“قىزىل قىرعىن” ىزدەرى
31 مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاق حالقىنىڭ ناۋبەت جىلدارى قىناداي قىرىلعانىنا بيىل 80 جىل تولۋىن ايرىقشا ەسكە الۋدى تاپسىرعان بولاتىن. وسى ورايدا رەداكتسيامىزعا زۇلمات جىلداردىڭ اششى تاريحىن باياندايتىن ماقالالار كەلىپ تۇسۋدە. تومەندە ءبىز «قىزىل قىرعىن» ىزدەرى» اتتى ماقالانى ۇسىنىپ وتىرمىز.
وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىل¬دا¬رىن¬داعى ناۋبەتتەن شاعىن عانا زايسان اۋدانىنىڭ حالقى اينالدىرعان ەكى-ءۇش جىلدىڭ ىشىندە جيىرما مىڭعا ازايىپ كەتكەن. كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ كەزىندە اسىرا سىلتەۋ اسقىنعانى سونشا جەم-ءشوپ قورى بولماعاندىقتان حالىقتان تارتىپ الىنعان قورا-قورا مال ءبىرىنىڭ ءجۇنىن ءبىرى جەپ قىرىلىپ جاتتى. اشارشىلىق بەلەڭ الدى. تۇرمەگە توعىتىلعانداردا ەسەپ بولمادى. سول كەزدە تەكشىكۇلى ءادىلحان اقىن تۇرمەدەن بىلاي دەپ حات جازعان ەكەن:
31 مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاق حالقىنىڭ ناۋبەت جىلدارى قىناداي قىرىلعانىنا بيىل 80 جىل تولۋىن ايرىقشا ەسكە الۋدى تاپسىرعان بولاتىن. وسى ورايدا رەداكتسيامىزعا زۇلمات جىلداردىڭ اششى تاريحىن باياندايتىن ماقالالار كەلىپ تۇسۋدە. تومەندە ءبىز «قىزىل قىرعىن» ىزدەرى» اتتى ماقالانى ۇسىنىپ وتىرمىز.
وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىل¬دا¬رىن¬داعى ناۋبەتتەن شاعىن عانا زايسان اۋدانىنىڭ حالقى اينالدىرعان ەكى-ءۇش جىلدىڭ ىشىندە جيىرما مىڭعا ازايىپ كەتكەن. كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ كەزىندە اسىرا سىلتەۋ اسقىنعانى سونشا جەم-ءشوپ قورى بولماعاندىقتان حالىقتان تارتىپ الىنعان قورا-قورا مال ءبىرىنىڭ ءجۇنىن ءبىرى جەپ قىرىلىپ جاتتى. اشارشىلىق بەلەڭ الدى. تۇرمەگە توعىتىلعانداردا ەسەپ بولمادى. سول كەزدە تەكشىكۇلى ءادىلحان اقىن تۇرمەدەن بىلاي دەپ حات جازعان ەكەن:
كوپ سالەم ءۇش قايتارا اۋىل-ايماق،
ءبىر كەزدە ءسۇت بەتىندە
بولدىم قايماق.
شاتىلىپ ناقاق ىسكە
جاتقاننان سوڭ
مۇڭايدىم نە بولادى
دەپ ارتىمدى ويلاپ.
تۇرمەدە 200-دەي كىسى جاتىر،
جۇمىقتان ساپا مەنەن
قاماش باتىر.
ءبارىنىڭ سۇراستىرساق ءىسى ناقاق،
بەينە ءبىر بولعانداي-اق زامان اقىر.
بەسجىلدىق جوسپارىنا تۋرا كەلىپ،
بايلار دا بولىپ قالدى تازا-تاقىر،
ساحاري، ءۋاش جاتىر زاتى كەرەي،
جىگىتكە، تىرشىلىكتە بۇل دا مەرەي.
ارتىق پا وسىلاردان مەنىڭ جانىم،
ءشامىروۆ قويدى جاۋىپ ناقاق دەمەي.
ورمانبەت، شاياحمەت، جاتىر يسا،
قاعازعا جازايىن دا ءسوزىم سىيسا،
بالاسى جارقىن،
كوتەش تۇگەل مۇندا،
كەتەدى ءسوز ۇزاققا ءبارىن جيسا.
