تاڭىرلىك پەن يسلام اراسىنداعى ساباقتاستىق حاقىندا

سوڭعى جىلدارى الەۋمەتتىك جەلىلەردە وزدەرىن «تاڭىرشىلەرمىز» دەپ ەسەپتەيتىن پسەۆدودىنشىلدەر تاراپىنان يسلام دىنىنە قارسى ادام سەنبەس ءتۇرلى جالعان اقپاراتتار تاراتىلىپ، حالىقتىڭ يسلام دىنىنە قارسى كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ باعىتىنداعى ارەكەتتەرى تولاستاماي تۇر. ولاردىڭ بۇل ارەكەتتەرىنە قارسى قانشاما دالەلدەر كەلتىرىپ، ماقالالار جاريالادىق. الايدا، «تاڭىرشىلدەر» ول ماقالالارعا نازار سالماۋعا تىرىسادى، وقىمايدى. ەسەسىنە، يسلام دىنىنە قارسى شابۋىلدارىن ودان سايىن ۇدەتە تۇسۋدە. ەڭ باستىسى «يسلام ءدىنى تۇركىستان جەرىنە كەلۋىمەن تاڭىرلىك ءدىنى قىسىمعا ءتۇسىرىلىپ، حالىق ساناسىنان الاستاتىلدى» دەگەن جالعان  پىكىر حالىق ساناسىنا سىڭىرلۋدە. شىندىعىندا بۇل تاريحي شىندىققا ساي كەلەدى مە؟- دەگەن سۇراققا وسى ماقالا شەڭبەرىندە جاۋاپ بەرۋدى دۇرىس دەپ شەشتىك.  سەبەبى، بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرىلمەسە، وندا جالعان «تاڭىرشىلدىكتى» تۋ ەتكەن پسەۆدوپاتريوتتاردىڭ ەكپىنى باسىلار ەمەس. سوندىقتان بۇل ماقالادا يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىستان جەرىنە العاش كەلۋ كەزەڭىنە قاتىستى تاريحي وقيعالارعا تالداۋ جاسالادى.

تاڭىرلىك ءدىننىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرى دە، الەمگە تارالعان جەرى دە تۇركىستان. سىرداريا مەن قاراتاۋدىڭ اراسى تۇركى وركەنيەتىنىڭ تال بەسىگى. تۇركى حالىقتارى باتىسقا دا، شىعىسقا دا وسى تۇركىستان جەرىنەن تارالدى. وعان ءبىزدىڭ قولىمىزدا جەتكىلىكتى دالەلدەر بار. ءبىر عانا مىسال سوناۋ ءسىبىردىڭ تورىندەگى ياكۋت-ساحا حالقىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن تايپا – قاڭلى تايپاسى ەكەندىگىن ەسكە الساق تا جەتكىلىكتى. ال، قاڭلىلاردىڭ شىققان جەرى سىر بويى. بۇل تايپانىڭ «قاڭلى» اتالۋى سىرداريانىڭ كونە اتاۋىمەن بايلانىستى ەكەندىگىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. كونە «اۆەستا» كىتابىندا سىرداريانىڭ كونە اتاۋ «كانحا» دەپ اتالادى. ونىڭ جاعاسىنداعى حالىقتى قىتايلار – «كانگيۋي»، پارسىلار – «كانگار» دەپ اتاعان. مىنە، وسى سىرداريا مەن قاراتاۋ القابىنان تاراعان تۇركىلەرمەن تاڭىرلىك ءدىن باتىسقا دا، شىعىسقا دا تارادى. ءبىز ونى جوعارىدا مىسال ەتكەن ياكۋت-ساحا حالقىنىڭ مىسالىندا جانە باتىسقا كەتكەن قاراچاي-مالقار حالقىنىڭ مىسالىندا دالەلدەپ بەرە الامىز. بۇل حالىقتاردىڭ دا كونە ءدىنى ءتاڭىر ءدىنى بولعان. تاڭىرلىك ءدىننىڭ الەمگە تارالۋى كەزەڭى بىزگە دەيىنگى التى مىڭ جىل شاماسىن قۇرايدى. سول كەزەڭنەن بەرى قانشاما تۇركى حالىقتارى قانشاما تاريحي وقيعالاردى باسىنان كەشىردى. تۇركىلەردىڭ ءبىراز بولىگى وزگە دىندەرگە بەت بۇردى. مىسالى، تىۆا حالقى ۇيعىر قاعاناتى كەزىندە ءبۋدديزمدى قابىلدادى. ودان باسقا حالىقتار دا حريستيان، مانيحەيلىك، زووراستريزم دىندەرىنە بەت بۇرعانىن تاريحي دەرەكتەر راستايدى. مىسالى، تۇركەش قاعانى سۋلىقتىڭ مانيحەي ءدىنىن مەملەكەتتىك ءدىن دەڭگەيىنە كوتەرمەك بولعان ارەكەتى، مانيحەيلەردىڭ كاسيەتتى كىتابى «ەكى نەگىزدىڭ قاسيەتتى كىتابى» اتتى كىتاپتى تۇركى تىلىنە اۋدارتقانى تاريحتان بەلگىلى. ولاي بولسا، تاڭىرلىك ءدىننىڭ يسلام ءدىنى كەلمەي تۇرىپ-اق السىرەپ، حالىق ساناسىنان شىعا باستاعانىن كورسەتەدى. تاڭىرلىك ءدىننىڭ ادامزات ساناسىنان تولىعىمەن جويىلىپ كەتپەي، امان قالۋىنا يسلام ءدىنىنىڭ اتقارعان ءرولى شەكسىز. ونىڭ سەبەبى، العاش تۇركىستان جەرىنە يسلام ءدىنىنىڭ احل ال-راي اتتى باعىتى كەلدى. بۇل باعىت يسلام ءدىنىنىڭ رۋحاني نەگىزدەرىن عانا ۋاعىزداپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرىنە مۇلدە تيىسكەن جوق. ولاي بولاتىنى قۇران كارىمنىڭ «مايدا» سۇرەسىنىڭ قىرىق  سەگىزىنشى اياتىندا «ەي، مۋميندەر، ءار بىرىڭە ءبىر شاريعات، ءبىر جول بەردىك. اللا قالاسا بارلىعىڭدى ءبىر ۇمبەت جاسار ەدى.»، جانە «فاتىر» سۇرەسى، جيىرما ءتورتىنشى اياتىنداعى «ءار ۇممەت ءۇشىن ءبىر ەسكەرتۋشى بولعان ەدى» دەگەن ەسكەرتۋلەرگە مويىنۇسىنا وتىرىپ، احل ال-راي وكىلدەرى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ بارلىق ۇستانىمدارىن قابىل ەتتى. ەڭ باستىسى تۇركىلەرگە دە پايعامباردىڭ كەلگەنىنە، بۇل حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىنىڭ نەگىزى جاراتۋشى ءتاڭىر تاعالادان باستاۋ الاتىنىنا كۇمان كەلتىرگەن جوق. سوندىقتان يسلام ءدىنىنىڭ العاشقى كەلۋ كەزەڭى تاڭىرلىك ءدىن ءۇشىن قايتا جاڭعىرۋ كەزەڭى بولدى. ەندىگى كەزەكتە وسى تاريحي وقيعالاردىڭ قالاي وربىگەنىن باياندايتىن تاريحي وقيعالارعا كەزەك بەرىپ كورەلىك.

يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىستان جەرىنە كەلۋى تۋرالى تاريحي شىعارمالار ونشالىقتى كوپ ەمەس. ول شىعارمالار «ناساب-ناما»، «تازكيرا-ي بۇعرا حان» سياقتى شىعارمالار. ءبىز وسى ماقالاعا ارقاۋ ەتىپ، «ناساب-ناما» نۇسقالارىنداعى تاريحي دەرەكتەردى الامىز. «ناساب-ناما» يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىستان جەرىنە تارالۋى تاريحىنا قاتىستى جازىلعان العاشى شىعارما جانە سونىمەن بىرگە، ياساۋي جولىنىڭ-ياساۋيا تاريقاتىنىڭ تاريحى بولىپ تابىلادى. مىنە، وسى «ناساب-ناما» نۇسقالارىندا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قاي ءدىندى ۇستاناتىنى جانە ولاردى يسلام دىنىنە قالاي كىرگىزگەنى انىق جازىلعان.

العاشقى يسلام ءدىنىن تاراتۋشىلاردىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى «ناساب-نامادا» بىلايشا باياندالادى: «سامارقاند حالقىن مۇسىلمان دىنىنە كىرگىزدى. ودان وزگەنت، فەرعاناعا كەلدى. ودان باب كاسانعا كەلدى. كاسان ەلدەرى مۇسىلمان بولدى. مۇسىلماندىق جايىلىپ، جاريا بولدى. وزگەنت، فەرعانا ەلدەرىندە ەكى مۇع پاتشاسى بار ەدى. ءبىرىنىڭ اتى – كارۋان شيش ەدى. تاعى ءبىرىنىڭ اتى – يحشيت ەدى. ولارمەن سوعىسىپ، ولاردى ءولتىردى. قىرىق مىڭ وتقا تابىنۋشى ءولدى. جيىرما مىڭ مۇسىلماندار شەيىت بولدى. قانشاما بايلىق الدى. يسلام ءدىنىن تاراتتى.» «ناساب-نامانىڭ» وسى بولىگىندە وزگەنت، فەرگانا، كاسان ەلدەرىنە بارعانىن ناقتى جازىلعان. ول جەردەگى حالىقتىڭ قانداي ءدىندى ۇستانعانى سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي كورسەتىلگەن. ول جەردەگى تۇركىلەر وتقا تابىنۋشىلار بولعاندىعى، بيلەۋشىلەرىنىڭ اتتارى انىق كورسەتىپ تۇر. دەمەك، تۇركىلەردىڭ قيىر-وڭتۇستىك باتىس قاناتىنداعى تۇركىلەر اراسىندا تاڭىرلىك ءدىن يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىستان جەرىنە تارالۋىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە بولعان جوق. الايدا، بۇل تاريحي دەرەكتەر ەسەپكە الىنباي كەلەدى. ەسەسىنە قيالدان شىعارىلعان جالعان تاريحتىڭ ەكپىنى تاۋ قۇلاتارداي بولىپ تۇر. «ناساب-ناما» نۇسقالارىندا مۇسىلمان اسكەرلەرىنىڭ قاي باعىتقا بارعانى جايلى، قاي جەردە قانداي ءدىن بولعانى جايلى ناقتى دەرەكتەر بار. ەندى سولارمەن كەزەگىمەن تانىسىپ كورەلىك.

«ودان كەيىن (مۇسىلمان اسكەرلەرى) شاش جانە يسفيدجاب ەلدەرىنە كەلدى. ىسقاق بابپەن (اللانىڭ) وعان سالەمى بولسىن!) بىرگە بەس تۋبباع ات-تابيعيندار[1] بار ەدى. ءبىرىنىڭ اتى كاففال ەدى. ءبىرىنىڭ اتى – حۇسەين ۋاسيلي ەدى. جانە ءبىرىنىڭ اتى – شىنارلىق اتا ەدى. جانە ءبىرىنىڭ اتى – ابد ال-ازيز باب. جانە ءبىرىنىڭ اتى – ياۋاش باب ەدى. قوجا يمام كاففالدى شاش ەلىنە بيلەۋشى ەتىپ قويدى. ەلۋ بەس جىل حالىقتى بيلەپ، مۇسىلماندارعا حيكمەت[2] ءىلىمىن ۇيرەتتى. ودان كەيىن ولار شاشتا ۇشكە ءبولىندى.»

ابد ار-راحيم وزدەرى ارعۋ*, تاراز*, جەتىكەنت* ەلدەرىنە ءجۇرىپ كەتتى. جولاي ويدا وتىرعان مۇع، تارسالاردى مۇسىلمان قىلىپ، ارعۋدى ءۇش اي قاماپ، الىپ، قورعانىن بۇزىپ، جاڭا قورعان سالىپ، «جاڭاكەنت»* دەپ قويىپ، ودان تارازعا كەلىپ، التى اي قاماپ، الىپ، قورعانىن بۇزىپ، جاڭا قورعان سالىپ، «بەريكەت»* دەپ ات قويىپ، اينالاسىنداعى كاپىرلەرگە كىسى جىبەرىپ، يسلامعا كىرگىزىپ، جەتىكەنت ەلدەرىن بەس اي قاماپ، مۇسىلمان بولعانىن امان قالدىرىپ، بولماعانىن ءولتىرىپ، قاشعارعا* كەلىپ ءتۇستى. قاشعاردا ءبىر تارسا بار ەدى. لاقابى – مىڭكوزدىك بۇعرا قارا حان، تارساشا اتى – يۋحانيان ەدى.

شاھ ابد ار-راحيم يۋحانياندى يمانعا شاقىردى. ۇنامادى. ايتتى: «مەنىڭ ءدىنىم حاق. سەندەرمەن سوعىسارمىن»، – دەدى.

بۇل سوعىستا ەلۋ مىڭ مۇسىلمان اسكەرى توقسان مىڭ تارسا اسكەرىنە قارسى اتتانىپ، ءۇش كۇن-ءتۇن سوعىستى. ءتاڭىر تاعالا يسلام اسكەرىنە جەڭىس بەرىپ، قىرىق مىڭ تارسا ءولىپ، يۋحانيان قاشىپ، اقسۋ قورعانىنا* كىرگەن سوڭ قاشعار ەلىنىڭ بارلىعى مۇسىلمان بولدى. يسلامنىڭ جولى اشىلدى. ون ەكى مىڭ مۇسىلمان شەيىت بولدى. «مەن ونىكىمىن، مەن وعان قايتا ورالامىن».

شاھ ابد ار-راحيمنىڭ ءۇش ۇلى بار ەدى. ۇلكەن ۇلىنىڭ اتى – شاھ احمەد، ورتانشى ۇلىنىڭ اتى – شاھ مۇحاممەد، ءۇشىنشىنىڭ اتى – شاھ حاسان. شاھ احمەدتى قاشعاردا قويدى. لاقابى – شامى حان ەدى. شاھ مۇحاممەدتى جەتىكەنتكە جىبەردى. لاقابى – شامسي حان. ودان اقسۋ قورعانىنا كەلىپ، يۋحانياندى قامادى جانە جولدارعا كىسى جىبەردى، «قاشىپ قۇتىلماسىن» دەپ. توعىز ايدان سوڭ، قاشىپ بارا جاتقان جەرىندە جول كۇزەتكەندەر ۇستاپ اكەلدى. شاھ ابد ار-راحيم سۇرادى:

– قاي جەردە ۇستادىڭدار؟ – دەپ. يۋحانيان ايتتى:

– چالىش* تۇرعان جەردە، – دەپ جاۋاپ بەردى. يۋحانياندى ءولتىرىپ، ول جەرگە ەكى قورعان سالىپ، «چالىش تۇرعان» دەپ اتادى. ءوزى ساتۋق بۇعرا قارا حان اتاندى. وتىز جىل كاپىرلەرمەن سوعىستى. المالىق*, قايالىق* ەلدەرىن يمانعا شاقىردى. يسلامعا جول اشىلدى. مۇسىلماندىقتى اشكەرە قىلىپ، قۇز بالىققا كەلىپ، شاھ حاسانعا رۇقسات بەرىپ، ءوز ورنىنا وتىرعىزىپ، وزدەرى قاراسپانعا كەلىپ، جىل حاناقالارىندا قىرىقتا وتىرىپ، ءجۇز بەس جىل ومىرلەرى بولىپ، تاريحقا ءجۇز ەلۋ جىل بولعاندا دۇنيەدەن ءوتتى (ولاردىڭ بارلىعىنا اللانىڭ راقمەتى بولسىن!). حاناقاسىنىڭ كۇنشىعىسىنداعى سولتۇستىك بۇرىشىندا، «پاي حالقا» ارىعى مەن «بازار» ارىعىنىڭ قوسىلعان جەرىنە جەرلەنىپ، سول جەردە زيرات ورنى بولدى. ساتۋق اتا دەيدى. بارلىق تىلەۋشىلەر جانە دەنساۋلىعى بولماعاندار دۇيسەنبى جانە جۇما كۇندەرى كەلىپ، تۇنەپ، تىلەكتەرىنە جەتىپ كەتەتىن ەدى.» مىنە وسى ءۇزىندى ابد  ار-راحيم باستاعان اسكەرلەردىڭ قاي جەرگە بارعانى، قاي جەرلەردى مۇسىلمان دىنىنە كىرگىزگەنى، ول جەرلەردەگى تۇركىلەردىڭ قاي دىندە بولعاندىعى انىق كورسەتىلگەن. مىنا جەردە ءتاڭىر ءدىنى بولدى دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز جوق. دەمەك، بۇل جەردەگى حالىقتىڭ بارلىعى حريستيان ءدىنى مەن زووراستوريزم دىنىندە بولعاندىعى تايعا تاڭبا باسقانداي كورەتىلىپ تۇر. وسى ابد ار-راحيم باب بارىپ مۇسىلمان ءدىنى تاراتقان جەرلەردە العاشقى تۇركى-يسلام مەملەكەتى دۇنيەگە كەلدى. ول مەمەلەكەت قازىرگى تاريحتا قارلىق مەملەكەتى دەپ جازىلعان. بۇل نەگىزى العاشقى يسلامدى قابىلداعان تۇركىلەردىڭ تۇركى-يسلام مەملەكەتى بولاتىن. تاريحىمىزداعى قاراحاندىقتار مەملەكەتى وسى قارلۇق-قاراحان مەملەكەتىنەن باستاۋ الادى. ال، ىسحاق باب باستاعان اسكەردىڭ باعىتى بىلايشا باياندالادى:

