سوڭعى وتىز جىلدان استام ۋاقىتتا قازاقستان ورتالىق ازيا ايماعىندا ەڭ تۇراقتى ءارى ىقپالدى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلدى.

1991 جىلى تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن باستاپ ەلدىڭ سىرتقى ساياساتى دا، ىشكى رەفورمالارى دا ايماقتىق كوشباسشىلىقتى كوزدەدى. ەكونوميكالىق دامۋ، يادرولىق قارۋسىزدانۋ، ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار مەن ديپلوماتيالىق باستامالار ارقىلى قازاقستان ءوزىن بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتىڭ ۇلگىسى رەتىندە كورسەتتى. الايدا، قازىرگى گەوساياسي وزگەرىستەر مەن ايماقتاعى جاڭا كۇشتەردىڭ پايدا بولۋى «قازاقستان وسى مارتەبەسىن ساقتاپ قالا الا ما؟» دەگەن زاڭدى سۇراقتى تۋدىرادى.

كوشباسشىلىقتىڭ باستاۋى

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا قازاقستان ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ىشىندە ەڭ باي تابيعي رەسۋرستارعا يە، ساياسي تۇرعىدا تۇراقتى جانە حالىقارالىق قوعامداستىقپەن ەڭ تىعىز بايلانىس ورناتقان مەملەكەت بولدى. مۇناي مەن گاز سالاسىنىڭ دامۋى، شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردىڭ تارتىلۋى، تەڭگەنىڭ ەنگىزىلۋى جانە استانا سياقتى جاڭا اكىمشىلىك ورتالىقتىڭ قۇرىلۋى — ەلدىڭ ىلگەرى باسقان رەفورمالارىنىڭ سيمۆولىنا اينالدى.

سونىمەن قاتار، قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتى ەلدىڭ ايماقتىق بەدەلىن كۇشەيتتى. رەسەيمەن ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك، قىتايمەن ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق، باتىس ەلدەرىمەن ەنەرگەتيكالىق جانە ينۆەستيتسيالىق بايلانىستار تەڭگەرىمدى تۇردە جۇرگىزىلدى. بۇل ساياسات قازاقستاندى كورشىلەرىمەن سالىستىرعاندا حالىقارالىق دەڭگەيدە سەنىمدى سەرىكتەس رەتىندە كورسەتىپ، ايماقتىق كوشباسشى مارتەبەسىنە جەتكىزدى.

قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ەڭ ءىرى ەكونوميكالاردىڭ ءبىرى رەتىندە قالا بەرۋدە. جالپى ىشكى ءونىم كولەمى بويىنشا ەل ورتالىق ازيانىڭ باسقا مەملەكەتتەرىن (وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستان) باسىپ وزادى. يندۋستريالاندىرۋ باعدارلامالارى، «تسيفرلىق قازاقستان» جوباسى، كولىك-لوگيستيكا ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ (اسىرەسە «نۇرلى جول» جانە «باتىس قىتاي – باتىس ەۋروپا» ءدالىزى) ەلدىڭ ايماقتىق ەكونوميكالىق ءرولىن ارتتىرا ءتۇستى.

الايدا سوڭعى جىلدارى جاڭا تەندەنتسيالار بايقالۋدا. وزبەكستاننىڭ رەفورمالارى مەن اشىق ەكونوميكالىق ساياساتى، تۇركىمەنستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق باعىتتاعى دەربەستىگى جانە قىرعىزستان مەن تاجىكستاننىڭ ەڭبەك كوشى-قون نارىعىنداعى ماڭىزدىلىعى ايماقتىق تەپە-تەڭدىكتى ءبىرشاما وزگەرتتى. دەگەنمەن، قازاقستاننىڭ ينستيتۋتسيونالدىق دامۋ دەڭگەيى، ينۆەستيتسيالىق كليماتتىڭ تۇراقتىلىعى جانە حالىقارالىق نارىققا شىعۋ مۇمكىندىگى ءالى دە جوعارى. بۇل فاكتورلار ەلىمىزدىڭ كوشباسشىلىق ورنىن ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

قازاقستاننىڭ گەوساياسي ورنالاسۋى — ونىڭ ارتىقشىلىعى دا، جاۋاپكەرشىلىگى دە. ەل رەسەي مەن قىتاي سياقتى الىپ مەملەكەتتەردىڭ اراسىندا ورنالاسقان جانە ورتالىق ازيانى ەۋروپامەن، سونداي-اق تاياۋ شىعىسپەن بايلانىستىراتىن ستراتەگيالىق وتكەل بولىپ تابىلادى. وسى سەبەپتى قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياسي تەپە-تەڭدىگى ەرەكشە ماڭىزعا يە.