جولداستىڭ بىرگە
جاتقان ءبارىن اتاپ،
جازىلدى ەرىككەن سوڭ وسى قيسسا.
مىسقالدان جاتىر بىرگە
شامەل اقىن،
بىلەتىن جىگىت ەكەن ءسوزدىڭ زاتىن.
ايتىسىپ، قالجىڭداسىپ وتىرامىز،
ءبىر ۋاق كوتەرمەككە كوڭىل شاتىن.
ۇستىندە قىل كوپىردىڭ تۇرعاندايمىز،
قورقامىز كەتە مە دەپ اياق تايىپ.
سالەم حات رەتىندە جازدىم مۇنى،
بەكەرگە وتىرعانشا قۇر مۇڭايىپ.
بۇكىل زايسان اۋدانى بويىنشا جۇزدەن استام ادام باي-كۋلاك تابىنا جاتقىزىلدى. ەندى كوشپەندى اۋىلداردى كولحوزعا ۇيىستىرىپ، ءبىر جەرگە شوعىرلاندىرىپ، مالدى، وندىرىستىك قۇرال-سايمانداردى ورتاق مەنشىككە توپتاستىرۋ ناۋقانى باستالدى. قارسى كەلگەندەر، كەلەلى كەڭەس ايتقاندار جازىقتى بولدى. ولاردىڭ الدى سوتتالدى، سايلاۋ قۇقىعىن، ءدىني سەنىمىن اياققا باسىپ، قورلاۋ ءبىر مەزگىلدە جۇرگىزىلدى.
ۇجىمداستىرۋ تىزگىنىن ەلدى يلان¬دىرار¬لىق¬¬تاي بەدەلى مەن ءبىلىمى جوق ادامدار ۇستاعان-دىقتان ەل ءىشىن نارازىلىق، ەرتەڭگى كۇندەرىنە دەگەن سەنىمسىزدىك، ءارى ۇرەي جايلايدى. شەكارا ايماقتارىنداعى اۋىل¬داردا بولعان جولسىزدىقتاردى كەيىن كۇر¬شىمدىك ەڭبەك ارداگەرى اقاش ءجۇنىسوۆ «ەل ىشىندە «شاش ال دەسە، باس الاتىن» اپەربا¬قان اسىرە بەلسەندىلەر قاپتاپ كەتتى. كەيبىر وكىلدەر مومىن شارۋا ادامى¬نىڭ كەۋدەسىنە ءمىنىپ الىپ، وكىمەتكە كىم قارسى، تىققان مالدارىڭ قايدا؟» دەپ قينايتىن بولدى.
كەيبىر اۋىلدار شەكارانىڭ ارعى بە¬¬تىنە وتۋگە جينالدى. قىتاي اسقالى جۇرگەندەر¬دىڭ اراسىنان دا «سەن نەگە كوشپەي وتىرسىڭ» دەپ ەلگە ءزابىر كورسەتەتىندەر شىقتى» دەپ ەسكە الادى. وسىنداي بەتىمەن كەتۋشىلىك پەن زاڭسىزدىقتىڭ سالدارىنان حالىق كول¬حوزدان قاشىپ، قىتاي ەلىنە اۋا كوشتى. زايسان اۋدانىنداعى №3 اۋىلدىڭ 48 ءتۇتىنى سالىق ساياساتى بۇرمالانعاندىقتان شەتەلگە اۋدى. وسىنداي اسىرا سىلتەۋگە جول بەرگەن ازىق-تۇلىك سالىعى ينسپەكتورى قۇلعارين جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى.
ەلدىڭ اۋا كوشۋى كوبەيگەن كەزدە قازاق اسسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسى قاۋلى قابىلدادى. وندا: «اۋا كوشپەكشى بولعانداردى شەكارا شەبىنەن 100 شاقىرىم ارى قاراي قونىس اۋدارتۋ كەرەك» دەلىنگەن.
