تەلەديداردىڭ تاربيە قۇرالى ەكەنi ءسوزسiز. الايدا ءۇيiمiزدiڭ تورiنەن ورىن العان «كوك جاشiك» بۇگiندە سول ۇدەدەن شىعىپ وتىر ما؟ وتاندىق تەلەارنالار بالالار ءۇشiن قانداي دۇنيەلەردi ۇسىنۋدا؟ ونىڭ جاس ۇرپاققا بەرەر تاربيەسi قانداي؟ مiنە، وسى ساۋالدارعا كەلگەندە تiلiمiز كۇرمەلiپ قالاتىنى راس.

ءبىز «ءسويۋزمۋلتفيلمنىڭ» مۋلت­فيلم­دەرىن كورىپ وستىك. ءتىلى ورىسشا دە­مە­سەڭىز، كىشكەنتاي كورەرمەندەردىڭ ءبارى قىزىعىپ تاماشالايتىن. بەرتىن كەلە سول ونىمدەر قازاقشالاندى دا. بىراق وندا قازاقى، ۇلتتىق بولمىستىڭ ءيىسى دە جوق. وسى جاعىنا كەلگەندە اتتەگەن-ايعا تاعى دا سالىنامىز. ارينە، سوڭعى ون جىل ىشىندە ەلىمىزدىڭ انيماتسيا سالاسىندا تام-تۇمداپ دۇنيەلەر جاسالۋدا. سان بار جەردە عانا ساپا بار. ازىرگە وتاندىق مۋلتيپليكاتورلار مەن انيماتورلار جارىققا شىعارعان ونىمدەر ساۋساقپەن سانارلىق.

تەلەديداردىڭ تاربيە قۇرالى ەكەنi ءسوزسiز. الايدا ءۇيiمiزدiڭ تورiنەن ورىن العان «كوك جاشiك» بۇگiندە سول ۇدەدەن شىعىپ وتىر ما؟ وتاندىق تەلەارنالار بالالار ءۇشiن قانداي دۇنيەلەردi ۇسىنۋدا؟ ونىڭ جاس ۇرپاققا بەرەر تاربيەسi قانداي؟ مiنە، وسى ساۋالدارعا كەلگەندە تiلiمiز كۇرمەلiپ قالاتىنى راس.

ءبىز «ءسويۋزمۋلتفيلمنىڭ» مۋلت­فيلم­دەرىن كورىپ وستىك. ءتىلى ورىسشا دە­مە­سەڭىز، كىشكەنتاي كورەرمەندەردىڭ ءبارى قىزىعىپ تاماشالايتىن. بەرتىن كەلە سول ونىمدەر قازاقشالاندى دا. بىراق وندا قازاقى، ۇلتتىق بولمىستىڭ ءيىسى دە جوق. وسى جاعىنا كەلگەندە اتتەگەن-ايعا تاعى دا سالىنامىز. ارينە، سوڭعى ون جىل ىشىندە ەلىمىزدىڭ انيماتسيا سالاسىندا تام-تۇمداپ دۇنيەلەر جاسالۋدا. سان بار جەردە عانا ساپا بار. ازىرگە وتاندىق مۋلتيپليكاتورلار مەن انيماتورلار جارىققا شىعارعان ونىمدەر ساۋساقپەن سانارلىق.
اڭگىمەمىزدىڭ باسىن رەسەيدەن باس­تا­دىق قوي. سول رەسەي بۇگىندە وتاندىق مۋلت­فيلمگە ايرىقشا كوڭىل بولۋدە. ءما­سە­لەن مۇنداعى انيماتورلار ور­تالىعىنا ۇكىمەتتەن جىل سايىن تۇ­راقتى تۇردە 300 ميلليون دوللار قارجى بولىنەدى ەكەن. مۇنىمەن قوسا جاقىندا ەل جاستارىنىڭ بولاشاعىنا الاڭداعان رەسەيدىڭ ىشكى ىستەر ءمينيسترى راشيد نۇرعاليەۆ: «كەڭەستىك مۋلتفيلمدەردى وتان­دىق ەكرانعا كەرى قايتارۋ كەرەك. ويتكەنى ادامگەرشىلىك جانە پاتريوتتىق رۋحتا تاربيەلەنەتىن كەڭەستىك مۋلتفيلمدەر بۇلدىرشىندەردى دۇرىس باعىتتا ءتار­بيەلەيدى» دەگەن ماسەلەنى كوتەردى. ۇلتتىق ءونىمدى قولداۋعا كەلگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن رەسەيلىكتەردىڭ كۇتكەنى دە وسى بولاتىن. ولار «ءبىز باسقا ەلدەردىڭ ونىمدەرىن قۇرمەتتەيمىز، بىراق ورىس قوعامى ءۇشىن ءبىزدىڭ يۆان تسارەۆيچ اسا قۇندى» دەپ ۇلتتىق ءونىمدى ناسيحاتتاۋعا قۇشتار. ال كورشى قىتايدا 20 انيماتسيالىق ورتالىق بار كورىنەدى. بۇگىندە ءبىزدىڭ ەكراندى قىتايدىڭ ونىمدەرى جاۋلاپ بارا جاتقانى بايقالادى. ءتىپتى كەيبىر مۋلتفيلمدەرى قىتاي ءتىلىن ۇيرەتۋدى ماقسات ەتكەن. «قازاقستان» تەلەارناسىندا قازاقشا دىبىستالىپ، كورسەتىلىپ جۇرگەن «ني حاو، كاي-لان!» مۋلتسەريالى بۇلدىرشىندەرگە ءاربىر زاتتىڭ قىتاي تىلىندەگى بالاماسىن ايتىپ وتىرسا، «دورا مەن بوتي» ءمۋلتفيلمى اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتەدى. بالا نە نارسەنى دە ءسىڭىرىپ الۋعا بەيىم. قازىر كەز كەلگەن بالادان وسى ءمۋلتفيلمنىڭ كەيىپكەرى تۋرالى سۇراساڭىز، تاقىلداي جونەلەدى. وسىدان كەيىن مۋلتفيلم - يدەولوگيانىڭ ەرەكشە قۇرالى دەگەنگە كەلىسپەي كورىڭىز. ءبىر وكىنىشتىسى، ءوزىمىزدىڭ ءتول تۋىندىلارىمىزدى ءدال وسىلاي قاشان دارىپتەر ەكەنبىز؟!
