارى اسىقپايدى. كەڭسەگە بالپاڭ باسىپ باستىقتارى دا جەتتى-اۋ اقىرى. بۇل بار بىلەتىن دەرەگىنە سۇيەندى.

– ابسەنتتىڭ اكەسى ارابتى بىلەسىزدەر مە؟

اشەيىندە ءوزىنىڭ جەتى اتاسىنا دەيىن ساۋساقتارىن سانامالاپ وتىرىپ ايتىپ بەرەتىن سابازداردىڭ بىرەۋى ءماۋ دەسەيشى.

– قاراعىم، مىنالاردان تاپپاساڭ ەندى...

شارۋاشىلىقتىڭ كادر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، وسى مەكەمەنىڭ ەڭ بايىرعى قىزمەتكەر الىبەك باياليەۆ اقساقالدىڭ بار ءالى كەلگەنى وسى بولدى. كونەزاۆودتىڭ قىرىق جىلعى كىرىس-شىعىسى تىركەلگەن بالەنبەي پاپكانىڭ شاڭىن بۇرق ەتكىزىپ، مۇنىڭ الدىنا اتىپ ۇردى. «كىرىس-شىعىس قاعازدارىن اقتارمالاپ، جۋان ورتاسىنا كەلگەنىمىزدە جۇيكەمىز سولق ەتە قالعانداي اسەردە قالدىق. ول «اراب» دەگەن ءسوزدىڭ جانارىمىزعا جاسىن وتىنداي جارق ەتىپ ىلىگۋى ەدى» دەپ ەسكە الادى وقۋ بىتىرگەنىنە ءتورت-بەس جىل عانا بولعان سول كەزدەگى جاس جۋرناليست. ال ونىڭ ورنىنا ءبىز بولساق... «ابسەنتىڭنىڭ اكەسىنىڭ...» دەپ قولدى ءبىر-اق سىلتەپ تايىپ تۇرۋىمىز بەك مۇمكىن ەدى. ال جانبولات ويتپەگەن. سول جەردە وتىرىپ ونىڭ باققارا دەگەن بيەدەن تۋعانىنا دەيىن تاۋىپ العان عوي. ءتىپتى سول زاۆودتىڭ تۋماسى ماستەر دەگەن ابسەنتتىڭ تاعى ءبىر تۋىسقانىن ءابىتحان ورازاليەۆ دەگەن لۋگوۆويلىقتىڭ 1964 جىلى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اتىنان ەگيپەت پرەزيدەتى گامال ابدەل ناسەرگە اپارىپ تاپسىرعان ءىزىن دە تاۋىپ قايتقان ەكەن سول جولى. ءبىر قىزىعى ول ماتەريالدى ابدەن ءپىسىرىپ، تۇگىن قالدىرماي تۇگەندەپ، 15 جىلدان سوڭ بارىپ جارىققا شىعاردى.

قولىمىزعا قالام ۇستاعان جارتى عاسىرلىق جولىمىزدا «اناۋ ءمينيستردىڭ ءوزىنىڭ شەشىمىن بۇزعان»، «مىناۋ ۇكىمەتتىڭ وزىنە قاۋلى قابىلداتتىرعان» دەگەن سياقتى جۋرناليستەردىڭ تالاي جامپوزىن كوردىك. تاڭعالدىق، تامساندىق. ال ەندى مەن ەل پرەزيدەنتىنىڭ وزىنە جارلىق شىعارتقان جالعىز ءجۋرناليستى بىلەمىن. ول – ءبىزدىڭ كۋرستاسىمىز، دوسىمىز جانبولات اۋپباەۆ!

استانانىڭ كوشى-قونىنىڭ شاڭى باسىلماي بۋىرقانىپ جاتقان كەزى. مەن ىستەيتىن قازتاگ-تىڭ كورپۋنكتى «ەگەمەننىڭ» عيماراتىندا. ايلىق الۋ قيىن بولىپ كەتكەن ءبىر شاق. قارىز الماقشى بولىپ 1999 جىلعى جەڭىس كۇنىنىڭ قارساڭىندا جانبولاتتىڭ كابينەتىنە كەلدىم. «پرەزيدەنت رەزيدەنتسياسىنان ءبىر پاكەت كەلىپ، سونى قاراپ وتىر»، – دەپ حاتشى قىز ىڭعاي تانىتپادى. راسىندا دا، بەسىن كەزىندە گازەتتىڭ ەرتەڭگى نومەرىنىڭ سوڭعى دايىندىعى باستالادى. بۇل كەزدە اۋپباەۆتىڭ جاراقتى جاۋعا كىرگەن رايىمبەك اتاسىنداي قاھارلانىپ، بار كۇش-قۋاتىنىڭ ساماۋرىنداي ساقىلداپ قايناپ تۇراتىن كەزى. جوقشىلىق شىركىن قويا ما، قورعانشاقتاپ بارىپ ەسىگىن اشتىم.