شەكارا سىزىعىن قيىپ وتەردە ۇستالعان بارلىق باي-كۋلاكتاردى نەمەسە شەكارا اسىپ كوشپەكشى بولىپ ءسوز شىعارىپ، نيەت ەتىپ جۇرگەندەرگە وسى شارا قولدانىلعان. ال بايدىڭ جەكە ءوزى شەكارادان ارى ءوتىپ كەتسە بارلىق مۇلكى الىنىپ، وتباسى 100 شاقىرىم ارى كوشىرىلدى. بۇل ەندى اكە ءۇشىن بالاسى، تۋىس ءۇشىن اعايىن جاپا شەكتى دەگەن ءسوز.
اسىرا سىلتەۋ حالىقتى اشىندىرماي قوي¬مادى. قارا ەرتىس سەلولىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى م.پوسوحوۆ ۇجىمداستىرۋعا قارسى شىعىپ، استىق دايىنداۋ وكىلدەرىن «قاراڭعى شارۋالاردى ەزۋشى» دەپ ايىپتادى. 1928 جىلعى 16 تامىزدا «قوسشى» وداعىنىڭ توراعاسى ناۋرىزباي داۋمەنوۆ 4-اۋىلدان 65 ءتۇتىندى شەكارادان اسىرىپ اكەتتى. «سول سياقتى «قازاقستان» كولحوزىن باسقارعان ساماي سىبەنوۆ كولحوزداعى ەلۋ ءۇيدى كوشىرىپ بارا جاتقاندا شەكارادا توسقاۋىلعا كەزدەسىپ، ەكى جاقتان دا اتىس باستالىپ، ءبارىن تۇگەل كوشىرە الماعان. 22 وتباسى شەكاراشىلار قولىنا ءتۇسىپ، كەيىن قايتارىلدى دەگەن سۋىت حابار ەلگە تارادى (شقو مەملەكەتتىك مۇراعاتى، 788-قور، 1-جازبا).
جوعارعى ۇكىمەت ورىندارىنىڭ قىسى¬مى¬¬¬مەن بولعان، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مۇمكىندىكتەرىمەن ساناسپاي جۇرگىزىلگان ناۋقاندى اۋىلدىق جەردەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەيبىر وكىلدەرى دە قولداماعانىن جوعارىداعى مىسالداردان كورۋگە بولادى. ءار وتباسىنان الىنىپ، ورتاعا جينالعان مال ءۇشىن (كوپ مولشەردەگى) مول جەمشوپ قورى، سونشاما مال سىياتىن قورالار، ءبىر ورتالىققا شوعىرلانعان حالىق ءۇشىن باسپانالار سالىنبادى. جاز كەزىندە كيىز ءۇي «قالاشىعى» بولىپ وتىرعان كولحوز مۇشەلەرى قىسقا قاراي بۇرىنعى قىستاۋلارىنا كەتتى. ەندى قولدا مال قالماعاننان كەيىن حالىق اشىعا باستادى. اشتىق ەجەلدەن ەگىنشىلىكتى كاسىپ ەتكەن ورىس سەميالارىن جايلادى. زايسان شەكارا وتريادىنىڭ جاۋىنگەرلەرى جەتى ادامدى باستاپ، قىتايعا قاشىپ بارا جاتقان 21 جاستاعى يۆان شۋلگين دەگەن ازاماتتى ۇستادى. كەيىن وسى جەتى جىگىت سامار اۋدانىنا جەر اۋدارىلدى.
شەكارا بويى 1930 جىلى دا تىنىشسىز بولدى. ەلدىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسىلىعى قارۋلى قاقتىعىستارعا ۇلاستى. ەلدىڭ اۋا كوشۋىن جەرگىلىكتى كەڭەس ورگاندارى «شەتەلدەگى قارۋلى باندالاردىڭ ارەكەتى، سولار اۋىلداردى كۇشتەپ كوشىرۋدە» دەپ، بارلىق كىنانى وزگەلەرگە اۋداردى. مىسالى، 1930 جىلى 30 شىلدەدە 200 ادام شەكارا بۇزىپ ءوتتى. ولاردىڭ 80-ءى قارۋلى ەدى. اتىس بولعاندا ولاردىڭ بىرنەشەۋى ءولىپ، بىرنەشەۋى جارالى بولدى. 1930 جىلعى 28 تامىزدا شاعىنوبادا نيازبەك قۇربانباەۆ¬تىڭ «قارۋلى شايقاسى» شەكاراشىلارمەن قاقتى¬عىسىپ قالدى دەگەن سۋىت حابارلار ەندى اۋ¬داندىق وكىمەت ورىندارى ءۇشىن ۇيرەنشىكتى جايتتارعا اينالدى.