«ىسقاق باب (اللانىڭ) وعان سالەمى بولسىن!) سايرامعا كەلدى. سايرامدا ءبىر پاتشا بار ەدى. اتى – كوركوز. لاقابى – ناحيبدار ەدى. ناحيبداردى يمانعا شاقىردى. ناحيبدار بولسا وعان بىلاي دەدى: «مەن جەتپىس اتامنان بەرى تارسامىن. مەنىڭ ءدىنىم دۇرىس. سەنىمەن سوعىس قىلارمىن. ءۇش ءتۇن-كۇن سوعىس قىلدى. ون مىڭ تارسا ءولدى. بەس مىڭ مۇسىلمان شەيىت بولدى. الدىمەن شەيىت بولعانداردىڭ ۇلىعى تۋبباع تابيعين ەدى. ۇلكەنى ىسقاق بابتىڭ تۋ ۇستاۋشىسى ەدى. اتى – ابد ال-ازيز ەدى. جەتپىس جەردەن وق ءتيدى. سايرام ەلىندە شەيىت بولدى. ناحيبدار قاشىپ سۋلحان ەلىنە باردى. جانە تاعى ءبىر تۋباع تابيعيندى سايرام ەلىنە قويدى. ونىڭ اتىن – شىنارلىق شايىق دەر ەدى. ول ءازيز سايرامدا حالايىققا قىرىق بەس جىل حيكمەت ءىلىمىن ۇيرەتتى. ىسقاق باب (اللانىڭ) وعان سالەمى بولسىن!) ناحيبداردى سۋلحانعا قۋا باردى. ءۇش ءتۇن-كۇن سوعىستى. ون مىڭ تارسا ءولدى. جەتى مىڭ مۇسىلمان شەيىت بولدى. ىسقاق باب سۋلحاندا ناحيبداردى ءولتىردى. يسلامعا جول اشىلدى. مۇسىلماندىق ەلگە اشكەرە[3] بولدى، جايىلدى.

ودان كەيىن ىسقاق باب (اللانىڭ) وعان سالەمى بولسىن!) قارعالىققا كەلدى. ءۇش قابات قورعانى بار ەدى. ونى بۇزدىردى. ەلۋ ءتورت جىل پاتشالىق قىلدى. بارلىق تارسالاردى يمانعا شاقىرىپ، مۇسىلمان قىلدى. مۇسىلماندىق اشكەرە بولىپ، جايىلدى.

ودان كەيىن ابد ال-جاليل (باب) بارشىنكەنت، شاھاركەنت، جالتارساققا كەلدى. قىلىش حاننىڭ ەكى ۇلى بار ەدى. ءبىرىنىڭ اتى – سارىتوندى وتەمىس ەدى. مىڭ ەرگە جالعىز قارسى تۇراتىن ەدى. جەند پاشاسى ەدى. [ابد ال-جاليل] ياشمۋتتى يمانعا شاقىردى. الايدا ول يمان كەلتىرمەدى. ءۇش ءتۇن-كۇن سوعىستى. سانسىز تارسالار ءولدى، قانشا مۇسىلماندار شەيىت بولدى. وتىز مىڭ اسكەر قالدى ودان كەيىن [سول سوعىستا] ابد ال-جاليل وتەمىس قولىنان شەيىت بولدى. جەند ۇستىندە وكىز قىرىندا زياراتى بولدى.

ودان كەيىن بۇل حاباردى ەسىتكەن ىسقاق باب (اللانىڭ) وعان سالەمى بولسىن!) وتىز مىڭ اسكەرىمەن اتتاندى. جەندكە باردى. قىلىش حانمەن سوعىس قىلدى. ون ەكى مىڭ تارسا ءولدى. ءتورت مىڭ مۇسىلماندار شەيىت بولدى. جيىرما التى مىڭ اسكەر قالدى. قىلىش حاننىڭ ۇلى وتەمىستى ۇستاپ، قارعالىققا الىپ كەلدى. زىندانعا سالدى. قانشا جىل زىنداندا جاتقىزدى. يمان كەلتىرمەدى. بولماعان سوڭ قورعان سالعاندا، ورتاسىنا قالاپ جىبەردى.