ال قازاق ەلىنىڭ وتاندىق مۋلت­فيلم­دەردى ومىرگە اكەلۋىنە نە كەدەرگى؟ مەملەكەت تاراپىنان قارجىلىق قولداۋ جوق پا، الدە ءبىزدىڭ شىعارماشىلىق ۇيىمدار وسكەلەڭ بالعىندارىمىزدى ءبىرجولا ۇمىتتى ما؟ ەكىنىڭ ءبىرى. الدە، بىزدە مۋلتفيلمگە كەيىپكەر بولارلىق باتىرلار جىرى، اڭىز-اڭگىمەلەر تاپشى ما؟ وسى جەردە باسقا باسقا، قازاق كەڭىنەن كوسىلىپ، ماقتانۋىنا بولاتىن شىعار. قۇدايعا شۇكىر، قازاقتا انيماتسيا سياقتى ايرىقشا ونەر تۋىندىلارىنا كەيىپكەر بولا الاتىن ەرجۇرەك الپامىس، قوبىلاندى، ەر تارعىن، قابانباي، بوگەنباي سىندى باتىر­لا­رىمىز، ابىلاي حان، تاۋكە حان سياقتى حاندارىمىز، قيىن جەردەن جول تاپقان وراق ءتىلدى شەشەندەرىمىز مەن بيلەرىمىز جەتەرلىك. ول ول ما، انيماتسيالىق ونىمگە ناعىز كەيىپكەر بولارلىق جەلاياق، تاۋسوعار، تولاعاي سىندى وبرازداردى قايدا قوياسىز؟ ودان قالا بەردى، ەپوستىق جىرلارعا ارقاۋ بولعان قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋ، قىز جىبەك پەن تولەگەن، بەكەجان مەن قودارلار سىن­دى وبرازدار شە؟ ەگەر وسىلاردىڭ بارىنەن سەريالدى مۋلتفيلمدەر جاساساق، ءبىزدىڭ قاراكوزدەر شرەك، ورمەكشى ادامدى ەمەس قازاق باتىرلارىنىڭ اتىن جاتقا ءبىلىپ وسەر ەدى!
ءبىر وكىنىشتىسى، انيماتسيالىق فيلم­دەر شىعاراتىن ارنايى جەكە مەكەمە جوق. قازاقستان انيماتورلارى قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى عالي مىرزاشەۆ: «انيماتورلار قاۋىمداس­تى­عىن قۇردىم. بىراق ازىرگە ۇكىمەت تاراپىنان ەشقانداي قولداۋ جوق. ارينە، قارجى بولىنبەي جاتىر دەپ ايتا المايمىن. بار. بىراق ماردىم­سىز. تۇراقتى تۇردە كومەك بولعانى ءجون. سوندا عانا جاقسى تۋىندىلار دۇنيەگە كەلەدى» دەسە، قازاق انيماتسياسىنىڭ اتاسى امەن قايدار: «قازاقفيلم» جىلىنا بار-جوعى جارتى ساعاتتىق مۋلت­فيلم شىعارادى. بۇل وتە از. ءبىز­گە كۇنىنە تىم بولماسا، ون مي­نۋت­تان ءونىم شىعارۋى­مىز كەرەك. ءبىز­دىڭ قولىمىزدان ەشتەڭە كەل­مەيدى، ويتكەنى ءبىز تەك سۋرەتىمىزدى سا­لامىز، ال ونى «تىرىلتەتىن» ادام­دار باسقا. ەڭ ال­دىمەن، مۋلتفيلم جاسايتىن ءۇل­كەن ستۋديا كەرەك. ول ستۋدياعا جىلىنا ەكى-ءۇش ساعاتتىق مۋلت­فيلم شىعاراتىنداي قاراجات ءبولىنۋىن، مامان دايارلاۋ ماسەلەسىن ۇكىمەت شەشۋى ءتيىس»، - دەيدى.
دەمەك، ءالى دە بولسا مەملەكەت تاراپىنان قولداۋدىڭ ازدىعى ايقىن سەزىلەدى. ونسىز دا قىل ۇستىندە تۇرعان وتاندىق مۋلتفيلمگە قازىر كوڭىل قويماساق، ەرتەڭ قولىمىزدى سەرمەپ قالاتىنىمىز ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