اسىرا سىلتەۋ كەزىندە جازىقسىز جازاعا ۇشىراعاننىڭ ءبىرى، «قارا ەرتىستىڭ كارىبايى» اتانعان - كارىباي كەنجەباەۆ. وعان ەلدىڭ اۋا كوشۋىن ۇيىمداستىردىڭ، «باندىلارعا» پانا بولدىڭ دەگەن ايىپ تاعىلادى. ءبىر سۇمدىعى كارىبايدى كۇيەۋ بالاسى، اسىرە بەلسەندى اياپبەرگەن دەگەن ۇستاپ بەرەدى. كارەكەڭ سول كۇيى حابارسىز كەتەدى. ەلىمىز ەگەمەندىك العان سوڭ كارىبايدىڭ نەمەرەسى جەڭىسبەك جان-جاققا سۇراۋ سالادى. سول كەزدە اتاسىمەن بىرگە قامالعان حامزا اقساقالعا جولىعادى. «ءبىر كۇنى بىزگە بەرىلگەن ناننىڭ اراسىنان شيىرشىقتالعان قاعاز شىقتى. وندا «كارىبايدىڭ جىگىتتەرى اياپبەرگەندى ورتەپ ءولتىردى» دەپ جازىلىپتى. سول كۇنى-اق كارىبايدى «سۇراققا» اكەتكەن. سودان بەرى ءىز-ءتۇسسىز كەتتى عوي ەسىل ەر» دەپتى حامزا اقساقال. «سول جىلدارى قارۋلى سودىرلار شەكاراعا جاقىن ايماقتاردى، اۋىلداردى قورقىتىپ، دامىلسىز شاپقىلاپ قۇتىرىپ كەتەدى. سولاردىڭ ىشىندە اياپبەرگەن دەگەنگە قاتتى توقتالادى. الاشورداعا تىلەكتەسسىڭ دەپ، كەيبىر ادامداردى موينىنا ارقان بايلاپ، سالت اتپەن جەلە جورتىپ جەتەكتەپ، ساباپ زايسانداعى تۇرمەگە جونەلتىپ وتىرىپتى» دەپ وسى بەلسەندىنىڭ اياۋسىزدىعىن ق.التى¬باەۆ «سىناپتاي سىرعىعان جىلدارىم» دە¬گەن كىتابىندا جازىپتى.
زايسان شەكارا وتريادىنىڭ اۋداندىق كەڭەس اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى مۇحامەدشينگە جولداعان حابارلاماسى بار جايدى بۇكپەسىز باياندايدى:
1929 جىلعى 30 قاراشادا قىتايداعى التاي ايماعى جاعىنان نۇرعالي مۇقاباەۆ باستاعان 30 ادامدىق قارۋلى توپ شابۋىل جاساي وتىرىپ، القابەك وزەنى ماڭىندا 60 وتباسىن كوشىرىپ اكەتتى.
كەرگانتاس تۇسىنان مۇقان ءماسالىموۆ «بانداسى» 40 وتباسىن كوشىردى.
1930 جىلعى قاڭتاردا ساۋىر ارقىلى الەن كنيازدىگىنىڭ يەلىگىنە 128 شارۋاشىلىق (قۇرامىندا 582 ادام، 4421 مال بار) ءوتتى. ولاردىڭ كوشۋىنە الەننىڭ ادامدارى كومەكتەستى
سول جىلى 16 قاڭتاردا، ودان كەيىن 28 قاڭتاردا قىتاي جەرىندەگى تاڭعىت ۇكىردايدىڭ ادامدارى 80 شارۋاشىلىقتى كوشىرىپ اكەتتى.
اقپان ايىندا قوڭىرقاجى ءماجيتوۆ باستاعان جاقسى قارۋلانعان ءجۇز ادام 97 شارۋاشىلىقتى كوشىردى.
6-10 اقپاندا شاعىنوبا ارقىلى 100 شارۋاشىلىق ارعى بەتكە استى.
