ءدىنتانۋشىلاردان تالىبتەر تۋرالى سۇراپ جاتىر ەكەن. نەگىزىندە «تاليبان» - ءدىني-ۇلتتىق ۇيىم. ياعني تاريح ساحناسىنا اۋعان حالقىنىڭ ماسەلەسىن ءدىني نورمالار ارقىلى شەشۋ ءۇشىن شىققان. بۇل ءتارىزدى «وزبەكستان يسلام قوزعالىسى»، «كۇرد جۇمىسشى پارتياسى»، «بوزگۋرد»، «شىعىس تۇركىستان يسلام پارتياسى» ت.ب ءدىني-ۇلتتىق ۇيىمدار بار. شىنتۋايتىندا ءبىر ەلدىڭ عانا ماسەلەسىن كۇيتتەيتىن ءدىني-ۇلتتىق ۇيىمداردان ۇلكەن قاۋىپ جوق. دەسە دە، «ساقتانساڭ ساقتايمىن» دەگەن، اباي بولعان ءجون.

ولار مۇسىلمانبا؟ مۇسىلمان بولسا قاي ءمازھابتى ۇستانادى؟ ولاردىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟

«تاليبان» اراب تىلىندە «تاليب» – ىزدەنۋشى، شاكىرت ماعىناسىن بىلدىرەدى. وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارى كەڭەس ۇكىمەتى كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ اياسىن كەڭەيتۋ ماقساتىمەن اۋعانستانعا باسىپ كىردى. كەڭەس اسكەرى كوممۋنيستىك يدەولوگيانى قولداماعان ءدىن ادامدارىن اياۋسىز قىرىپ جويدى. وسى كەزدە بوسقىن بولىپ پاكىستان جەرىنە قاشقان اۋعان جەتكىنشەكتەرى پەشەۆارداعى ديوبەنتتىك باعىتتاعى حاككاني مەدرەسەسىندە ءبىلىم الادى.

ديوبەنتتىك مەكتەپ – فيقھتا حانافي ءمازھابى، اقيدادا ماترۋدي مەكتەبىن ۇستانادى. ءۇندىستاننىڭ دەوبەند قالاشىعىندا 1866 جىلى راشيد احمەد گانگۋھي جانە مۇحاممەد قاسىم نانۋتەبي قۇرعان بۇل مەكتەپ اعىلشىن يمپەرياليزمىنە قارسى قۇرىلعان. الايدا، قوزعالىس مۇشەلەرى يسلام شاريعاتىن قاتقىل ۇستانۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. وسى دەوبەنتتىك باعىتتاعى حاككاني مەدرەسەسىندە ءبىلىم العان پۋشتۋن جاستارى (تالىبتەر) 1989 جىلى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اسكەرى كەرى شەگىنگەندە، اۋعانستاننىڭ ىشكى ساياساتىنا ارالاسا باستادى.

تالىبتەر وزدەرىن: «اللانىڭ شاكىرتتەرىمىز» دەپ اتايدى. ولار تازا شاريعاتتى ۇستانۋ ارقىلى اۋعانستاندا يسلام مەملەكەتىن قۇرۋدى كوزدەيدى. ايتكەنمەن، حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ كوپشىلىگى حاككاني مەدرەسەسىنىڭ ارتىندا اقش ساياسي تەحنولوگتارى تۇر دەپ بىلەدى. كەڭەس ۇكىمەتى اۋعانستاندى قانعا بوياپ جاتقاندا، اقش قاشقىن جاستاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ولاردى ءدىني يدەولوگيالىق تۇرعىدان كوممۋنيستىك بيلىككە قارسى تاربيەلەۋ ءۇشىن پاكىستانداعى حاككاني مەدرەسەسىن قارجىلاندىرعان. تالىبتەر ءوسىپ جەتىلە باستاعاندا، ولاردى قارۋ-جاراقپەن ءھام قارجىمەن قامتاماسىز ەتىپ، اۋعانستان ساياساتىنا ارالاسۋعا ۇندەگەن. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اسكەرى 1989 جىلى اۋعان جەرىن تاستاپ شىققاننان كەيىن بيلىك باسىنا كەلگەن مودجاحەدتەر مەن تالىبتەردىڭ اراقاتىناسىنا جىك ءتۇسىپ، ەكى تاراپ ءبىر-بىرىمەن سوعىسۋعا ءماجبۇر بولدى.

پۋشتۋن تالىبتەرى 1995 جىلى اۋعانستاننىڭ باسىم كوپشىلىگىن جاۋلاپ الدى. ولارعا دەوبەنتتىك مەكتەپتىڭ وكىلى موحامماد ومار جەتەكشىلىك جاسادى. ءاۋ باستا موحامماد ومار قانداعار قالاسىن ءتالىب قوزعالاسىنىڭ ورتالىعى ەتتى. كەيىن 1996 جىلى كابۋل قالاسىن باسىپ الىپ، تالىبتەر اۋعانستان بيلىگىن قولىنا الدى. موحامماد ومار اۋعانستانداعى مەملەكەت جۇيەسىن يسلام شاريعاتىنا ساي قۇرعىسى كەلدى. مەملەكەتتىڭ ەڭ جوعارعى بيلىك ينستيتۋتى – «يسلام شۋراسى» بولدى. ال، مەملەكەت ءامىرى بولىپ موحامماد ءوماردىڭ ءوزى سايلاندى. تالىبتەر بيلىككە كەلە سالىپ، قوعامدىق قاتىناستاردى يسلام شاريعاتىن ساي رەتتەيتىن ساياسي جۇيەنى ەنگىزدى. يسلام ءومىر سالتىنان وزگە ۇلگىلەردى نەمەسە زايىرلى قۇندىلىقتاردى تۇتىنۋ قىلمىس بولىپ ەسەپتەلدى. قىزدار مەن ايەلدەر نيقاب كيۋگە مىندەتتەلدى. ولاردىڭ قوعامدا جۇمىس ىستەۋىنە شەكتەۋ قويىلدى. تەلە-راديو جۇمىسىنا، مۋزىكا تىڭداۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى تيىم سالىندى. جالپى، يسلام مادەنيەتىنە جات سانالعان بارلىق قۇندىلىقتار حارام دەپ ەسەپتەلىپ، ونى تۇتىنعان نەمەسە جاساعان ادامدار قاتاڭ جازالاندى. ءتالىب ۇكىمەتى باميان اڭعارىنداعى II-V عاسىرلاردا جاسالعان الىپ بۋددا ەسكەرتكىشتەرىن قيراتۋمەن كۇللى الەمدى ۇرەيلەندىردى.

2001 جىلعى 11 قىركۇيەك وقيعاسىنان كەيىن ءال-كايدا جەتەكشىسى ۋساما بەن لادەن اۋعانستاندى كەلىپ پانالادى. اقش ۇكىمەتى اۋعانستان باسشىسى موحامماد وماردان ۋساما بەن لادەندى ۇستاپ بەرۋدى سۇراعانمەن، ول بۇل ۇسىنىستى قاناعاتتاندىرعان جوق. ناتيجەسىندە اقش جانە «سولتۇستىك اليانس» اسكەري كۇشتەرى 2003 جىلى اۋعانستان جەرىنە باسىپ كىرىپ، تالىبتەردى بيلىكتەن تايدىردى.

مۇحان يساحان

Abai.kz