ول الدىنداعى ءبىر قاعازعا ونى جەپ قويارداي ءۇڭىلىپ وتىر ەكەن. ءبىر كەزدە بەتىنە لىپ ەتىپ قان ءۇيىرىلىپ ورنىنان اتىپ تۇرسىن. «الدى! الدى!». باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى كوز الدىمدا بالا بولىپ سەكىرىپ ءجۇر. بىرەسە ەكى بىلەگىن بىلەپ كوككە كوتەرەدى، بىرەسە جۇگىرىپ كەلىپ ستولىن بارابان قىلىپ قويعىشتايدى.

– اۋ، كىم نە الدى، ايتساڭشى؟

– راقىمجان اعامىز، قوشقارباەۆ شە؟! «حالىق قاھارمانى» اتاعىن الدى! مىنە نازارباەۆ قول قويعان جارلىق!!!

بۇل ىسپەن جاكەڭنىڭ مىقتاپ اينالىسىپ جۇرگەنىنەن حاباردار ەدىك. اڭگىمەنى ارىدەن باستاساق، ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە 1958 جىلدىڭ 21 فەۆرالىندە «لەنينشىل جاس» گازەتىنە باتىر باۋكەڭنىڭ ايتۋىمەن جانە ارنايى تاپسىرماسىمەن سول كەزدەگى جاس جۋرناليست كاكىمجان قازىباەۆتىڭ «رەيحستاگقا تۋ تىككەن قازاق» دەگەن دەرەكتى وچەركى شىعادى. ول بۇكىل رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىن ءدۇر سىلكىندىرەدى. سونىڭ دۇمپۋىمەن كەيىنىرەك اقىن مۇزافار الىمباەۆتىڭ «تۋ تىككەن» دەگەن پوەماسى دا حالىققا جەتەدى.

سودان باۋكەڭنىڭ ءوزى باستاعان ەل زيالىلارىنىڭ جاۋ ۇياسىنا العاش تۋ تىككەن قازاق باتىرىنىڭ ەرلىگىنىڭ لايىقتى باعاسىن الۋ جولىنداعى جورىعى باستالادى. بۇل – 1960-1980 جىلدار ارالىعى. بىراق كەزىندە توقتامىس بابامىز ويران سالعان ماسكەۋ «ءماۋ» دەپ ءتىل قاتپاي، بەدىرەيگەن قالپى قالادى.

كاكىمجان اعامىز دا ارۋاق قونعان ادامنىڭ ءبىرى ەدى عوي. دەمى تاۋسىلارىن سەزدى مە ەكەن، 1989 جىلى بۇل ءىستى شاكىرتى اۋپباەۆقا اماناتتاپ ۇلگەرىپتى. بۇلاي ايتىپ وتىرعانىم جارىقتىقتىڭ مىنەزى قانداي جايلى بولسا، ءولىمى دە سونداي بولىپ، ۇيقىدا جاتقان كۇيى اياق استىنان ءجۇرىپ كەتىپ ەدى.

«اماناتقا قيانات جۇرمەيدى». اسىرەسە جاكەڭ ءۇشىن. «ەگەمەنگە» كەلە سالىسىمەن 1999 جىلعى قاڭتار ايىنىڭ ءبىرىنشى نومەرىنە «حالىق الا الماعان قامال» دەگەن قاھارلى تاقىرىپپەن راحاڭ تۋرالى العاشقى ماقالاسىن جارق ەتكىزدى. مەرگەننىڭ وعى نىساناعا ءدوپ ءتيدى. ويتكەنى ءدال سول جىلى قوشقارباەۆتىڭ 75 جىلدىق مەرەي جاسى ەدى.