11 اقپاندا القابەك وزەنىنىڭ جاعاسىندا شەكاراشىلارمەن اتىسىپ وتىرىپ، 30 وتباسى ءوتتى.
17 اقپاندا ساۋىر تاۋى ارقىلى 93 شارۋاشىلىق شەكارادان ءوتتى. كوشتى ۇيىمداستىرۋشىلار اۋىلدىق كەڭەس وكىلىن ساباپ، بايلاپ كەتتى.
20 اقپاندا اقكەزەڭ تۇسىنان 160 شارۋاشىلىق، 24 اقپاندا 60 وتباسى شەكارا بۇزدى. اتىس بولىپ، ءبىر شەكاراشى ءولدى.
قاڭتار-اقپاننىڭ ايازىنا قاراماي، قار جاستانىپ، مۇز توسەنىپ، قيىن كەزدە ەل بوسقىندىققا ءوز بەتىمەن بارا ما؟ ولاردى وسىنداي قىستا اتامەكەننەن بوسۋعا نە ماجبۇرلەدى؟ شەكارا وتريادىنداعىلار وسى¬نىڭ بارىنە «باندىلار»، شەكارانىڭ ارعى جاعىنداعى «قاراقشىلار توبى» كىنالى دەپ مالىمدەمە جازدى. «قاراقشىعا» دۇنيە-مۇلىك قاجەت ەمەس پە؟ ال، ولار تۇتاس اۋىلداردى اشتىقتىڭ تىرناعىنان الىپ وتكەن. قىس مەزگىلىنە قاراماي، بوسقان ەلگە شەكارانىڭ ارعى بەتىندەگى قانداس اعايىندار قونىس بەرگەن.
ەلدىڭ قىتايعا كوشۋى كوكتەمدە ودان ارى جالعاسقان. 1930 جىلعى 15 ناۋرىز كۇنگى جاعداي بويىنشا شەكارا وتريادىنىڭ باستىقتارى دارىن بەكىنىسىنەن 300 وتباسى 8600 مالىمەن، جەمەنەي كەنتى تۇسىنداعى زاستاۆا اۋماعىنان 1260 وتباسى 1840 مالىمەن، قوبىق تاۋىنا قاراي 240 وتباسى التى مىڭ مالىمەن، دوربەلجىن ۋەزىنە 600 وتباسى 14200 مالىمەن ءوتىپ كەتكەنىن حابارلادى. شەكارانىڭ ارعى بەتىنەن جانە بەرگى بەتىنەن ەلدىڭ كوشۋىن باسقاردى دەگەن التاي ايماعىنداعى 29 ادام¬نىڭ، جەمەنەي ۋەزىندە دەلىنىپ 48 ادام¬نىڭ، قوبىق ماڭىندا دەپ 18 ادامنىڭ، دوربەلجىن ۋەزىندە دەپ 25 ادامنىڭ اتى-جوندەرىن تولىق كورسەتىپ، ءتىزىمىن جازعان (شقو مەملەكەتتىك مۇراعاتى، 788-قور، 1-جازبا، 33-ءىس).
ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىنىڭ اۋىر زارداپتارىنا، اشتىققا شىداماعان بۇكىل ارقا جەرى مەن شىعىس قازاقستاننىڭ وزگە اۋداندارىنىڭ حالقى دا كۇيزەلدى، اشتان ءولدى، قىتايعا قاشتى. زايسان شەكارا وتريادى وسى بوسقىنداردى دا توسقاۋىلعا الىپ، قىرعىنعا ۇشىراتتى. «1931 جىلى شىلدە ايىندا بەس ءجۇز ءۇيلى اقنايمان (اۋدان ورتالىعىنا جاقىن بولعاندىقتان ەسەپكە الىنعانى) ەلى قىتاي جەرىنە وتپەكشى بولىپ، بوكەنباي تاۋى، قالعۇتى جەرىندەگى ەگىندىبۇلاق اۋىلىنان ون ەكى شاقىرىم ارالىقتاعى بەستەرەك دەگەن جەر¬گە شوعىرلاندى. بۇل شەكاراعا بىلعارىتابىتى تۇسىمەن ءبىر كۇندىك جەر... اۋعان ەلدىڭ دۇربەلەڭى باستالعاننان-اق بەلسەندىلەر دە قاراپ قالماي، اۋدان ورتالىعىنا، شەكارا بەكىنىسىنە حابار بەرىستى... شەكاراشىلار مەن ولارعا قوسىلعان جيىنتىق كۇشتەر قالجىر وزەنىنىڭ بويىنان توسقاۋىل جاساپ، پۋلەمەتىن قۇرىپ، بيىكتەن باقىلاۋ جاساپ وتىردى.
