وزبەكستان ساۋلەت ونەرىنىڭ ساقتالىپ قالعان اسىل قازىناسى دەۋگە بولادى. اسەرەسە سامارقان، حيۋا، بۇقارا قالالارى ناعىز كورۋگە تۇراتىن، ب.ز.ب. ءتورتىنشى باستاپ، ورتا عاسىرعا دەيىنگى ساۋلەت ونەرىنىڭ جاۋحارلارىن تاماشالاۋعا تاپتىرمايتىن جەر. باسقا قالالارعا قاراعاندا وسى ءۇش قالاعا كەلەتىن تۋريستتەر سانى اناعۇرلىم كوبىرەك. قازاقستاندىق تۇركى تىلدەس جۋرناليستەر قورىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن، وزبەكستان تۋريزم جانە سپورت مينيستىرلىگىنىڭ قولداۋىمەن، قازاقستاننىڭ تۇكپىر تۇكپىرىنەن ون بەس جۋرناليست «جىبەك جولى» ىزىمەن تاشكەنت، سامارقان، بۇقارا قالالارىنا جەتى كۇن ارناپ ساياحات جاساپ قايتتى.

سامارقاننىڭ كوك تاسى دەگەن اتاۋ قايدان شىقتى

قازاقتاردا كۇن جىلىنىپ، ناۋرىز باستالىسىمەن اق سامارقاننىڭ كوك تاسى ەريدى دەگەن ءسوز بار. سامارقاندى سول كوك تاسپەن قاتتى بايلانىستىراتىنىمىز سونداي، وزبەكستاننىڭ باسقا قالالارىنا قاراعاندا سامارقان كۇندەلىكتى سوزدىك قورىمىزداعى ءجيى ايتىلادى.  قازاق عالىمدارىنىڭ ىشىندە دە وسى تاقىرىپقا قاتىستى پىكىر ايتقاندار بار. سونىڭ ءبىرى مۇحتار ارىن «سامارقاننىڭ كوك تاسى» قيال ما، الدە شىندىققا جاناسىمدى بەلگىلەرى بار ما دەگەن سۇراقتارعا قاتىستى بىلاي جاۋاپ قايىرعان ەكەن: «مەنىڭشە، ناۋرىز مەرەكەسىن ادام بويىنداعى جۇرەكتىڭ جىلىلىعىمەن بايلانىستىرىپ وتكىزگەن دۇرىس. «سامارقاننىڭ  كوك تاسى ەريتىن كۇن» دەۋمىزگە سەبەپ – سامارقاندا ايگىلى اقساق تەمىردىڭ تاعى بار، بۇل كۇنى قاھارلى حاننىڭ قاھارى ءجىبيدى، ەگەر بىرەۋ ءولىم جازاسىنا كەسىلسە، سوعان ءولىم بۇيىرتپاي امان الىپ قالاتىن، رايىنان قايتاراتىن كۇن بۇل».

مۇنداي پىكىر پروفەسسور ت.قورداباەۆتىڭ زەرتتەۋلەرىندە دە كەزدەسەدى. كەيبىر تۇجىرىمدامالاردا عۇلاما ۇلىقبەكتىڭ وبسەرۆاتورياسىنداعى اسپان دەنەلەرىن بەلگىلەگەن تاسقا كۇن مەن ءتۇن تەڭەسكەن ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى – ناۋرىزدا كۇن ساۋلەسى تىكەلەي تۇسكەندە الگى تاس ءجىبيدى ەكەن دەپ تە ايتىلادى.

گۇر ءامىر سارايى

الەمنىڭ ۇلى اقىندارى مەن فيلوسوفتارى جاننىڭ كاۋسار باعى، الەمنىڭ ايناسى، ءىنجۋ مارجانى اتاعان سامارقان قالاسى شەتەلدىكتەر كوپ كەلەتىن تانىمال قالالاردىڭ ءبىرى. سامارقان  بزب ءتورتىنشى  عاسىردا ماركاند دەگەن اتپەن بەلگىلى بولدى.  14 عاسىردىڭ اياعى مەن  15 عاسىردىڭ باسىندا ءامىر تەمىردىڭ قۇرعان مەملەكەتىنىڭ  رەسمي استاناسى بولدى.   امىر تەمىر شەجىرەلەردە ءارتۇرلى بەرىلگەن: تامەرلان، تەمىرلان، اقساق تەمىر دەگەن ەسىمدەر كەز­دەسەدى. تاريحتا جارتى الەمدى جاۋ­لاعان قولباسشىلار ساۋساقپەن سانارلىق قانا. سولاردىڭ ءبىرى – بۇكىل تۇركى جۇرتىنا ورتاق، ءومىرىنىڭ ءبىراز بولىگىن قازاق دالاسىندا وتكىزگەن ءامىر تەمىر. باس اياعى جاساعان (1336-1405 جج. ) 69 جاس عۇمىرىندا سان عاسىرلارعا جۇك بولىپ، سان عاسىرلارعا اڭىز، تاريح، شەجىرە بولىپ ارتىلاتىنداي جورىقتار مەن ەلەۋلى ەڭبەكتەر جاساپ كەتتى.  سوڭعى جورىعى قىتايعا شابۋلدى باستايمىن دەپ جۇرگەندە وتىرار قالاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى.

وزبەكستاندا   امىر تەمىرگە قاتىستى تاريحي مۇرجايلار وتە كوپ ساقتالعان، ەل استاناسى تاشكەنتتە دە ۇلكەن مۇراجايى بار. جەرلەنگەن جەرى سامارقان، ءامىر تەمىردىڭ بۇكىل ءۇرىم بۇتاعىنىڭ مۇردەلەرى، ايەلدەرىنە ارناپ سالىنعان التىن جالاتىلعان سارايلارى دا وسى قالادا. ورتا ازيادا بەدەلى وراسان بولعان، تاريحتا قاتىگەزدىگىمەن، الەمدى جاۋلاپ الۋعا تالپىنعان ءامىر تەمىردىڭ مۇردەسى جاتقان ساراي تۋريستەردىڭ كوپ كەلەتىن ورىندارىنىڭ ءبىرى.  اتالمىش  ساراي 1403-1404 جىلدارى  سالىنا باستادى،  تەمىردىڭ نەمەرەسى مۇحامەد سۇلتان جورىقتا قايتىس بولعاننان كەيىن، ساراي ىشىندە العاشقى مۇردەحانالار ورىن الادى، بۇل جەردە تەمۋجيندەر اۋلەتىنەن ءامىردىڭ ءوزى، ءامىر ۇستازى سانايتىن اۋليەسى مير سايد باراكا، ۇلدارى ۋمار شەيح، ميرانشاح، نەمەرەلەرى مۇحامەد سۇلتان، ۇلىقبەك سونداي اق  اۋلەتتىڭ ايەلدەرى جاتىر. ورتالىق كۇمبەزدىڭ بيىكتىگى ون ەكى مەتردەن اسادى، ورتا عاسىرلىق ارحيتەكتۋرامەن جاسالعان كۇمبەز جوعارعى جاعى تۇتاس التىن جالاتىلعان. ءامىردىڭ دەمالاتىن سارايىنان بولەك، مەدرەسە، حاناكا،  كىشىگىرىم مۋزىكالىق انسامبل بولعان. ءبىزدىڭ زامانىمىزعا كەيبىرى عانا جەتتى. بۇگىندە سامارقاننىڭ تۋريستتەر كوپ كەلەتىن جەرىنە اينالعان گۇر ءامىر سارايى ءبىز بارعاندا دا شەتەلدىك تۋريستەرگە تولى بولدى. كۇللى الەمگە تانىمال تۇلعانىڭ مۇردەسى بولەك جاتىر. تەك ەر ادامدارعا عانا كىرۋگە، وندا دا الدىمەن ارنايى رۇقسات قاعازبەن سۇرانىس جىبەرەتىندىكتەن قازاقستاندىق جۋرناليستەردەن ەشكىم كىرگەن جوق.

رەگيستون قۇمدى الاڭ

وزبەك تىلىنەن اۋدارعاندا «رەگيستان» ءسوزى - قۇمدى جەر دەگەندى بىلدىرەدى. ەجەلگى ۋاقىتتا بۇل ورتالىق قالالىق الاڭ قۇممەن جابىلعان، بۇگىندە قۇمنان ءبىر ءتۇيىر قالماعان، الاڭ مرومور تاسپەن كومكەرىلىپ تۇر،  الايدا ەجەلگى اتاۋى وسىنداي. رەگيستون الاڭى ورتا عاسىرلاردا شىعىستىڭ ەڭ تانىمال ءانسامبلى بولدى. الاڭدا ۇلىقبەك مەدرەسەسى (1417-1420), شەردور مەدرەسەسى (1619-1636) جانە تيللا-كاري مەدرەسى (1646 —1660) ورنالاسقان. ءۇش مەدرەسەدەن تۇراتىن انسامبل -  قالا قۇرىلىسىنىڭ  ونەرىنىڭ ەرەكشە ۇلگىسى، جانە قالانىڭ باس الاڭىنىڭ ساۋلەتتىك ديزاينىنىڭ كەرەمەت ۇلگىسى بولىپ تۇر. قازىرگى زاماندا دا رەگيستون ءانسامبلى جۇمىس ىستەپ تۇر، جىل سايىن شىعىس اۋەندەرى اتتى حالىقارالىق ونەر  فەستيۆالىن  ۇيىمداستىرىپ تۇرادى. الاڭعا كۇن سايىن جۇزدەگەن شەتەلدىك تۋريستەر شىعىستىڭ ارحيتەكتۋرالىق سۇلۋ ساۋلەتىن كورۋگە اعىلىپ كەلەدى. عيمارات  ىشىندە مۋزەي، مەشىت، ساۋدا ورتالىقتارى ورنالاسقان.