وزبەكستان فاكتورى

سوڭعى جىلدارى ورتالىق ازياداعى نەگىزگى تەندەنتسيالاردىڭ ءبىرى – وزبەكستاننىڭ بەلسەندى جاڭعىرۋى مەن اشىق ساياساتقا بەت الۋى. پرەزيدەنت شاۆكات ميرزيوەۆتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان رەفورمالارى ەلدىڭ ايماقتىق ىقپالىن ايتارلىقتاي ارتتىردى. وزبەكستان قازىردىڭ وزىندە 38 ميلليوننان استام حالقى بار، تۇتىنۋ نارىعى كەڭ، جانە ونەركاسىپ سالاسىن ءارتاراپتاندىرۋدا ايتارلىقتاي جەتىستىكتەرگە جەتىپ كەلەدى.

بۇل جاعدايدا قازاقستان ءۇشىن باستى مىندەت – ايماقتاعى باسەكەلەستىكتى تەك ساياسي ەمەس، ەكونوميكالىق جانە تەحنولوگيالىق تۇرعىدا دا ساۋاتتى جۇرگىزۋ. كوشباسشىلىق تەك رەسۋرستارمەن نەمەسە اۋماقتىڭ كولەمىمەن ەمەس، يننوۆاتسيالار مەن ادامي كاپيتال ساپاسىمەن انىقتالادى. سوندىقتان، قازاقستانعا ءبىلىم مەن عىلىمعا، تسيفرلىق تەحنولوگيالارعا، جاسىل ەنەرگەتيكاعا ينۆەستيتسيانى كۇشەيتۋ قاجەت.

قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ ماڭىزدى باعىتى – ورتالىق ازياداعى ينتەگراتسيانى كۇشەيتۋ. ەل 2018 جىلى استانادا وتكەن ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋىن ۇيىمداستىرۋ ارقىلى ايماقتىق بىرلىكتىڭ نەگىزىن قالادى. بۇل فورمات ءوزارا سەنىم مەن ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرۋعا باعىتتالعان ماڭىزدى باستاما بولدى.

ساۋدا، شەكارالىق قاۋىپسىزدىك، كولىك دالىزدەرى مەن سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ پروبلەمالارى بويىنشا كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ ارقىلى قازاقستان ايماقتىڭ تۇراقتىلىعىنا ۇلەس قوسىپ وتىر. سونىمەن قاتار، قازاقستان تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ دا بەلسەندى مۇشەسى رەتىندە تۇركى ينتەگراتسياسىن دامىتۋدا جەتەكشى ءرول اتقارىپ كەلەدى.

كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ايماقتىق بەدەلى ەڭ الدىمەن ىشكى تۇراقتىلىعىنا بايلانىستى. قازاقستان بۇل تۇرعىدا ۇلكەن سىناقتاردان ءوتتى. 2022 جىلعى قاڭتار وقيعاسى ەلدەگى الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتىڭ، ەكونوميكالىق تەڭدىكتىڭ جانە ساياسي جاڭارۋدىڭ ماڭىزىن كورسەتتى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «ادىلەتتى قازاقستان» تۇجىرىمداماسى مەن ساياسي رەفورمالار باعدارلاماسى قوعامداعى سەنىمدى قالپىنا كەلتىرۋگە باعىتتالدى.

ساياسي جۇيەنى جاڭعىرتۋ، جەرگىلىكتى باسقارۋدى كۇشەيتۋ جانە ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىن دامىتۋ – ەلدىڭ بولاشاقتاعى تۇراقتىلىعىنىڭ نەگىزگى شارتتارى. ەگەر بۇل رەفورمالار جۇيەلى تۇردە ىسكە اسسا، قازاقستان تەك ايماقتاعى ەمەس، بۇكىل ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى تابىستى مودەرنيزاتسيا ۇلگىسى بولا الادى.

قازاقستاننىڭ ورتالىق ازياداعى كوشباسشىلىق ءرولى – تاريحي، ەكونوميكالىق جانە ديپلوماتيالىق تۇرعىدا قالىپتاسقان قۇبىلىس. ءيا، سوڭعى جىلدارى ايماق ەلدەرى اراسىندا جاڭا باسەكەلەستەر پايدا بولدى. بىراق كوشباسشىلىق – مارتەبە عانا ەمەس، جاۋاپكەرشىلىك.

ەگەر قازاقستان ءوز رەفورمالارىن تاباندىلىقپەن جالعاستىرىپ، يننوۆاتسيا مەن بىلىمگە سۇيەنگەن جاڭا ەكونوميكالىق مودەلگە كوشسە، ەكولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك تۇراقتىلىقتى ساقتاسا، وندا ەلدىڭ ايماقتاعى جەتەكشىلىك ءرولى ۇزاق جىلدار بويى ساقتالادى.

ءسوزدىڭ ءتۇيىنى – قازاقستاننىڭ كوشباسشىلىعى تابيعي بايلىقتا ەمەس، كورەگەن ساياسات پەن ۇلتتىق بىرلىكتە. ال بۇل قۇندىلىقتار ساقتالسا، قازاقستان ورتالىق ازيانىڭ جۇرەگى، تۇراقتىلىق پەن دامۋ دىڭگەگى بولىپ قالا بەرمەك.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz