قاسىمحان بەگمانوۆ: سوتتا جەڭىلگەنىم ساي-سۇيەگىمدى سىرقىراتتى
قاسىمحان بەگمانوۆ، اقىن:
- الاش كوسەمى مۇستافا شوقايدى «قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ بولا الماي قالعان ءامiرشiسi, فاشيستiك ۇيىمنىڭ باسشىسى، فاشيستەرمەن سىبايلاس بولعان» دەپ قارالاعان وسكەمەندىك «فلەش» گازەتىن سوت اقتاپ شىقتى. سوتتا جەڭىلىپ قالدىڭىز. قايتا شاعىمدانىپ، مۇستافا شوقايدى اراشالاپ الۋعا كۇش سالامىن دەپ ەدىڭىز. سول ءىس نە بولدى؟ مۇستافا شوقايدى اقتاپ الاتىن ءتۇرىمىز بار ما؟
- سوتتا جەڭىلگەنىم، ساي-سۇيەگىمدى سىرقىراتتى. بىراق مەن توقتامايمىن. كەلەسى ايدىڭ 4-نە دەيىن اپپەلياتسيالىق شاعىم بەرۋگە قۇقىم بار. گالينا حۆان دەگەن ادۆوكاتتى وزىمە قورعاۋشى ەتىپ العانمىن. سول كىسىمەن بىرلەسىپ، اپەللياتسيالىق كوميسسياعا قۇجاتتار دايىنداپ جاتىرمىز. جاقىندا ەكىنشى سوت پروتسەسى باستالادى. تاريحشىلاردان مامبەت قويگەلدى قازاقستان تاريحشىلار قاۋىمداستىعىنىڭ اتىنان مۇستافا شوقايعا جاعىلعان بۇل كۇيەنى اقتاۋعا باعىتتالعان بىرنەشە قۇجات دايىنداۋدا. ودان بولەك، تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنان مۇستافا شوقايعا قاتىستى تاريحي انىقتاما قۇجاتتار سۇراتتىم. جاقىن كۇندەرى الىپ قالاتىن شىعارمىن. قىسقاسىن ايتقاندا، ەكىنشى سوتقا جان-جاقتى ازىرلەنۋدەمىن. ءبىرىنشى سوت وتىرىسىنا دا بارىنشا دايىندالىپ، بۇكىل شوقايتانۋشى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن بەرگەنبىز. بىراق وسكەمەن قالالىق سوتىنىڭ شەشىمى بويىنشا ءبىز جەڭىلدىك. سوت دۇرىس شەشىم شىعارعان جوق، مەن نارازىمىن.
قاسىمحان بەگمانوۆ، اقىن:
- الاش كوسەمى مۇستافا شوقايدى «قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ بولا الماي قالعان ءامiرشiسi, فاشيستiك ۇيىمنىڭ باسشىسى، فاشيستەرمەن سىبايلاس بولعان» دەپ قارالاعان وسكەمەندىك «فلەش» گازەتىن سوت اقتاپ شىقتى. سوتتا جەڭىلىپ قالدىڭىز. قايتا شاعىمدانىپ، مۇستافا شوقايدى اراشالاپ الۋعا كۇش سالامىن دەپ ەدىڭىز. سول ءىس نە بولدى؟ مۇستافا شوقايدى اقتاپ الاتىن ءتۇرىمىز بار ما؟
- سوتتا جەڭىلگەنىم، ساي-سۇيەگىمدى سىرقىراتتى. بىراق مەن توقتامايمىن. كەلەسى ايدىڭ 4-نە دەيىن اپپەلياتسيالىق شاعىم بەرۋگە قۇقىم بار. گالينا حۆان دەگەن ادۆوكاتتى وزىمە قورعاۋشى ەتىپ العانمىن. سول كىسىمەن بىرلەسىپ، اپەللياتسيالىق كوميسسياعا قۇجاتتار دايىنداپ جاتىرمىز. جاقىندا ەكىنشى سوت پروتسەسى باستالادى. تاريحشىلاردان مامبەت قويگەلدى قازاقستان تاريحشىلار قاۋىمداستىعىنىڭ اتىنان مۇستافا شوقايعا جاعىلعان بۇل كۇيەنى اقتاۋعا باعىتتالعان بىرنەشە قۇجات دايىنداۋدا. ودان بولەك، تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنان مۇستافا شوقايعا قاتىستى تاريحي انىقتاما قۇجاتتار سۇراتتىم. جاقىن كۇندەرى الىپ قالاتىن شىعارمىن. قىسقاسىن ايتقاندا، ەكىنشى سوتقا جان-جاقتى ازىرلەنۋدەمىن. ءبىرىنشى سوت وتىرىسىنا دا بارىنشا دايىندالىپ، بۇكىل شوقايتانۋشى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن بەرگەنبىز. بىراق وسكەمەن قالالىق سوتىنىڭ شەشىمى بويىنشا ءبىز جەڭىلدىك. سوت دۇرىس شەشىم شىعارعان جوق، مەن نارازىمىن.
- سوت تورەشىلەرى شەشiمدەرىندە: «ماقالاداعى تەرiس پiكiر فيلمنiڭ اۆتورىنا ياعني سىزگە ەمەس، ءفيلمنىڭ كەيiپكەرiنە قاتىستى ايتىلعان»، - دەگەن ءۋاج ايتىپتى عوي. بۇل قالاي؟ سوندا وسكەلەڭ ۇرپاق مۇستافا شوقايدى ۇلت زيالىسى دەپ ەمەس، فاشيستىك ۇيىمنىڭ جەتەكشىسى دەپ تانۋى كەرەك پە؟
- سوتتىڭ شەشىمىنە ادامنىڭ كۇلكىسى كەلەدى. مەنىڭ كەيىپكەرىمدى فاشيست، ساتقىن دەپ جاتسا، ءفيلمدى تۇسىرگەن مىنا مەنىڭ كىم بولعانىم سوندا؟ ءفاشيستى ناسيحاتتاپ، ەلىمىزگە كەراعار دۇنيە جاساعان ادام بولىپ شىقپايمىن با؟ مۇستافا شوقايدى قارالاعاندارعا بۇكىل تۇركى دۇنيەسى ايقاي سالدى. اناۋ ستامبۋلدان ابدۋاقاپ قارادان باستاپ، ۇلتىم دەگەن بارلىق ازاماتتار ءۇن قاتتى. ءوزىم عالامتورداعى ءورىستىلدىسى بار، قازاقتىلدىسى بار، بارشا ازاماتتاردىڭ قىزۋ پىكىر ءبىلدىرىپ، جان-جاقتى تالقىلاعانىنا ريزا بولدىم. عالامتوردا دەنيس دانيلەۆ¬سكي مەن سەرگەي ميحەەۆتi جاقتاعان ءبىراز ادام بولماسا، كوبى مۇستافا شوقايدىڭ جاعىندا. مەنىڭ پوزيتسيامدى قولداپ جاتىر. مۇنى ماقتانعانىمنان ايتىپ وتىرعانىم جوق. بىلە بىلسەك، مۇنداي كۇيگە تۇسكەنىمىز قايعى، دەرت. ەڭ ارداقتى، اياۋلى ازاماتىڭدى بۇگىن فاشيست دەسە، ەرتەڭ اسىلدارىمىزدىڭ تاعى ءبىرىنىڭ جاعاسىنان المايتىنىنا كىم كەپىل؟! مەن ولاردى ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدى سىيلامايتىن، تاۋەلسىزدىگىمىزگە كۇمانمەن قارايتىن ادامدار دەپ ويلايمىن. مۇستافا شوقايدىڭ تۋىستارىن ءوزىم ۇيىمداستىرىپ، تۋعان ءىنىسى نۇرتازا شوقايدىڭ قىزى ءنامينا اپاي مەن شوقايمەن بىرگە تۋعان قالىمبەتتىڭ مىرزەكە دەگەن بالاسىنان تارايتىن بولات قالىمبەتوۆ دەگەن اقساقالدى شىمكەنتكە اپارىپ، وبلىستىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە كىرگىزىپ، ەكى كىسىنىڭ اتىنا ارنايى انىقتامالار، سوتقا كەرەك قاعازداردى الدىردىم. ءنامينا اپايدىڭ اتىنان قورعاۋشى جالدادىم. ويتكەنى، ءنامينا اپاي دا، بولات اعا دا قارت كىسىلەر. ولاردىڭ وسكەمەنگە باراتىن دا، قورعاۋشى جالدايتىن دا جاعدايلارى جوق. سوندىقتان قورعاۋشى جالداپ، تۋىستارىنىڭ اتىنان تاعى ءبىر ءىس قوزعايىن دەپ وتىرمىن. ءوزىمنىڭ اتىمنان اپەللياتسيالىق شاعىم ەكىنشى ساتىعا كەتە بەرەدى.
- وسى ىستە زيالى قاۋىم تاراپىنان سىزگە قانداي دا ءبىر قولداۋ بولىپ جاتىر ما؟ زيالىلار سىزگە ءۇن قوسا الدى ما؟
- ەشكىم حابارلاسىپ، كومەكتەسىپ جاتقان جوق دەپ جىلاۋعا مەنىڭ حاقىم جوق، شىنىمدى ايتايىن. مامبەت قويگەلدى اعامىز تاريحشى رەتىندە ءتيىستى قۇجاتتاردى دايىنداپ جاتىر. عابباس قابىشۇلى وزىندە بار قۇجاتتاردى بەردى. ساتىبالدى نارىمبەتوۆ قاسىمدا. ءبىر اللا، ودان كەيىن اتا زاڭ مەنى، مۇستافا شوقايدى قورعاپ الادى دەپ ويلايمىن. "Flash!" گازەتiنiڭ باس رەداكتورى مەن جۋرناليسiن تاس-تالقان ەتىپ جەڭۋگە بارىمدى سالىپ جاتىرمىن. قازىر مۇستافا شوقايدىڭ تۋىستارىمەن جۇمىس ىستەۋدەمىن. الىمعازى داۋلەتحانوۆتىڭ باسىلىمداردا «اققا قۇداي جاق» دەگەن ماقالاسى جاريالانعان. سوتتا جەڭسەم، سول ماقالانى ورىس تىلىنە اۋدارىپ، دەنيس دانيلەۆسكيگە گازەتىڭە باساسىڭ دەمەكپىن. سوسىن مورالدى شىعىن رەتىندە ول گازەتتەن ادەيى كوپ اقشا تالاپ ەتىپ وتىرمىن.
- ءسىزدىڭ مورالدىق وتەماقىعا 5 ميلليون تەڭگە سۇراعانىڭىزدى كەيبىر شوقايتانۋشىلار دۇرىس تۇسىنبەدى مە: «قاسىمحان بەگمانوۆتىڭ تۇپكi ماقساتى - مۇستافا شوقايدىڭ اتىن جامىلىپ اتاعىن شىعارۋ", - دەپ جاتىر عوي. بۇعان نە دەيسىز؟
- سوتتا جەڭسەك، مورالدىق شىعىن رەتىندە وندىرىلگەن 5 ميلليون تەڭگە قايىرىمدىلىققا جۇمسالادى. سەن ايتىپ وتىرعان پىكىرلەردىڭ ءبارىن ەستىپ ءبىلىپ، عالامتوردان دا وقىپ ءجۇرمىن. ءتىپتى شوقايتانۋشىلاردىڭ ءبىرى، عالىم باقىت سادىقوۆا: «قاسىمحان بەگمانوۆ - ماماندارمەن الدىن الا اقىلداسپاعان ساياسي ساۋاتسىز اقىن، سوندىقتان مۇنداي تاقىرىپتى جاقسىلاپ بiلمەي تۇرىپ فيلم ءتۇسiرۋدiڭ قاجەتi جوق ەدi»،- دەپتى. باقىت سادىقوۆا مۇستافا شوقايعا جاقىنداعان ادامداردىڭ ىلعي دا جاعاسىنان الادى. ساتىبالدى نارىمبەتوۆتىڭ كينوسى شىققاندا ۇلكەن شۋ كوتەرگەن. راحىمجان وتارباەۆتىڭ پەساسى قىزىلوردادا قويىلعاندا دا ىلىك تاۋىپ، ايقاي تۋعىزدى مۇستافا تۋرالى ىزدەنىپ، بىردەڭە جاساعان ادامداردىڭ بارلىعىن وزىنە جاۋ كورەدى. ويتكەنى، ول كىسى مۇستافا شوقايدى ءوزىنىڭ جەكەمەنشىك تاقىرىبى دەپ ويلايتىن شىعار. باقىت سادىقوۆانىڭ مۇنىسى كورە الماۋشىلىق. ماماندارمەن اقىلداسپاعان دەگەنى بەكەر. مەنىڭ ءفيلمىمنىڭ باس كەڭەسشىسى مامبەت قويگەلدى. ەكسپەديتسيالاردا دارحان قىدىرالi, ابدۋاقاپ قارا، ماقسات ءتاجiمۇرات سىندى شوقايتانۋشىلار جانىمدا بولدى. سوندا بۇل كىسىلەر مامان ەمەس پە؟ باقىت سادىقوۆاعا ءتۇسىرىلىم كەزىندە جانىمىزدا بولىڭىز، كەڭەسىڭىزدى ايتىڭىز دەپ ءوتىنىش جاساعانبىز. ول كىسى بىزدەن وتە كوپ قالاماقى سۇرادى. «قالاماقىڭىزدىڭ باعاسى قانشا، كەلىسەيىك»،- دەپ ەدىك، كەيىن ءتىپتى جاۋاپ بەرمەي قويدى. قازاق تاريحشىلارى مۇستافا شوقايدى سادىقوۆادان ون ەسە ارتىق بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن زەرتتەپ، تالداپ تاستاعان. دانيلەۆسكي مەن ميحەەۆ مۇستافا شوقاي جايلى فاشيست، ساتقىن دەگەن اقتاڭداق پىكىرلەردى باياعى ەسكىرگەن سەرىك شاكىباەۆتىڭ 1972 جىلعى «ۇلكەن تۇركىستاننىڭ كۇيرەۋى» كىتابى مەن 1997 جىلى جاريالانعان باقىت سادىقوۆانىڭ «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندەگى ماقالاسىن نەگىزگە الىپ ايتىپ ءجۇر. ال تاۋەلسىزدىك جىلدارى جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ بىردە-ءبىرى ەسەپكە الىنباي وتىر. الدەكىمدەر ايتقانداي مەن مۇنىڭ بارىمەن ءوزىمنىڭ اتىمدى شىعارۋ ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەن جوقپىن. اتاقتان كەندە ەمەسپىن. قازاقستان جاستار وداعى سىيلىعى مەن «الاش» حالىقارالىق ادەبي سىيلىعىن الدىم. قۇرمەت وردەنىنىڭ، تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلدىعى توسبەلگىسىنىڭ يەگەرى اتاندىم. 20 شاقتى كىتاپ جازدىم. مەن ءسوزىن جازعان اندەر قازاق ەستراداسىنداعى انشىلەردىڭ ءبىرازىنىڭ اۋزىندا ءجۇر.
- سوڭعى كەزدە قازاقتى ماسقارالاۋ، ۇلت زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن جوققا شىعارۋ، كۇستانالاۋ سىندى جاعدايلار ءورىستىلدى باق-تا ەتەك الىپ كەتتى. بۇعان توسقاۋىل قويۋ كەرەك قوي. وسىنداي جاعدايلاردى تيىپ تاستاۋعا ءبىزدىڭ قوعامنىڭ، بيلىكتىڭ قاۋقارى جەتپەي وتىر ما، الدە بۇل دا نەمقۇرايدىلىقتان با؟
- بيلىك تاراپىنان بىردە-ءبىر ادام مۇستافا شوقايعا اراشا تۇسكەن جوق. سونشاما اڭگىمە بولىپ، داۋعا ۇلاسىپ، ينتەرنەتتە دە ۇلارداي شۋلاپ جاتىرمىز. تەلەديداردان دا كورسەتتىك، بيلىكتىڭ ۇنسىزدىگىنە تاڭىم بار. دەپۋتاتتاردان مۇرات مۇحامەدوۆ قانا شىرىلداپ، قايتا-قايتا قوڭىراۋ شالۋدا. بۇرىنعى دەپۋتات ابدىجالەل باكىروۆ حابارلاستى: «نە كومەك كەرەك؟»، - دەپ. مەنىمەن بىرگە سوتقا بارعاندا ول كىسىنىڭ ءسوزىن كىم تىڭدايدى؟
- اسسامبلەيا وكىلدەرى نەگە ءۇنسىز؟ سىزگە حابارلاسىپ جاتقاندار بار ما؟
- اسسامبلەيانىڭ ۇنسىزدىگىنە قايرانمىن. ەلباسىمەن كەزدەسۋ وتسە، اتاق الۋ، سىي-سياپات كەشتەرى بولسا، ماڭدايلارى جارقىراپ اسسامبلەيا وكىلدەرى وتىرادى. ال مىناداي جاعدايدا ولاردىڭ بىرەۋىن ەمگە تاپپايسىڭ. شىنىمدى ايتسام، مەن تۇسىرگەن «مۇستافا شوقاي جولىمەن» اتتى دەرەكتى ءفيلمدى بىردە-ءبىر شەنەۋنىك كورگەن جوق. سوندىقتان ولار قانداي پىكىر ايتا الادى؟
- اعا، الداعى سوتتا جەڭىپ شىعۋعا تولىق سەنىمدىسىز بە؟
- بارلىق قۇجاتتاردى دايىنداپ، جۇگىرىپ جاتىرمىن. جەڭەمىن. مۇستافا شوقاي جەڭۋگە ءتيىس. الاش ارىسىن اقتاي الماساق، نەسىنە ازاماتپىز؟ ەلدىگىمىز، ەرلىگىمىز قايدا وندا؟
- نيەتىڭىزگە جەتىڭىز!
اڭگىمەلەسكەن - قارلىعا يبراگيموۆا
«حالىق ءسوزى» گازەتى