ءجالاڭتوس ءباحادۇر سالدىرعان «شيردور» مەدرەسەسى

وزبەك پەن قازاققا ورتاق ءجالاڭتوس ءباحادۇر قالماقتارعا قارسى سوعىسقان باتىر، سامارقاننىڭ ءامىرى بولعان. 1619-1636 جىلى سامارقاندا شيردور «ارىستان قاقپا»  مەدرەسەسىن سالدىرادى. مەدرەسە رەگيستون الاڭىنىڭ شىعىس بولىگىندە تۇر، الدىن بۇل جەردە ۇلىقبەكتىڭ حاناكاسى بولعان، شيردور مەدرەسەسىن سالۋ بارىسىندا حاناكا جەرمەن جەكسەن ەتىلگەن. ورتا عاسىرلارداعى ازيا ساۋلەت ونەرىنىڭ ەرەجەلەرىنە سايكەس سالىنعان مەدرەسە عيماراتىنىڭ جالپى اۋدانى 4 مىڭ شارشى مەتردى قۇرايتىن تىك بۇرىشتى نىسانى بار. الدىڭعى جاعى ۇلكەن دوعالى پورتالمەن بەلگىلەنگەن، ورتالىق كىرە بەرىستىڭ بيىكتىگى شامامەن 32 مەتر. عيماراتتىڭ شىعىس جاعىنا قاراعان سىرتقى بۇرىشتارى ىرگەلەس قابىرعالار دەڭگەيىندە ورنالاسقان تورتتەن ءبىر مۇنارا تۇرىندە جاسالعان. شيردور دا بۇگىندە تۋريستەر اعىلاتىن مەكەنگە اينالعان، ىشىندە ەجەلگى بۇيىمداردىڭ قالىبىن قازىرگى تەحنيكامەن وڭدەپ جاسالعان نەشە ءتۇرلى بۇيىمدار ساتىلادى.

جالپى سامارقاندا بۇنداي تاريحي جادىگەرلەر وتە كوپ، سوندىقتان ءبىر كۇن ىشىندە بارلىعىن ارالاپ كورە المايسىز.

ايگىلى سامارقان نانىنىڭ قۇپياسى نەدە؟

الەمنىڭ جالعىز تۇكپىرىندە تەك سامارقان شەبەرلەرى عانا بىلەتىن ءبىر عانا تاندىر ناننىڭ ءوزى ەكى كەلىگە تاتيتىن، سامارقان نانى دا تۋريستەردىڭ قاتتى قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ كەلەدى. ءبىر ەكى اي كوگەرمەي، ۇزاق جولعا وڭاي ساقتالاتىن ناندى وزبەكستاننىڭ باسقا قالالارىنان تاپپايسىز.

ءبىر كەزدەرى بۇحار حانىنا سامارحان تاندىر نانى قاتتى ۇناپ، بۇكىل شەبەرلەرىمەن كەرەك جاراقتارىن سۋ، ۇن، تاندىرعا دەيىن  بۇحارعا جەتكىزدىرگەن ەكەن. بىراق ءدال سامارقان نانى شىقپاعان...  نەگە دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى دا تابىلدى، بار  قۇپيا اۋا رايىندا ەكەن.. اۋا رايىنىڭ تەمپاراتۋراسى باسقا جەرلەردەگى ءدال نانعا قاجەتتى تەمپاراتۋرانى بەرمەيتىن بولىپ شىقتى..  سامارقاننىڭ ايگىلى نانىن جاساۋ ءۇشىن قازاقستاندىق ەڭ جوعارعى سورتتى ۇندى ارنايى الدىرادى ەكەن.

ءۇش ءدىننىڭ باسىن بىرىكتىرگەن سامارقان

الەمنىڭ نازارىن اۋدارىپ وتىرعان تاعى ءبىر قاسيەتتى جەر، سامارقاندا ورنالاسقان ءۇش ءدىننىڭ ءبىر ورىندا توعىسۋى، بۇل جەر  ءىنجىل (دانيەل) پايعامباردىڭ كەسەنەسى رەتىندە بەلگىلى،  جانە دەس قاسيەتتى جونىنەن  ۇش دىندە قاتار - يۋدايزمدە، يسلامدا جانە حريستيانداردا بىردەي قۇرمەتتەلەدى. كىشىگىرىم قاجىلىق ورنى دەۋگە بولادى، بۇل جەر قالاي، قاشان پايدا بولعاندىعىن ءدوپ باسىپ ايتىپ بەرە الاتىن تاريحي مالىمەتتەر جوقتىڭ قاسى. كەسەنەنىڭ ىشىندە سيمۆولدىق ءمارمار ساركوفاگى بار، ونىڭ ۇزىندىعى 10 مەتردەن اسادى. 16-18 عاسىرلاردا قاجىلار دانيەل پايعامباردىڭ وڭ قولى جىل سايىن  بىرنەشە سانتيمەترگە وسەدى دەپ سەنگەن. مىنە، وسىعان بايلانىستى قۇلپىتاس پەن كەسەنەنى قاجىلىققا بارۋشىلار مەن تاقۋا قالا تۇرعىندارىنىڭ قايىر-ساداقاسىمەن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، كولەمى جىل سايىن  بىرشاما ۇزارىپ وتىرعان، بىراق ون توعىزىنشى عاسىردا رەسەيدىڭ وتارلاۋىندا بولعاندىقتان «قول وسە بەرەتىن بولسا، قاسيەتتى مەكەندى مۇلدەم جاۋىپ تاستايمىز» دەپ قورقىتقان. سول كەزدەن باستاپ قول ءوز ءوسۋىن توقتاتقان دەگەن اڭىز دا بار. ول جەردەن ءبىز  پايعامباردىڭ جاتقان جەرىنە قۇران وقىتىپ، قاسيەتتى اعاشقا ءتاۋ ەتىپ، تومەندەگى بۇلاقتىڭ سۋىننان ءدام تاتتىق.

سامارقان قالاسىندا باسقا دا ادەمى، تاريحي نىساندار جەتەرلىك، بىراق ءبىز ءوزىمىز بارعان جەرلەردى قامتۋعا تىرىستىق. سامارقانعا قالاي جەتۋگە بولادى، الماتى مەن سامارقان قالاسىنا تىكەلەي ۇشاقتار بار. ورتاشا باعاسى ەلۋ جەتى مىڭعا بارۋ كەلۋ بيلەتىن الا الاسىز، مەن ارينە ءبىر اي الدىن الا  الىناتىن بيلەتتەردىڭ باعاسىن كوردىم. پويىزدى دا كورگەن ەدىك، ەشقانداي اقپارات شىقپادى. چەرنياۆكاعا دەيىن جەتىپ، تاشكەنت قالاسىنان سامارقانعا جۇردەك پويىزدار ءجۇرىپ تۇر. سامارقانداعى حوستەلدەردىڭ باعاسى قازاقستاندىق تەڭگەمەن ءتورت مىڭعا جۋىق، ال قوناق ۇيلەردىڭ ورتاشا باعاسى ون مىڭنان باستالىپ،  جيىرما مىڭ ارالىعىندا. بارۋشىلارعا تاعى ءبىر ۇتىمدى كەڭەس،  وزبەكستاندا AirBnb اككاۋنتىنا تىركەلىپ، ءۇي نەمەسە كۆ جالداساڭىز 25-30 ەۋرو شاماسىندا، ال ءسىز اتالمىش جەلىگە تىركەلمەسەڭىز  35  ەۋرو شاماسىندا تولەيسىز. تاماقتانۋ ەكى ەۋروعا دا جەتپەيدى، ۇيالى بايلانىستىڭ سيم كارتاسى ءتىپتى ارزان.

سوڭعى جىلدارى وزبەكستانعا كەلىپ جاتقان شىعىس جاۋحارلارىن ءوز كوزدەرىمەن كورگىسى كەلەتىن تۋريستتەر سانى كوبەيىپ كەلەدى.   وتكەن جىلى كارانتين تالاپتارىن  ساقتاي وتىرىپ، 1ملن  504 مىڭ شەتەلدىك كەلىپ، 261 ملن  دوللاردىڭ قىزمەتى كورسەتىلسە،  بيىلعى جىلى وزبەكستان  گوسكومتۋريزم باسقارماسى مالىمەتىنشە 1, 7 ملن  شەتەلدىك تۋريست تارتىپ،  370 ملن دوللاردىڭ  قىزمەتىن كورسەتۋگە ءازىرمىز دەيدى.

ايدا قوجمامبەتوۆا 

Abai.kz