قالىڭ ءنوپىر قوزعالاتىن كۇنى ءتۇس مەزگى¬لىندە جۇماتاي دەگەن مولدا ەلدى تۇرەگەلتىپ قويىپ، بيىكتە تۇرىپ ءسوز سويلەدى. «زامانىمىز قالاي بولادى، كىم ءبىلسىن، تەك ءبىر اللا ساپارىمىزدى وڭعارعاي، قارا قازان، سارى بالانىڭ قامى ءۇشىن ەركىندىكتىڭ جولىندا ءولىپ كەتسەك شەيىتپىز»، - دەگەندى ايتىپ، بارشاسىنا ارناپ تىرىدەي جانازا وقىدى.
سونىمەن قالىڭ ەل قوزعالدى... بيىكتەن پۋلەمەت سايراپ قويا بەرەدى... اۋعان ەلدىڭ العى لەگى شەكارادان ءوتىپ ۇلگەرەدى... الاساپىرانمەن جۇرگەندە تاڭ اتىپ، كۇن شىعادى... ءبىراز ادام ءالى اتىس ۇستىندە. اتىسىپ جاتقان ادامداردىڭ اراسىنان ەڭگەزەردەي بىرەۋ ورنىنان كوتەرىلىپ، «مۇحاممەد! مۇحاممەد!» دەپ العا ۇمتىلدى. بۇل قوجامبەت رۋىنان ساقا¬ري دەگەن ۇستا ەكەن... امال نە، ەسىل ەر قارسى جاقتىڭ اتقان وعىنان مەرت بولدى... الاساپىراننان كەيىن بەلسەندىلەر مەن شەكاراشىلار قولعا تۇسكەن، تىعىلعان ادامداردى جيناپ، ساپقا تۇرعىزادى. جۇماتاي مولدا مەن بەس ادامدى كوپ الدىندا اتىپ تاستايدى. قالعاندارىن بالا-شاعاسىمەن ايداپ، قارا ەرتىس بويىنداعى بوران اۋىلىنا اپارىپ تەرگەۋگە الادى. بوسقان مالدى جيناپ، زايسان كولى جاعاسىنان جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان شارۋاشىلىقتىڭ شەڭگەلدى يەلىگىنە وتكىزەدى» دەپ جازادى ەڭبەك ارداگەرى اقاش ءجۇنىسۇلى ءوز ەستەلىگىندە.
ەندى سوعىس ارداگەرى، بىرنەشە كىتاپتىڭ اۆتورى مەڭعالي ءمۋسيننىڭ «تۇنەكتە تۇنشىق-قاندار» كىتابىنداعى مىنا ءبىر جانتۇرشىگەرلىك وقيعاعا نازار اۋدارايىق. شەكارا اسپاقشى بولعان تاعى ءبىر كوش قويتۇبەككە ىلىكتى. بوسقىن بەيشارالار سورلارىنا قاراي شەكاراشىلارعا كومەك¬تەسىپ، بوسقان ەلدى قۋدالاپ جۇرگەن ۋسپەنكا سەلوسىنداعى بولىستىق ۆوەنكوم ياكوۆ كونداۋروۆ باسقاراتىن قارۋلى توپقا تاپ بولدى. «ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، قالعان جۇرتقا ورالۋدان باسقا لاجى قالماعان كوش ەندى سول جۇرتىنا جەتپەي تۇتقىنعا ءتۇستى. ولاردى جاياۋلاتىپ تاۋداعى توپولەۆكا سەلوسىنا اتقا قونعان كونداۋروۆ ءوزى ايداپ اكەتتى. جيىنىپ، بۋىنعاندارىنشا سور بولعان ارتتاعى كارى-قۇرتاڭ، بالا-شاعا، اراعا ەداۋىر ۋاقىت سالىپ اتتانادى. شىتىرمان اراسىنداعى بۇل تار سوقپاق توزاققا اپاراتىن جول ىسپەتتەس بولىپ شىقتى: كوش جارتى شاقىرىم ۇزادى ما، جوق پا، ءولىپ جاتقان ادامنىڭ ۇستىنەن ءتۇستى. وقتان ولگەن. كوشتەگىلەر «اكەتايىم-اۋ» دەپ شۋلادى دا قالدى. جيىرما-وتىز ادىمنان كەيىن تاعى وسىنداي ولىك، تاعى ۋ-شۋ. الىسقا ۇزاپ نە كەرەك، انە بۇتا ىشىندە ءۇشىنشىسى قانسىراپ جاتىر. ودان ارىرەكتەگى تورتىنشىسىندە شالا جانى بار ەكەن، ىڭىرسىدى.
توپولەۆكاعا جەتكەنگە دەيىن تالاي ادام وسىلاي قازا تاپقان. ال كوشتى ايداپ جەتكىزگەن وتريادىن قارسى العان كونداۋروۆ جولداستارىنا قاراپ:
- اداسپادىڭدار ما؟ مەن سەندەر اداسپاسىن دەپ جول بويى بەلگى قالدىرىپ وتىردىم، - دەپ ىرجيا ءماز بولدى.
ەل الدىندا، كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن جەر الدىندا، جاراتقان ءتاڭىرىسى الدىندا، اقىرى وكىمەت الدىندا جازىعى جوق جاندار بولسا دا، ايۋاندىقپەن ولتىرىلگەندەر ەسىمىن ءبىز بىلمەيمىز. ءسىرا، ادام قۇنى قوتىر توقتىعا تاتىمايتىن سول ەسىمدەر ءبىر قاعازعا جازىلىپ قالدى ما ەكەن؟ ءاي، قايدام... توپولەۆكاعا باراتىن ساي ىشىندەگى سۇرلەۋ بويىندا تومپەشىكتەر وسىدان 15-20 جىل بۇرىن اپ-انىق كورىنىپ جاتاتىن. ۋاقىت شىركىن، ولاردى دا تەگىستەپ-اق تاستاپتى.
كوكتەمدە بۇل ءوڭىر دە جاسىل كىلەم جامىلعانىمەن كوز تارتارداي قۇبىلعان ماساتتىلىعى جوق. بىراق بۇتا اراسىنان قىلتيىپ وسكەن ءمۇلايىم شەشەكتەر ماعان قۇرباندارعا ءۇنسىز جوقتاۋ ايتقان قويتۇبەكتىڭ قوڭىراۋلارى بولىپ كورىنەدى دە تۇرادى. (1991 جىل، مامىر. (مەڭعالي مۋسين. «تۇنەكتە تۇنشىققاندار»، 1998 جىل).
ەلدىڭ اۋا كوشۋى قاندى وقيعالارمەن ۇشتاسىپ جاتتى. قارسىلىق بولعاننان كەيىن ەكى جاققا دا وڭاي تيمەيدى عوي. زايساننىڭ ءبىر كەزدەگى مەرەكەلىك جيىن وتكىزەتىن ورتالىق الاڭىندا جاستارعا «رەۆوليۋتسيا قۇرباندارى» دەپ تۇسىندىرىلەتىن باۋىرلاستار زيراتى بار. وسى ارادا جيىن وتەدى، بالالار پيونەرلىككە قابىلدانادى، جاستار گۇل شوقتارىن قويادى. بۇل قازا بولعان قىزىل اسكەرلەر شەكارا اسپاقشى بولىپ كوشىپ بارا جاتكان ءالىباي مەرگەننىڭ اۋىلىن الدەبىر بەلسەندىنىڭ حابارلاۋىمەن قۋا شىققان ەكەن. ارتتارىنان قۋعىن كەلە جاتقانىن كورىپ، ءالىباي اۋىلىن ارى قاراي قويا بەرىپ، ءوزى جاقسىلاپ بەكىنىپ الىپ، اتىس باستاعان. وسى اتىستا قۋعىنشى قىزىل اسكەرلەر تۇگەلدەي وققا ۇشىپ، ءالىباي قۇتىلىپ كەتەدى. وسى قۇربان بولعان جاۋىنگەرلەردىڭ ءالىبايدا ۇزىندا ءوشى، قىس¬قادا كەگى جوق. باستىقتارىنىڭ بۇيرىعىن ورىنداۋ كەزىندە كوز جۇمدى. ولار دا سولاقاي ساياساتتىڭ قۇرباندارى.