ودان كەيىن ىسقاق باب (اللانىڭ) وعان سالەمى بولسىن!) شاشقا باردى. شاشتان كەلىپ، قاعباعا باردى. قاعبادان كەلىپ، سايرامدا جۋبا مەشىتىن تۇرعىزدى. العاشقى ىرگەتاسىن ءوزى قالادى. ءۇش مىڭ بەس ءجۇز التىن قارجى جۇمسادى. ىسقاق بابتىڭ ءجۇز جيىرما جىل ءومىرى بولدى. توقسان جىل قىزىرمەن (اللانىڭ) وعان سالەمى بولسىن!) سۇحباتتا بولدى. وتىز جىل دىنسىزدەرمەن ءدىن ءۇشىن سوعىستى.» «ناساب-ناما» نۇسقالارىندا يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىستان جەرىنە تارالۋ تاريحى وسىلاي باياندالادى. بۇل كەلتىرىلگەن دەرەكتەر اراسىندا تاڭىرلىك ءدىن تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. فەرعانا، كاسان، وزگەنت جەرلەرىنەن باستاپ، قاشعارعا دەيىنگى ارالىقتا ءتاڭىر ءدىنى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلمايدى. شاش، سايرام، وتىراردان جەند، بارشىنكەنت دەيىنگى ارالىقتى تاڭىرلىك ءدىن تۋرالى ءسوز جوق. بارلىعى دەرلىك مۇع ءدىنى مەن تارسا دىنىندەگى حالىقتار. باسقاشا ايتقاندا، زوورواستريزم ءدىنى مەن حريستيان ءدىنىن ۇستانۋشىلار. دەمەك، يسلام ءدىنى كەلمەي تۇرىپ، قانشا عاسىر بۇرىن تۇركىستان ولكەسىندە ءتاڭىر ءدىنىنىڭ ورنىنا باسقا دىندەردىڭ شەشۋشى يدەولوگياعا اينالعانىن كورۋگە بولادى. بۇل يسلام ءدىنىنىڭ ءتاڭىر ءدىنىنىڭ تاريحي ساحنادان كەتۋىنە ەشقانداي قاتىسى جوقتىعىن دالەلدەيدى. سول كەزەڭدە ءتاڭىر ءدىنى تۇركىلەردە ءبىر عانا جەردە – تۇركىستاندا عانا قالعان بولاتىن. ءبىز ونى باسقا، ارحەولوگيالىق دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، دالەلدەپ بەرە الامىز. وسىدان ەكى مىڭ جىل بۇرىن تۇركىستاندا تاڭىرلىك ءدىننىڭ عيباداتحاناسى بولعان. «ول عيباداتحاناعا قاڭلى حالقى كەلىپ جىلىنا مىڭ قوي شالىپ، قۇرباندىق بەرگەن. اسكەرى جورىققا شىعار الدىندا ول جەرگە كەلىپ تىزە بۇككەن.» بۇل قىتاي جازبالارىنداعى ۆەي داۋىرىنە قاتىستى دەرەك. وسى عيباداتحانا وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن تابىلدى. قازىر ول عيباداتحانا ءالى زەرتتەلۋ ۇستىندە. ال،  1990-1992 جىلدار اراسىندا شويتوبە قالاشىعىندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە اشىلعان جاڭالىقتار مامانداردى تاڭ قالدىرعان بولاتىن. ويتكەنى، ول جەرلەردە جەرلەگەن مۇردەلەردىڭ بارلىعى دەرلىك باستارى سولتۇستىككە بەرىلىپ، جۇزدەرى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە قاراتىپ جاتقىزىلعان. بۇل بۇرىنعى شاۋعار قالاسى تۇرعىندارىنىڭ  بارلىعى دەرلىك زووراستريزم دىنىندە دە، حريستيان دىنىندە بولماعانىن كورسەتەتىن دالەل. ءۇش جىل جۇرگىزىلگەن قازبا كەزىندە ءبىر عانا زووراستريزم وكىلىنىڭ قابىرى انىقتالدى. ال، 1996-1998 جىلدار اراسىندا كەسەنەنىڭ ورتالىق قازاندىق بولمەسىندە جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە قازاندىق بولمەسىنە جەرلەنگەن مۇردەلەردىڭ بارلىعىنىڭ جۇزدەرى قابىرحانا بولمەسىنە قاراتا جەرلەنگەنىن كورۋگە بولادى. بۇل دا تۇركىستاننىڭ كيەلىلىك سيپاتىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقانىن دالەلدەيتىن ءبىر  ايعاق. ەڭ باستىسى تۇركىستان جەرىندە جەرلەنگەن مۇردەلەردىڭ بارلىعىندا وزگە ءدىننىڭ وكىلدەرىنىڭ جەرلەۋ ءراسىمىنىڭ بەلگىلەرى جوق. بۇل تۇركىستان ءوزىنىڭ تاڭىرلىك ءدىن ورتالىعى رەتىندەگى كيەلى قاسيەتىن ساقتاپ قالعاندىعىن بىلدىرەدى. ايتپەسە، تۇركىستاننىڭ اينالاسىنداعى قالالاردىڭ بارلىعى دەرلىك باسقا دىندەر ىقپالىندا بولعاندىعىن جوعارىدا مىسالدارمەن كورسەتتىك. مىسالى، سايرام قالاسى يسلام ءدىنى كەلگەنگە دەيىنگى كەزەڭدە حريستيان ءدىنى ورتالىعى بولعاندىعىن وسى «ناساب-ناما» نۇسقالارىنداعى دەرەكتەرگە قاراپ كورۋىمىزگە بولادى. ونىڭ ۇستىنە سول سايرام قالاسىندا يسا پايعامباردىڭ اناسى ماريام انانىڭ دا قابىرى بار. ول جەردىڭ بيلەۋشىسى ناحيبداردىڭ (كەيبىر نۇسقالاردا نابيدتار) جەتپىس اتامنان بەرى تارسامىن دەۋىنىڭ ءوزى ول جەردەگى حالىقتىڭ بارلىعى دەرلىك حريستيان دىنىندە بولعاندىعىن دالەلدەيدى. سول كەزەڭدە سايرامعا باعىنىشتى ءۇش ءجۇز ەلدى مەكەن بولعاندىعى جانە ولاردىڭ بارلىعى حريستيان دىنىندە ەكەندىگى باياندالادى. ال، سايرام بيلەۋشىسى ناحيبدار يسحاق بابتان جەڭىلىپ، سۋلحان قالاسىنا كەتەدى. ورتاداعى قاراشىق (تۇركىستان) قالاسىنا سوقپاي كەتۋىنىڭ استارىندا ول جەردە حريستياندارعا جاقتاساتىن  ەشكىم جوقتىعىن كورسەتەدى. ال، سۋلحان حالقى زووراستريزم ءدىنىن ۇستاناتىن. (قازىر سۋلحان قالاسىنىڭ ورىنىندا سيداق اتا اتتى قالاشىق بار). ول جەرگە ناحيبداردى قۋا بارعان يسحاق باب، سۋلحاندا ناحيبداردى ءولتىرىپ، حالقىن يسلام دىنىنە بەت بۇرعىزادى. قازىرگى كۇنى سول سيداق اتا قالاشىعىندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى ول جەردەگى حالىقتىڭ زووراستريزم دىنىندە بولعاندىعىن تولىق دالەلدەپ وتىر. ەڭ باستىسى يسحاق باب سۋلحاندى العاننان كەيىن وعىز تاۋعا بارىپ ورنىعۋى، بۇل جەردىڭ كيەلىلىك سيپاتىن ءوز مۇددەسىنە پايدالانا الۋى دەسەك بولادى. ويتكەنى، ول جەردە وعىز قاعان جەتپىس جىل بويى دىنسىزدەرمەن سوعىسىپ، ءتاڭىر ءدىنىن ورنىقتىرعان بولاتىن. وسى وعىز تاۋدا يسحاق باب تاڭىرلىك ءدىن وكىلدەرىمەن كەلىسىمگە كەلىپ، تاڭىرلىك ءدىن وكىلدەرىن تولىعىمەن وزىنە وداقتاس ەتىپ الادى. سول وعىز تاۋدا «جايناماز تاس» دەگەن تاس دەگەن جايپاق تاس بار. سول جەردە يسحاق باب «يلمي كارامات» كورسەتىپ، يسلام ءدىنىنىڭ حاق ەكەندىگىن تۇركىلەرگە دالەلدەيدى. يسحاق باب سول «جايناماز تاس» ۇستىندە ناماز وقىعاندا، اسپانداعى ءبىر كۇن ءۇش كۇن بولىپ كورىنەدى. يسحاق باب وسىلاي تۇركىلەر اراسىنا يسلام ءدىنىن تاراتىپ، ولاردى تولىعىمەن بەت بۇرعىزادى. يسقاح باباتىڭ سول جەردە بولعاندىعىن سول جەردەگى جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ يسقاح بابتىڭ ۋاقىپتىق جەرلەرى رەتىندە كورسەتىلۋى جانە ول كىسىنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ سول جەردە جەرلەنۋى دە ول جەردە يسحاق بابتىڭ بولعاندىعىن دالەلەدەيدى. ول كىسى ماقالانىڭ باسىندا ايتىلعانداي، يسلام ءدىنىنىڭ سەنىم نەگىزدەرىنە حالىقتى بەت بۇرعىزىپ، كونەدەن كەلە جاتقان تۇركىنىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن سول كۇيىندە قالدىرادى. يسلام ءدىنىن قابىل ەتكەن وزگە ءدىن وكىلدەرى دە قايتادان تۇركىنىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن قايتا قابىلداۋعا ءماجبۇر بولادى. بۇل دەرەكتەر تاڭىرلىك ءدىننىڭ وسى كۇنگە دەيىن جەتكەن ومىرشەڭدىگىنىڭ استارىندا يسلام دىنىمەن ۇلاسۋ جاتقاندىعىن كورسەتەدى. الايدا، بۇل تاريحتان قازىرگى وزدەرىن «تاڭىرشىلەرمىز» دەپ ەسەپتەيتىن «اسىرە دىنشىلدەردىڭ»  حابارى جوق. تۇركى حالىقتارى يسلام ءدىنىن وسىلاي قابىلدادى. تەك، 951 جىلى قاراحاندىق بيلەۋشى يسلام ءدىنىنىڭ احل ال-حاديس باعىتىن قابىلداعاننان كەيىن بۇل جەردەگى ءدىني-يدەولوگيالىق ساياسات باسقاشا سيپات الدى. جەرگىلىكتى حالىقتى ارابتاندىرۋ باستالدى. ارابتىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن قابىلداماعاندار، ءتىلىن ۇيرەنبەگەندەر مۇسىلمان دەپ سانالمادى. قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ شاريعات ۇكىمدەرىنە بەرىلدى. نەكەلىك قاتىناس وزگەردى. سىرتقى ەكزوگامدىق نەكەنىڭ ورنىنا  ىشكى نەكە-ەندوگامدىق نەكەمەن اۋىستىرىلدى. حالىق بىرتىندەپ تۇركى مادەنيەتىنەن اراب-پارسى مادەنيەتىنە قاراي اۋىسا باستادى. ەڭ باستىسى وسى كەزەڭدە رۋحاني الەم مەن ادام رۋحى اراسىنداعى بايلانىس السىرەپ، حالىق اراسىندا رۋحاني ازعىندىق بەلەڭ الدى. ولاي بولاتىنى مۇحممەد پايعامبارمەن كەلگەن رۋحاني قۋات السىرەگەن بولاتىن. ءXى-عاسىردا رۋحاني الەم مەن ادام رۋحى اراسىنداعى بايلانىس تولىعىمەن ءۇزىلدى. حالىق ماتەريالدىق دۇنيەنىڭ سوڭىنا كەتىپ، ادامزات قوعامىندا رۋحاني ازعىندىق بەلەڭ الدى. ول زاماننىڭ رۋحاني احۋالىن قوجا احمەت ياساۋي اتامىز بىلايشا سيپاتتايدى:

«ەي، دوستار، اقىر زامان بولدى كورگىن،

ءدىنسىز، كاپىر بۇل الەمگە تولدى كورگىن.

حاق قۇلدىعىن قويىپ، بارشا ءدىنسىز بولدى،

سونىڭ ءۇشىن قاھھار ازاپ قىلدى كورگىن!

اقىر زامان نىشانى سول – جاقسىلىق كەتتى،

قاھھار يەم قاھارىمەن ۇكىم ەتتى.

حالايىقتار دىننەن قايتىپ، ءدىندى ۇمىتتى،

يسلام ءالسىز بولىپ، قولدان شىقتى كورگىن.

....

قورقاۋ، قاراۋ، ءدىنسىز قۇلدار بولدى حاكىم،

مەنمەندىك شەكتەن شىعىپ، بولدى زالىم،

حالىق ىشىندە قور بولدى ءدارۋىش عالىم،

قورعاۋشىسى حالىقتىڭ كاپىر بولدى كورگىن.

...

دىننەن بەزگەن قاراۋلاردىڭ كاپەرى جوق،

دۇنيە مالىن جيىپ، ەش تويارى جوق.

مىقتى، زور بوپ، ولىمنەن ەش حابارى جوق،

وزبىرلاردىڭ ءدىنى دۇنيە بولدى، كورگىن» (101-حيكمەت)

قوجا احمەت ياساۋي اتامىز ءوز ءداۋىرىن وسىلاي سيپاتتايدى. رۋحاني الەم مەن ادامزات رۋحى اراسىنداعى بايلانىستىڭ ءۇزىلۋى ادامزات قوعامىن وسىنداي داعدارىسقا ءتۇسىردى. ادامزات بالاسىنىڭ الدىندا ەكى جول تۇردى: ءبىرى – رۋحاني الەممەن ادام رۋحى اراسىنداعى بايلانىستى قايتا ورناتىپ، ءومىر ءسۇرۋدى ارى قاراي جالعاستىرۋ; ەكىنشىسى، رۋحاني ازعىندىقتىڭ شەگىنە جەتىپ، اقىرزامانعا ۇلاسۋ. مىنە، وسى كەزەڭدە قوجا احمەت ياساۋي يسلام ءدىنىن شاريعات دەڭگەيىنەن تاريقات دەڭگەيىنە كوتەرىپ، رۋحاني الەم مەن ادام رۋحى اراسىنداعى بايلانىستى قايتا ورناتتى. ادام رۋحى بەلسەندى كۇشكە اينالدى. سونىڭ ارقاسىندا ادامزات بالاسى ارى قاراي ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك الدى. قوجا احمەت ياساۋي رۋحاني الەممەن ءوزى عانا بايلانىس جاساپ قويماي، سول بايلانىستى ارى قاراي جالعاستىرىپ تۇراتىن اۋليەلەر مەكتەبىن قالىپتاستىردى. وسىلاي تاريقات ءىلىمى قالىپتاستى. تۇركىلىك ءدىني-دۇنيەتانىم تاريقات دەڭگەيىنە كوتەرىلۋى تۇركىلەردىڭ وي-ساناسىنىڭ «ʻاين ياقين» (كۆانتتىق ولشەم بويىنشا كاۋزالدى دەنە) دەڭگەيىنە كوتەردى. بۇل سول كەزەڭدەگى وزگە حالىقتاردان ياساۋي جولىن قابىل ەتكەن حالىقتىڭ وي-ساناسىنىڭ وزگە حالىقتاردان ءبىر ساتى جوعارى بولۋىنا مۇمكىندىك بەردى. بىزگە دەيىن جەتكەن قازاق شەجىرەلەرى تەك اتا-تەكتى ءبىلدىرىپ قويمايتىن، سونىمەن بىرگە رۋحاني الەممەن بايلانىسىن كورسەتەتىن. شەجىرە تىزبەگىنە كىرگەندەر اتا-بابا ارۋاعىنان كومەك سۇراي الاتىن. شەجىرەسىن بىلمەگەندەردى تەكسىز دەپ اتايتىنى وسىعان بايلانىستى. سەبەبى، ولاردىڭ رۋحىنىڭ رۋحاني الەمدە تەگى جوق. ياساۋيا تاريقاتى نەگىزگى مىناداي ءۇش قۇرامداس بولىكتەن تۇردى: ءبىرىنشى رۋحاني نەگىز – قۇران مەن سۇننەت; ەكىنشى – قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ تۇركىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرىنە بەرىلدى; ءۇشىنشى – سوپىلىق تانىم نەگىزىندە قالىپتاسقان رۋحقا قاتىستى داستۇرلەر. بۇل كەلتىرىلگەن مالىمەتتەر نەنى بىلدىرەدى؟ قازىرگى وزدەرىن قازاقپىن دەپ سانايتىن حالىق وسى ياساۋي مادەنيەتى دەگەن رۋحاني الەمنىڭ شەڭبەرىندە قالىپتاستى. «قازاق» دەگەن اتاۋدىڭ ءوزى ياساۋي مادەنيەتىنەن اينىماي، سول جولعا ادال بولعان حالىققا بەرىلگەن اتاۋ بولاتىن. ياساۋي جولى-ياساۋيا تاريقاتى جوشى ۇلىسىنادا مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەڭگەيىنە كوتەرىلگەندە، مەملەكەت دامىپ، التىن وردا دەگەن اتقا يە بولدى. ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتۋدى ماقسات ەتكەن التىن وردانىڭ حانى ءاز-جانىبەك ياساۋي جولىنان باس تارتىپ، احل ال-حاديس جولىنا، ناقتىراق ايتساق شافيعي مازحابىنا بەت بۇردى. مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ جولىندا كۇرەسكەن اسان قايعى باستاعان ياساۋي جولى وكىلدەرى جەڭىلىس تاپتى. بۇل التىن وردا مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋىنە اكەلدى. وسى كەزەڭنەن باستاپ ەۆرازيا كەڭىستىگىندە رۋحاني بيلىك پەن ساياسي بيلىك اراسىنداعى ارپالىس باستالدى. ياساۋي جولىنان شەگىنگەن ءار قادام تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ كۇيرەۋىنە اكەلىپ وتىردى. وزبەك ۇلىسى حانى ءابىلحايىردىڭ ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداۋى ءبىر حالىقتى ۇشكە ءبولدى، ءبىر حالىق ءۇش حالىققا اينالدى: قازاق، وزبەك، نوعاي. بۇل وقيعادان قازاق حاندىعىنىڭ بيلەۋشىلەرى دە تاريحتان ساباق المادى. ولاردىڭ ماقساتى قالايدا ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتۋ بولدى. تاۋكە حان «جەتى جارعى» زاڭىن قابىلداي وتىرىپ، ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنەن ايىرىپ، ونىڭ ورنىن اراب-پارسى مادەنيەتىنە نەگىزدەلگەن ناقشبانديا تاريقاتىنا بەردى. مۇنىڭ سوڭى قازاق حاندىعىنىڭ تاريحتان كەتۋىنە ىقپال ەتكەن نەگىزگى فاكتور بولدى. تەك، ابىلاي حاننىڭ جانقيارلىق ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ياساۋي جولىن قايتادان حالىق ساناسىنا قايتارۋ مۇمكىن بولدى. بىراق، ابىلاي حان ءوزىنىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتە المادى. قولدارىنداعى بيلىكتەن اجىراعىسى كەلمەگەن رۋ-تايپا بيلەرى ابىلاي حاننىڭ بۇل ارەكەتىنە قارسى شىقتى. ناتيجەسىندە ابىلاي حاننىڭ دۇنيەدەن وتۋىمەن قازاق حاندىعى ىدىراپ، وزگەلەردىڭ وتارىنا اينالدى. قازىرگى كۇنى قازاق حالقى ياساۋي مادەنيەتى ساقتالعان جەردە عانا بار. ياساۋي مادەنيەتى شەگىنگەن جەردە قازاق حالقى جوق. سوندىقتان قازاق حالقى ءوزىنىڭ باستى قۇندىلىعى ياساۋي جولى-ياساۋي مادەنيەتى ەكەنىن تانىپ الۋى ءتيىس. وكىنىشكە وراي، قازرگى قازاق سول قۇدىرەتتى قۇندىلىقتان كۇن ساناپ الشاقتاپ بارادى. ونىڭ سەبەبى، سىرتتان كەلىپ، قازاقتىڭ ىشكى تۇتاستىعىن بولشەكتەۋدى ماقسات ەتكەن ۋاححابي-سالافيلەر مەن وزدەرىن حالىق ىشىندە «تاڭىرشىلەرمىز» دەپ كوكىرەك  قاعاتىن پسەۆدودىنشىلدەر. ولاردىڭ جەتەكشىلەرى وزدەرىنىڭ قالاي پايدا بولعانىن جانە تۇپكى ماقساتتارى نە ەكەنىن وتە جاقسى بىلەدى. ماقساتتارى – قالايدا قازاقتى رۋحانياتتان جۇرداي، توبىرعا اينالدىرۋ. ولاردىڭ حالىق ىشىنە ىرىتكى سالىپ، ايتىپ جۇرگەندەرىنىڭ ەشقانداي نەگىزى جوقتىعىن وسى ماقالا شەڭبەرىندە ءبىرشاما دالەلدەدىك. مىقتى بولسا، وسى جازىلعان ماقالانىڭ جالعاندىعىن دالەلدەپ ماقالا جازسىن. بولماسا، اشىق پىكىرتالاسقا شىقسىن. مەن ول مىرزالاردان جاۋاپ كۇتەمىن.