«حالىقتىڭ ايتقانى ايدالادا قالا ما؟»، «وتارشىلداردىڭ ورداسىنىكى تۇسىنىكتى، ءوز تىزگىنىمىز وزىمىزگە تيگەندە ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ مۇنىسى قالاي؟»، «حالىق قالاسا سوياتىن حان تۇيەسى قايدا؟». جامپوز ءجۋرناليستىڭ الگى ماقالاسىنان كەيىن وسى راۋىشتەگى حاتتار قاپتادى دا كەتتى. ۇقىپتىلىعىمەن دە اتى شىققان ۇستانىڭ ۇسىنىقتى بالاسى ەمەس پە، ولاردى جاكەڭ شىپ-شىرعاسىن شىعارماي پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە جىبەرەدى دە وتىرادى. ءساتىن سالعاندا سول تۇستا مەملەكەتتىك حاتشى ءابىش كەكىلباەۆ اعامىز ەدى. بارىن سالا كىرىستى جارىقتىق. ناتيجەسى جوعارىداعىداي.

ءسوزدىڭ قىسقاسى، قيىندىعىن  ول، قىزىعىن مەن كورىپ، اۋپباەۆتىڭ اقشاسىن اياماي شاشىپ، ءدال ءبىر سول تۋدى ءوزىم تىككەندەي بولىپ، سول جولى جەڭىس مەرەكەسىن مەلدەكتەتە تويلاعانىم بار. ايتپاقشى، جارلىق جاريالانعاننان كەيىن ىلە-شالا «ارعىماق ەردىڭ بالاسى» اۋپباەۆ «حالىق العان قامال» دەپ تاعى ءبىر ماقالا جازىپ، بۇل ءىستىڭ ىقىلاسقا تولى ىستىق نۇكتەسىن قويعان ەدى. سودان كەيىن جاكەڭدى قامال العان قاھارمان، بەكىنىس بۇزعان ءباھادۇر دەپ قالاي ايتپايسىز.

بۇل ءافسانامدى جانبولاتتىڭ اۋپباەۆتىڭ ءوز سوزىمەن اياقتاعاندى ءجون كورىپ وتىرمىن، اعايىن.

– مەن ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرەر-بىتىرمەستەن رەسپۋبليكالىق «لەنينشىل جاس» گازەتىنە ورنالاسىپ، وندا 14 جىل، «قازاقستان كوممۋنيسى» جۋرنالىندا 5 جىل، پارلامەنتتىك «حالىق كەڭەسى» گازەتىندە 5 جىل، «استانا اقشامى» گازەتىندە 1 جىلعا جۋىق جۇمىس ىستەپ، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ تابالدىرىعىن باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولىپ اتتاعاننان 5 جىلدان كەيىن 2003 جىلدىڭ 23 قىركۇيەگىندە اعا باسىلىمنىڭ باس رەداكتورى لاۋازىمىنا تاعايىندالدىم، – دەپتى ول ءباسپاسوزىمىزدىڭ باۋىرجانىنا (وماروۆتى ايتامىن) بەرگەن سۇحباتىندا، – قازاق ءباسپاسوزىنىڭ ماڭدايىنا باسقان وزىندىك تاريحى، بەت-بەينەسى بار ءتورت باسىلىمىندا ابىرويمەن جۇمىس ىستەپ كەلىپ، بەسىنشى – اعا باسىلىمعا ات باسىن تىرەگەندە ەڭبەگىم جانعان مەن باقىتتى اداممىن. ءيا، ناعىز باقىتتى اداممىن!

«پەندە باقتىڭ قونعانىن بىلمەيدى، ۇشقانىن بىلەدى» دەگەن ءسوز بار. بۇل جەردە دە اۋپباەۆتىڭ  پەندەشىلىكتەن اۋلاق، ءوز ماماندىعىنا، تاڭداعان ومىرلىك جولىنا دەگەن ادالدىعىنىڭ لەبى اڭقىپ تۇر. بارىن باعالاپ، باسىنا قونعان سول باقتىڭ نارقىن ەمەس، پارقىن ايتىپ وتىرعانىنا كۇمان جوق.

جاقىندا ءبىر حابارلاسقانىمدا ول: «الدا، قۇداي بۇيىرتسا، جەلكەنىن كەرىپ جەتپىسىمىز كەلە جاتىر. نە بىتىردىك، نە تىندىردىق ەكەن دەپ بۇكىل جازعاندارىمدى جيناقتادىم. سەگىز توم بولدى!» – دەپ مارقايىپ تۇردى مارقاسقام. جاسا، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قامال بۇزعان قاھارمانى!

جالعاسى بار...

ساۋلەبەك جامكەنۇلى،

قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى

Abai.kz