1931 جىلعى 15 ناۋرىزدا اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى پرەزيديۋمىنىڭ ماجىلىسىندە رەسمي تۇردە اۋدانداعى جاعداي وتە ناشار دەپ باعا بەرىلىپ، ۇجىمداستىرۋدىڭ دۇرىس وتپەۋى جانە بىرقاتار دايىنداۋ ناۋقاندارىنىڭ كۇيرەۋى، اۋدانداعى جاعدايدىڭ توزگىسىز بولۋى باي-كۋلاكتاردىڭ ۇگىتى سالدارىنان دەگەن قورىتىندى جاسالدى. كولحوزداردىڭ قۇلاۋى، تۇتاس كولحوزدار مەن حالىقتىڭ شەكارادان ارى اسۋى بايلار مەن اتقامىنەرلەردىڭ كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا قارسى ۇگىتىنەن بولدى دەپ، وسىعان كىنالى دەگەن 47 ادامنىڭ ءتىزىمى بەرىلگەن (شقو مەملەكەتتىك مۇراعاتى، 788-قور، 1-جازبا). وكىنىشكە وراي، شەتكە كەتكەن قانداستار سول كەتكەننەن مول كەتتى. ءىشىنارا ءار جىلداردا قايتا ورالعاندار وراسان ادام شىعىنىنىڭ ورىنىن تولتىرا المادى. «التايدان ساۋىرعا دەيىن قىتاي شەكاراسى بويىندا سوزىلىپ جاتقان ۇلان-بايتاق اۋماقتىڭ حالقى بوسىپ كەتكەندە، ولاردىڭ جەرىنە كورشىلەس تارباعاتايدان 3000 ءۇيدى ايداپ اكەلىپ، 1931 جىلى «قازاقستان» كولحوزىن قۇرىپتى» دەپ جازادى س. بازاروۆ («ساۋىر-سايقان ساياسىندا» كىتابى).
وتىزىنشى جىلدارداعى الاپات اشتىق زايسان جەرىندە دە بولدى. «...جول-جونەكەي قىرىلعان مال، اشتان ولگەن ادام كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىمنان كەتكەن ەمەس. ۇدەرە كوشكەن حالىق ارام ولگەن مالدىڭ ءىشىن جارىپ، باۋىرىن سۋىرىپ الىپ، وتقا قاقتاپ جەپ وتىرادى. ومىراۋداعى ءسابيىن قۇشاقتاپ وتىرىپ ءولىپ كەتكەن انالاردىڭ بەتى جابىلماي قالعان جاعدايلار دا كەزدەسىپ وتىردى. ەر ادام، ايەلدەردىڭ اش ۇسقىن كەلبەتى وتە ايانىشتى ەدى...» دەپ ەسكە الادى الاپات اشتىق جونىندە ەڭبەك ارداگەرى قابدىراحىم ابەيۇلى. («دوستىق» گازەتى. 7 قازان 1992 جىل).
قۇربان بولعاندار سانى ەشقاشان رەسمي تۇردە ايتىلمادى. ءبارىن «اۋا كوشتىگە» قوستى، شىن قۇرباندىق فاكتىلەرى بۇركەمەلەندى. اشارشىلىق تۋرالى ەستەلىكتەردە، مۇراعات¬تاردا مالىمەتتەر كەزدەسەدى.
قورىتا ايتقاندا، ەل باسىنا تۇسكەن ناۋبەت ۇمىتىلماۋى ءتيىس. ول بۇگىنگى ەگەمەندىكتىڭ قادىرىن ءبىلۋ ءۇشىن دە، بولاشاقتا ساباق الۋ ءۇشىن دە كەرەك.
عالىم بايباتىروۆ
شىعىس قازاقستان وبلىسى
«انا ءتىلى» گازەتى