الدار كوسە تۋرالى
مۋلت­فيلم كوڭىلدەن
شىقتى ما؟

الدار كوسە دەسە، الدىمەن شاكەن ايمانوۆ تۇسىرگەن «الدار كوسە» ءفيلمى كوز الدىمىزعا كەلەدى. ونداعى الدار سومداعان وبراز دا جۇرەككە جاقىن. باي-ماناپتاردى الداپ سوقسا دا، جيناعان دۇنيەسىن جوق-جىتىكتەرگە ۇلەستىرەتىن الداردىڭ اقكوڭىلدىلىگى، اڭعالدىعى، ادامگەرشىلىگى وزىنە ىنتىقتىرا تۇسەتىن.
«...مەن الدارمىن، الدار­مىن ساقالىمدى تالدارمىن.­ سا­قال تۇگىل مۇرت تا جوق،
شاي­­­­­­تاندى دا الدادىم»، - دەپ كەلەتىن شۋماقتى جاتقا بىلمەيتىن بالا جوق. بىراق تا وسىنداي تاماشا كەيىپكەردىڭ مۋلت­فيلمگە سۇرانىپ تۇرعانىن سوڭعى جىلدارى عانا اڭعارعانىمىز وكىنىشتى. ءيا، الدار كوسەگە ارناپ ءبىرشاما انيماتسيالىق مۋلتفيلمدەر جارىققا شىققانى راس. كەيبىر مامانداردىڭ پىكىرىنشە، بۇلاردىڭ وبرازى شاكەن ايمانوۆتىڭ الدارىنان مۇلدەم الشاقتاۋ.
دەسەك تە، قازىر وتاندىق مۋلت­فيلم­دەر­دىڭ تامىرىنا قان جۇگىردى. الدار كوسەگە ارناپ جەكەمەنشىك ستۋديالار دا مۋلتفيلمدەر شىعارۋدا. بۇل وبرازدى بۇعان دەيىن «جەبە» ستۋدياسى جاساسا، كەيىنىرەك الماتى قالاسى تىلدەردى دامىتۋ، مۇراعات جانە قۇجاتتاما باسقارماسىنىڭ تاپسىرىسىمەن جاريالانعان بايقاۋدى «Azia animation» بىرلەستىگىنەن «كراۋس»­ دەگەن جەكە كاسىپكەر جەڭىپ الىپ، سەريالى 85 ءمۋلتفيلمدى ومىرگە اكەلدى. الدارعا ارنالعان مۋلتفيلمدەردىڭ سەريالىق جاعىنان كولەمدىسى دە وسى. وعان باستاپقى كەزدە 60 ملن. تەڭگە جۇمسالعان كورىنەدى. ارينە، «بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ» دەمەكشى، بۇل ونىمگە دە قارسى پىكىر ايتقاندار بارشىلىق. ماسەلەن «جەبە» ستۋدياسىنىڭ باستىعى كەرىمبەك نيازباەۆ: «بۇل ءونىمنىڭ تەحنيكالىق جاعىنان ءسوزىم جوق. 3D ۇلگىسىندە انيماتسيانى كەرەمەت ۇيلەستىرگەن. اسىرەسە، ءتىلدى ۇيرەتۋ ادىستەمەسى رەتىندە قولدانۋى تاپتىرماس وي. ال يدەيالىق-كوركەمدىك جاعى كوڭىل كونشىتپەيدى. اتتەگەن-ايى، بۇل جەردە ستسەناري جازعان ادام قازاقتىڭ اڭىزىن قالاي بولسا سولاي بۇرمالاعان. قازاقتا ايەل ادام ەرەكشە قاستەرلەنەدى. سونىمەن قاتار ونىڭ وتباسىنداعى ورنى دا ەسكەرىلىپ وتىرادى عوي. ەرلى-زايىپتىلاردىڭ شالكەم-شالىس كەلىپ قالعاندارىن بالاعا كورسەتىپ، ءبىز نە ۇتامىز، نەدەن ۇتىلامىز؟» دەگەندى ايتىپتى. ەندىگى بىرەۋلەر «مۇنداعى الدار كوسەنى تازا قازاقتىڭ كەيىپكەرى دەپ ايتۋ قيىن. الدار كوسە ورىستىڭ بۋراتينوسىنا، ال بايدىڭ كەمپىرى شرەكتىڭ شەشەسىنە ۇقساپ كەتكەن» دەپتى. ال ونىمگە تىكەلەي تاپسىرىس بەرگەن الماتى قالاسى تىلدەردى دامىتۋ، مۇراعات جانە قۇجاتتاما باسقارماسىنىڭ باستىعى ماماي احەتوۆ: «ۇلتتىق كەيىپكەرلەرىمىزدى انيماتسيالاۋ ءۇشىن تەندەر جاريالاعانبىز. بىرنەشە انيماتوردىڭ ىشىنەن ەڭ تومەنگى باعانى ۇسىنعان «كراۋس» جك بولدى. 10 مينۋتتىق كولەمدەگى ءار مۋلتفيلمگە 2 ملن. تەڭگەنى قۇرايتىن مەملەكەتتىك تاپسىرىستى جەڭىپ الدى. كاسىبي انيماتورلار، اعايىندى كراۋستار ىسكە كىرىسىسىمەن-اق، «قازاقفيلمنىڭ» مۋلتفيلم سالاسىنىڭ ماماندارى مۇنداعى پەرسوناجداردى تولىقتاي تالقىلادى. ديدار امانتاي باستاعان كاسىبي توپ اتالعان انيماتسيانىڭ جارىققا شىعۋىن قولدادى. 3D ۇلگىسىندەگى ءاربىر ءمۋلتفيلمنىڭ سوڭىندا بالالاردى وقىتۋ باعدارلاماسى بار. شىن مانىسىندە، وتاندىق انيماتسيامىز ءۇشىن جاقسى جەتىستىك دەپ ەسەپتەيمىن. ساپاسى جوعارى بولعاندىقتان، جان-جاقتان سۇرانىس كوبەيدى. ءا دەگەننەن «مير» تەلەارناسى قىزىعۋشىلىق تانىتقان-تىن. بۇگىندە تمد ەلدەرى ەكرانىنا اعىلشىن-ورىس تىلدەرىندە تارجىمالانعان نۇسقاسى جول تارتتى. «بالاپان» بالالار ارناسى، «الماتى» مەن «قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسى دا ءوز كەزەگىندە بۇل مۋلتفيلمدەر توپتاماسىن ەفيردەن بەرۋدە. مەملەكەتتىڭ قارجىسىنا تۇسىرىلگەندىكتەن، بارلىق تەلەارناعا تەگىن ۇلەستىرۋدەمىز»، - دەيدى.
بۇگىندە الماتى قالاسىنىڭ بالاباق­شا­لارى «الدار كوسە تۋرالى ەرتەگىلەردى» تەگىن تاماشالاۋدا. قۋانىشتارىندا شەك جوق. ءتىپتى «الدار كوسەنىڭ» 85 سەرياسىن كورگەن 10 جاستاعى بالام دا: «بۇعان دەيىن مۇنداي مۋلتفيلم نەگە تۇسىرمەگەن؟ ماعان قاتتى ۇنادى. جالعاسىن تاۋىپ اكەپ بەرشى...» دەگەندە، كوپتەگەن بالالاردىڭ ۇلتتىق ونەرگە شولدەپ جۇرگەنىنە كوزىم جەتكەن. شىن مانىندە، ونىڭ جالعاسىن تاپقانىنا قۋانامىز.
ارينە، كەم-كەتىكسىز دۇنيە بولمايدى. بۇل باستاما عانا. الداعى ۋاقىتتا وتكەننەن ساباق الاتىنىمىز كوپ. ازىرگە قولداعى بارعا قاناعات ەتپەسكە امالىمىز جوق.

دينارا مىڭجاسارقىزى

«تۇركىستان» گازەتى