ءسوز سوڭىندا ءبىر جاقسى جاڭالىقپەن بولىسكىم كەلىپ وتىر. قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى ياساۋي جولىنا قاراي بەت بۇرعىسى بارلىعىن بايقاتتى. وسى قاراشا ايىنىڭ ءبىرىنشى  جۇلدىزىندا تۇركىستانعا كەلىپ، قوجا احمەت ياساۋي بابامىز كەسەنەسىنە بارىپ، بابالار رۋحىنا ارناپ قۇران حاتىم ءتۇسىردى. «قوجا احمەت ياساۋي تاعلىمى – تۇركى دۇنيەسىنىڭ رۋحاني مۇراسى» اتتى عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتكىزدى. ءبىز قمدب-نىڭ بۇل ارەكەتىن وڭعا بالاپ، شۇكىرلىك ەتىپ وتىرمىز. وسى وقيعانىڭ الدىندا عانا باس مۋفتي ناۋرىزباي قاجى تاعانۇلىنىڭ اتىنا ەلىمىزدىڭ مەشىتتەرىندە ياساۋي بابامىزدىڭ جاريا زىكىرىنە رۇحسات بەرۋىن سۇراپ، ءوتىنىش جازعان بولاتىنمىن. ەگەر رۇحساتىن بەرە قالسا، ياساۋي جولىنا قاراي تولىق بەت بۇرعانىن دالەلدەگەن بولار ەدى. ءتاڭىر تاعالادان سولاي بولۋىن تىلەيىك! بۇل ءبىزدىڭ وتانىمىز قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا ولشەۋسىز قۇيىلعان رۋحاني ينۆەستيتسيا بولار ەدى. قمدب-دا ءوزىنىڭ قوعامداعى ءرولىن كۇشەيتكەن بولار ەدى!

[1]ساحابالاردى كورگەندەردى كورگەندەر

[2]دانالىق

[3]جاريا

زىكىريا جانداربەك،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz