قازاقتىڭ تاريحى، تاريحي تۇلعالارى، ءتىپتى، تالاسسىز تۇلعالارى جونىندە دە بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن تالاس كوپ. اڭىز بەن شىندىقتىڭ، اقيقات پەن جالعاندىقتىڭ ءبىر جاعىنا شىعا المايمىز. كوبىنەسە اۋىزەكى اڭگىمەدە ايتەۋىر نامىس ءۇشىن ايتىلا سالعان سوزدەر، اڭگىمەلەر جەتەگىندە كەتىپ قالامىز. وسىنداي جاعدايدا ءبىزدىڭ قولىمىزدا دەرەك جەتپەي جاتادى. دەرەك قايدا؟ ول - ارحيۆتە، جەكەلەگەن ادامداردىڭ قولىندا، قىتاي، رەسەي سەكىلدى كورشى وتىرعان مەملەكەتتەردىڭ ارحيۆىندە. سول قۇجاتتاردىڭ باسىن بىرىكتىرگەن «قازاقتىڭ حانى - ابىلاي» اتتى ەكى توم كىتاپ «ەل-شەجىرە» قوعامدىق قورىنان جاقىن كۇندەرى جارىق كوردى. شەكارانىڭ ارعى-بەرگى جاعىنداعى تاريحتى قاتار قوتارىپ، زەرتتەپ جۇرگەن تاريحشىلار ءنابيجان مۇحامەتحانوۆ پەن باقىت ەجەنحان وعان كاسىبي تۇرعىداعى ءوز كوزقاراستارىن ءبىلدىردى.     
جۇسىپبەك قورعاسبەك: زارقىن تايشىباي دەگەن اعامىز جيناقتاپ شىعارعان وسى قولجازبا قانشالىقتى تۇپنۇسقاعا جاقىن؟ تالاستى، تالاسسىز جەرلەرى جوق پا؟ الدىمەن وسىنىڭ باسىن اشىپ الساق.
ءنابيجان مۇحامەتحانوۆ: ەندى ءوزىڭىز ايتقانداي، مۇنداعىلار قۇجاتتىڭ ناقتى ءوزى مە، ەمەس پە، ونى تۇپنۇسقاسىمەن قايتا سالىستىرىپ وتىرىپ ايتۋىمىز كەرەك. دەسە دە قولىمىزعا تيگەن بۇل ەكى تومدىق قۇجات-كىتاپتىڭ پايدالانۋ قۇندىلىعى جوعارى دەپ ەسەپتەيمىز.

قازاقتىڭ تاريحى، تاريحي تۇلعالارى، ءتىپتى، تالاسسىز تۇلعالارى جونىندە دە بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن تالاس كوپ. اڭىز بەن شىندىقتىڭ، اقيقات پەن جالعاندىقتىڭ ءبىر جاعىنا شىعا المايمىز. كوبىنەسە اۋىزەكى اڭگىمەدە ايتەۋىر نامىس ءۇشىن ايتىلا سالعان سوزدەر، اڭگىمەلەر جەتەگىندە كەتىپ قالامىز. وسىنداي جاعدايدا ءبىزدىڭ قولىمىزدا دەرەك جەتپەي جاتادى. دەرەك قايدا؟ ول - ارحيۆتە، جەكەلەگەن ادامداردىڭ قولىندا، قىتاي، رەسەي سەكىلدى كورشى وتىرعان مەملەكەتتەردىڭ ارحيۆىندە. سول قۇجاتتاردىڭ باسىن بىرىكتىرگەن «قازاقتىڭ حانى - ابىلاي» اتتى ەكى توم كىتاپ «ەل-شەجىرە» قوعامدىق قورىنان جاقىن كۇندەرى جارىق كوردى. شەكارانىڭ ارعى-بەرگى جاعىنداعى تاريحتى قاتار قوتارىپ، زەرتتەپ جۇرگەن تاريحشىلار ءنابيجان مۇحامەتحانوۆ پەن باقىت ەجەنحان وعان كاسىبي تۇرعىداعى ءوز كوزقاراستارىن ءبىلدىردى.     
جۇسىپبەك قورعاسبەك: زارقىن تايشىباي دەگەن اعامىز جيناقتاپ شىعارعان وسى قولجازبا قانشالىقتى تۇپنۇسقاعا جاقىن؟ تالاستى، تالاسسىز جەرلەرى جوق پا؟ الدىمەن وسىنىڭ باسىن اشىپ الساق.
ءنابيجان مۇحامەتحانوۆ: ەندى ءوزىڭىز ايتقانداي، مۇنداعىلار قۇجاتتىڭ ناقتى ءوزى مە، ەمەس پە، ونى تۇپنۇسقاسىمەن قايتا سالىستىرىپ وتىرىپ ايتۋىمىز كەرەك. دەسە دە قولىمىزعا تيگەن بۇل ەكى تومدىق قۇجات-كىتاپتىڭ پايدالانۋ قۇندىلىعى جوعارى دەپ ەسەپتەيمىز.
باقىت ەجەنحان: بۇل جەردە ءبىر كاسىبي نارسە بار، دەرەكتانۋ تۇرعىسىنان بۇرىنعى ىستەلگەن جۇمىس پەن كەيىنگى ىستەلگەن جۇمىستى عىلىمي قاعيداعا ساي سالىستىرعان ابزال. ءبىراز قۇجاتتار وزگەرتىلگەن كەزدە، قاي جەرى وزگەردى، قاي جەرى ءوز كۇيىندە قالدى، نەگە ولاي ىستەلدى دەگەن ماسەلەلەرگە دە كوڭىل بولگەن ءجون.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: قازىر قۇجات دەگەن نارسەنىڭ وزىنە كۇدىكپەن قارايتىن بولدىق. مىنا كىتاپتا قىتاي تىلىنەن اۋدارىلىپ بەرىلگەن نۇسقالار دا بار ەكەن، ورىس تىلىنەن، ارحيۆتەردەن الىنعان قۇجاتتار دا بار. بىراق ءبىز ۇيرەنگەن، قۇلاعىمىزعا سىڭگەن كەيبىر دەرەكتەر بۇل جەردە باسقاشا دايەكتەلەدى. مىسالى ءۇشىن، ابىلاي حاننىڭ شىققان تەگى تۋرالى تالاس ءجۇر عوي، بۇرىننان بار. بۇل جەردە ءومىربايانىن سانامالاي كەلەدى دە، كىمنىڭ قولىندا ءوستى، كىمنىڭ قولىنان كىمگە ءوتتى دەگەن ماسەلە دە ءسوز بولىپ، سودان سوڭ ول ەشكىمنىڭ تۇيەسىن دە باققان جوق، ونداي جاڭساق نارسەلەر ايتىلۋى ءتيىس ەمەس دەگەن اڭگىمە ايتىلادى. مەن ءبىر عانا مىسالىن كەلتىرىپ وتىرمىن. وسى تۇرعىدان كەلگەندە بۇل قۇجاتتار نەمەسە وعان بەرىلگەن الگىندەي تۇسىنىكتەمەلەر  قانشالىقتى نانىمدى؟
ءنابيجان مۇحامەتحانوۆ: ەجەلدەن كەلە جاتقان اڭىز اڭگىمەلەردىڭ ءوز تاريحي شىندىعى بار. سوندىقتان كەيدە قۇجات قۇجات بويىنشا كەتۋى كەرەك. ال قۇجاتتى سالىستىرىپ، زەرتتەۋ ەكىنشى كەزەكتەگى اڭگىمە. تاريحي دەرەكتەردى سالىستىرۋدى ناعىز كاسىبي تاريحشىلاردىڭ مىندەتىنە قالدىرۋ كەرەك ەدى. ال جالپى ايتقاندا، مىنا جەردەگى قۇجاتتاردىڭ ءبارىن تاۋىپ، جيناقتاپ شىعارۋ - ناعىز ەڭبەك. ۇلى تۇلعالار جونىندەگى تالاس-تارتىس ارقاشان جۇرە بەرەدى.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: بۇل جەردە ارحيۆتەردەن الىنعان قۇجاتتار عانا ەمەس، ءتۇرلى دەرەكتەر مەن دايەكتەردى جيناقتاپ، سودان ەنتسيكلوپەديالىق ۇلگىدە جاسالعان اۆتورلىق پايىمدار دا بەرىلگەن. وسى ماڭايدا جاڭساق باسقان تۇستارى دا بولۋى مۇمكىن دەپ ويلادىم. مىسالى ءۇشىن، ابىلاي حاننىڭ ورىستارعا جازعان حاتىن الايىق.  «ءسىزدىڭ شەكارالارىڭىزدان ءبىزدىڭ جەتى مىڭ جىلقىمىزدى ايداپ ءوتىپ كەتتى. سول جىلقىمىزدى قۇبا قالماقتار الىپ كەتكەن بولۋى كەرەك. ءسىزدىڭ دە شەكاراشىلارىڭىزدىڭ قاتىسى بولۋى مۇمكىن. جىلقىمىزدى بىزگە قايتارىپ بەرسەڭىزدەر. ايتپەسە، ءبىز قالماقتارمەن اشىق دالادا بەتپە-بەت كەزدەسەر ەدىك»، -  دەگەندەي حات جازادى. سوسىن رەسەيدىڭ رەسمي وكىلىنەن جاۋاپ-حات الادى. وندا: «سونشالىقتى كوپ جىلقىنىڭ وتكەنىن بايقاعان جوقپىز، ال الداعى ۋاقىتتا بولسا، ءبىز ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسى ءۇشىن، ول ماسەلەگە قايتا ورالىپ سوعامىز، قالماقتاردىڭ مالىن دا تۇگەندەيمىز، ىشىنەن بوتەن مال شىقسا تەكسەرەمىز، مالدى ساناعان كەزدە ءوز ادامدارىڭىزدى قاتىستىرساڭىز دا بولادى. ەگەر باسى ارتىق مال بولاتىن بولسا، قايتارتىپ بەرۋگە ءازىرمىز»، - دەگەن جاۋاپ بار. ونداي قۇجاتتارعا داۋ-تالاس جوق. سەبەبى، ونىڭ قانداي ارحيۆتەن الىنعانى، قاي جەردە تىركەلگەنى ءبارى كورسەتىلگەن. ال مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم، وسىنداي قۇجاتتارعا قوسىمشا جەكەلەگەن اۆتوردىڭ پايىمدارى كوپ ورىن الىپ ءجۇر. وسى جونىندە سۇراق قويىپ وتىر ەدىم عوي.
باقىت ەجەنحان: ابىلاي حاننىڭ زامانى كۇردەلى، ايتىس-تارتىسقا تولى زامان بولدى عوي. سوندىقتان شيەلەنىسكەن تاريحي ماسەلەلەر كوپ. سونداي ماسەلەلەردى ءبىر كىتاپتىڭ ىشىندە شەشىپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس. ول قانشا قۇجات جيناسا دا، ءبىر كىسىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. ءار ءتۇرلى مۇراعاتتاردىڭ باسىن قوسقاندا ايقىندالا تۇسەتىن جايتتار بار. قۇجاتتار ءار جەردە جاتىر. مىسالى، ابىلاي حاننىڭ 1781 جىلى جازعان حاتى بەيجىڭدە ءال كۇنگە دەيىن ساقتاۋلى تۇر. سونداي مالىمەتتەرگە قولىمىز جەتپەي جاتىر. سونداي قۇجاتتاردى جيناقتاپ، باسىن قوسسا، جاڭاعىنداي تاريحي ماسەلەلەر تۇبەگەيلى شەشىلمەسە دە، بىرتە-بىرتە باسى اشىلار ەدى دەپ ويلايمىن.
ءنابيجان مۇحامەتحانوۆ: رەسەيدە كىتاپتا قامتىلعانداي ابىلاي  حان زامانىنا قاتىستى قۇجاتتاردىڭ كوپ بولۋى نەنى كورسەتەدى؟ بۇل جەردە قازاق مەملەكەتىنىڭ بولعانىن، ونىڭ جەتەكشىسى ابىلاي حانمەن ساناسقاندىعىن كورسەتەدى. سول داۋىردە باستى تۇلعا ابىلاي بولعان.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: رەسەيدىڭ وكىلدەرى شەكاراداعى گەنەرالدارىنا ۇنەمى تاپسىرما بەرىپ وتىرادى. «ابىلاي حاندى ابايلاڭدار، قىلىشتىڭ ءتاۋىرىن جىبەرىڭدەر، مىنانداي سىيلىق بەرىڭدەر»، - دەپ. سودان سوڭ بارلىعىنىڭ وزدەرىمەن جازىسقان حاتتارى بار. جانسىزداردىڭ دا حاتتارى بار. «ابىلاي حان قىتايمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ جاتىر»، «ابىلاي حان ۋادە بەرىپ، قىتايعا بەتىن بۇرىپ جاتىر»، «ابىلاي حان سول جاققا كەتىپ قالار ما ەكەن؟» دەگەندەي حاتتار ءبارى. «ابىلاي حاننىڭ كوڭىلىن تابىڭدار. ءمورلى، ادەمى قىلىش سىيلاڭدار»، - دەيدى. ابىلاي حاننىڭ كوڭىلىن الۋ ارقىلى، قازاقتىڭ كوڭىلىن العىسى كەلىپ وتىر عوي ەندى.
ءنابيجان مۇحامەتحانوۆ: وسى جەردە ابىلاي حاننىڭ ديپلوماتتىق شەبەرلىگىن بايقاۋعا بولادى. قىتاي دەرەكتەرىندە ابىلاي حاندى رەسەيگە جاقىنداپ تۇر دەيدى. ول رەسەي ارقىلى قىتايعا ىقپال ەتىپ وتىر. رەسەيگە دە، قىتايعا دا ءىشىن الدىرماي تۇرعان سياقتى. ەكەۋىن دە پايدالانىپ، شەكارانى ساقتاپ وتىر، قاراپ وتىرساڭىز. تەك قانا ساقتاپ قانا قويعان جوق، كەزىندە ۇلتتىق ەتنوتەرريتوريامىزدى بارىنشا قالپىنا كەلتىردى. مىسالى، جوڭعارلارعا كەتكەن تەرريتوريا تۇگەل قايتتى، وڭتۇستىگى بولسىن، شىعىسى بولسىن، قاي جاعىنان الىپ قاراساڭىز دا سولاي. قىتايدىڭ باقىلاعانى، رەسەي مەن ابىلاي حان قالاي بولماق؟ نەمەسە رەسەي «ابىلاي حان قىتايمەن قالاي بولادى نەمەسە مۇسىلمان الەمىمەن قانداي قارىم-قاتىناستا بولادى؟» دەپ الاڭدايدى. «مۇسىلمان ەلدەرى ۇلكەن ليگا قۇرىپ جاتىر ەكەن» دەگەن اقپارات قىتايعا دا بارعان ەكەن. بۇنىڭ ءبارى، قازىرگى سوزبەن ايتقاندا، اقپاراتتىق شابۋىل، جان-جاقتاعى ەلدى اداستىراتىن. وسىنىڭ ءبارىن ابىلاي قولدانا ءبىلدى. بۇل ونىڭ قۇندىلىعىن ارتتىردى. سول ارقىلى ولاردى قازاق ەلىمەن ساناستىرۋعا ءماجبۇر جاسادى. ول كەزدە رەسەيدىڭ نەگىزگى باعىتى ەۋروپادا بولاتىن. ءۇندى مۇحيتىنا، ورتا ازياعا شىعۋ ءۇشىن كوشپەندىلەرمەن تەكەتىرەسكە بارۋدى ولار دا قالامايتىن. سوندىقتان ولاردى پايداعا، مۇددەگە بايلاۋ ارقىلى، وزىنە باۋراۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. ابىلاي حاننىڭ ءتۇپ ماقساتى قازاق مەملەكەتىن نىعايتۋ.
باقىت ەجەنحان: قازىر ءبىز زەرتتەپ جاتقان ابىلاي حاننىڭ حاتتارى بار. 1760 جىلدىڭ سوڭىندا ەلشىلىك ارقىلى جىبەرگەن ءبىر حاتىندا: «مەنىڭ قۇزىرىم وڭتۇستىگىم سارىبەلگە جەتتى، شىعىسىم شورعاعا جەتتى، ورتام لەپسىگە جەتتى»، - دەپ جازادى. ول دەگەن نە؟ سارىبەل دەگەن مىنا ارقاداعى سارىبەل ەمەس، ول - سارىبەل قاستەك، قورداي. ال شىعىسىنداعى شورعا دەگەنىمىز، قىتايدىڭ گۇربەلجىڭ اۋدانىنا سوزىلىپ كىرگەن تارباعاتايدىڭ شىعىس سىلەمى. سوندا قاراساڭىز، ابىلاي حاننىڭ زامانىندا تەرريتوريا ءوستىپ قالىپتاستى جانە ودان كەيىن 1771 جىلى شاڭدى جورىق كەزىندە قالماقتار ەدىلدەن اۋا كوشكەندە، اۋلەتتىڭ ءبىر توبى وسى الماتى، قاستەك، سوسىن ىستىقكولدى كوزدەپ كوشكەن ەكەن. ال ونى ابىلاي حان ءار ءتۇرلى تاسىلدەرمەن ىعىستىرىپ جىبەردى، ونىڭ ىشىندە ديپلوماتيالىق تاسىلدەر دە بار. قىتايدىڭ پاتشاسىنا حات جازىپ: «مىنا قالماقتار سىزدەردىڭ دە، بىزدەردىڭ دە مازامىزدى العان، تاعى دا كەلە جاتىر. بۇل جەرگە تۇرعىزۋعا بولمايدى»، - دەگەن سياقتى. سوڭىندا قالماقتار قىتايدىڭ ىلە توڭىرەگىنەن اۋىپ كەتكەن. سونىڭ ءبارى ابىلاي حاننىڭ قازاقتىڭ جەرى ءۇشىن يگەرگەن ەڭبەگى.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: قىتاي جاعى كەلىپ، قولقا سالادى عوي. «وسى ءبىز رەسەيمەن سوعىساتىن بولساق، ءتۇبى سولاي بولۋى مۇمكىن، وندا سەندەر كىمدى جاقتايسىڭدار؟» - دەيدى. مىنا جەردە قۇجاتتا تىركەلىپ، كورسەتىلگەن ەكەن. سوندا: «ءبىز از عانا شاعىن حالىقپىز، ءوز تىرشىلىگىمىز وزىمىزدە، ەكى جاققا دا جاقتاسپايمىز»، - دەپ، ەكى جاقتىڭ دا كوڭىلىن الىپ قويادى. ابىلاي حان جاي عانا باتىر، حان ەمەس، اسقان ءابجىل ساياساتكەر ەكەنىن وسى جەردە كورسەتەدى. كىتاپتىڭ ارتىقشىلىعى سول، سىزدەردىڭ سوزدەرىڭىزبەن ايتقاندا، ابىلاي حاننىڭ مەملەكەت قۇرۋداعى، تەرريتوريا قالىپتاستىرۋداعى ساياساتكەرلىك ەڭبەگى جاقسى كورىنگەن ەكەن.
باقىت ەجەنحان: جالپى ورتا ازيا ەلىندەگى حالىقتار بىرەۋ جاقپاسا، باسقا ءبىر جاققا كوشىپ كەتە بەرەتىن، ەركىن جۇرگەن. كەڭىستىك ۇلكەن بولعان. دەگەنمەن وسى ەۋرازياداعى تۇركى، موڭعول تەكتەس حالىقتاردىڭ تۇبىنە جەتە جازداعان وسى رەسەي پەن مانچجۋريا. بۇلاردىڭ شەكارالارى ءبىر-بىرىمەن تۇيىسكەندە ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ، بالەنباي مىڭ جىلدان كەلە جاتقان ەلدەردىڭ تاريحى تۇبەگەيلى وزگەرەدى. بۇل ۇلكەن وزگەرىس. ال وسىنداي قيىن جاعدايدا، ءوزىنىڭ شەبەرلىگى بولماسا جۇتىلىپ كەتۋىمىز ابدەن مۇمكىن ەدى. مىسالى، جوڭعارلار قىتايعا جۇتىلىپ كەتتى. بۇل ۇلكەن جويقىن كۇشتىڭ ورتاسىنان قازاقتاردى ساقتاپ قالدى. وعان ۇلكەن شەبەرلىك كەرەك بولدى. ونداي شەبەرلىكپەن جاسالعان ارەكەتتەردىڭ قۇجات جۇزىندەگى دالەلى رەسەي مەن قىتايدىڭ مۇراعاتتارىندا وتە كوپ. قىتاي جاعى كوپ يگەرىلمەي جاتىر، بىراق. قىتاي رەسەيگە قاراعاندا ءبىراز ءالجۋازداۋ بولدى عوي ول زاماندا. سوندىقتان ابىلاي حاننىڭ ساياساتى ءبىراز ەركىندەۋ بولعان.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: مىنا جەردە ءبىر دەرەك وقىدىم، رەسەي جاعى: «قازاقتاردىڭ الدىندا مىڭعىرعان مالى تۇرعاندا مىقتى. سوندىقتان بۇلاردى وتىرىقشىلىققا كوشىرسەك، ءبىراز ءال-قۋاتىنان ايىرىلادى»، - دەگەن ەكەن.
ءنابيجان مۇحامەتحانوۆ: ونىڭىز راس. مىسالى، رەسەي جوڭعارعا اسكەر اتتاندىرماستان بىرنەشە جىل بۇرىن، قازاقتى زەرتتەي باستادى. سونداعى باستى تاقىرىپ، ءبىز جوڭعارعا اسكەر اتتاندىرعاندا قازاقتاردىڭ رەاكتسياسى قالاي بولادى؟ جوڭعارلارمەن بىرلەسىپ، بىزگە شابۋىلداي ما الدە، جوڭعارلارعا قارسى بولا ما دەگەن. 1754 جىلعى رەسمي قىتاي دەرەكتەرىندە: «قازىر ابىلاي حاننىڭ اسكەرى جوڭعار اسكەرىنەن كۇشتى. ەندى ءبىز اسكەر اتتاندىرماساق، قازاقتار جول ورتادان پايدا تاۋىپ كەتەدى»، - دەيدى. كوردىڭىز بە، بۇلار سوعان دەيىن باقىلاعان. قىتاي اسكەرلەرى ىلەگە كەلگەننەن كەيىن ابىلاي حانعا ءوزىنىڭ گەنەرالدارىن جىبەرىپ سويلەستى. ابىلاي حانعا وزدەرىنىڭ ساياساتىن ءتۇسىندىرىپ: «ءبىز قازاق جەرىنە باسا كوكتەپ كىرەيىن دەپ وتىرعان جوقپىز، بىزگە قارسىلاسىمىز ءامىرسانانى ۇستاپ بەرسىن»، - دەيدى. جىبەرگەن گەنەرالدارى: «ءبىز بارعاندا ابىلاي حان 3 رەت تىزەرلەپ، 9 رەت شوقىنىپ سالەم بەرسىن»، - دەپ سالەمدەمە ايتادى. قوقان-لوققىسى كوپ. ابىلاي حان قابىلدامايدى. سوندا ابىلاي حان ەل ارالاپ ءجۇر ەكەن دەگەن مالىمەت جىبەرەدى. بۇل ابىلاي حان سوعىسقا دايىندالىپ جاتىر دەگەن ءسوز. دەرەكتەردە 30 مىڭ اسكەرمەن كەلىپ تۇرعاندا، ابىلاي حان باس يمەگەن. قازاق مەملەكەتىندەگى ەڭ كۇردەلى كەزەڭ ابىلاي حاننىڭ تۇسىندا بولدى. ابىلاي حان سونداي دەڭگەيگە كوتەرىلمەگەندە تاعدىرىمىزدىڭ نە بولاتىنىن قۇداي بىلەدى.
باقىت ەجەنحان: كەز كەلگەن ەلدىڭ تاريحى ءوزىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن جازىلادى. ءتىپتى بۇرمالاپ جىبەرگەن تۇستارى دا بولادى. ال ونى اجىراتۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. ونى اجىراتۋ ءۇشىن بىزگە ەڭ ۇلكەن ارقاۋ بولاتىن نە دەگەنگە كەلگەن كەزدە، ول - حالىقتىڭ جادىنداعى تاريح. مىسالى، قىتايلار ءبىزدىڭ ەلگە كەلىپ، قاڭعىپ جۇرەدى عوي، دەگەنمەن قازاق دالاسىنا سونشالىقتى ادام كەلگەن بە؟ ەكىنشىدەن، قازاق دالاسىندا ايتارلىقتاي اسكەري قيمىل جاساي الدى ما؟ «ال ونىڭ ناتيجەسى قانداي بولدى؟» دەگەندەگى دەرەكتەردىڭ بارلىعىن قىتايدىڭ دەرەكتەرىندە ءار ءتۇرلى عىپ جازادى. ۇستاعان ءۇش قازاقتى تاريحتارىندا دارداي عىپ جازادى. ال قازاقتاردا «قالماق قىرىلعان» دەگەن جەر اتاۋى دا بار. بۇل قازاقتاردىڭ جادىندا قالعان تاريحي شىندىقتى بىلدىرەدى. ەكىنشى جاعىنان، قازاق حالقى باسقىنشىلاردىڭ الدىندا ءوزىن تومەندەتپەگەنىن بىلدىرەدى. مىسالى، بۇل كىتاپقا ابىلاي حاننىڭ تۇڭعىش حاتىنىڭ تۇڭعىش نۇسقاسىن ەنگىزىپتى عوي. ول حات شىنىندا دا جازىلعان. بىراق ول قىتاي پاتشاسىنىڭ قولىنا تيگەننەن بۇرىن وزگەرتىلگەن. سوندا قاراساڭ، قازاق حاندىعى قىتايدىڭ بوداندىعىن اڭساعان بولىپ شىعا كەلەدى. كەيىننەن موڭعول، قالماق تىلدەرىندەگى 1-2 نۇسقاسىن تاۋىپ، سونىمەن سالىستىرىپ كوردىك. سوندا قىتاي نۇسقاسىنىڭ جالعان ەكەندىگى كورىنىپ قالدى.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: وسى جەردە ءسىزدىڭ اڭگىمەڭىزگە امالسىزدان كىرىسەيىن دەپ وتىرمىن. سوندا مىنا جەردە ابىلاي حاننىڭ اتىنان رەسەيگە بەرىلگەن، قىتايعا بەرىلگەن حاتتارداعى: «ءبىز بودان بولامىز» دەگەن سوزدەردىڭ ءبىرازى جالعان بولىپ تۇر عوي.
ءنابيجان مۇحامەتحانوۆ: حاتتاردى وقىپ كورەتىن بولساڭىز، ويلاۋ جۇيەسى قازاقتىڭ ويلاۋ جۇيەسى ەمەس. قىتاي ءتىلىن بىلەمىز، ال قازاقتاردىڭ ويلاۋ جۇيەسى باسقاشا. وڭدەلگەن نۇسقالارى ارحيۆتەرگە كىرىپ وتىر. ونىڭ ولاي ەمەس ەكەنىن مىنا باقىتتار قۇجات ارقىلى دالەلدەپ وتىر. مۇندا ەكى ءتۇرلى وزگەرتىلگەن نۇسقالارعا دا تاريحي تالداۋ جاساۋ كەرەك. قىتايدىڭ، بولماسا، رەسەيدىڭ جىبەرگەن ەلشىلەرى بولسىن، وزدەرىنىڭ ەڭبەكتەرىن اسىرا كورسەتىپ، پاتشادان جوعارى مارتەبە العىسى كەلەدى. قۇجاتتاردىڭ ءوزى وتە كۇردەلى جاعدايدا جازىلادى. جەكە ادامنىڭ كوزقاراسى بار، اراداعى دەلدالدىڭ كوزقاراسى بار.
باقىت ەجەنحان: ورتاداعى دەلدال دەمەكشى، حان، سۇلتانداردىڭ حاتتارىن قاسىنداعى كومەكشىلەر جازىپ بەرگەن. كەيدە ءتىپتى ولارى جانسىز بولىپ شىعاتىن. ەكىنشىدەن، مۇنداي تاريحي وقيعالارعا ءوزىمىز وبەكتيۆتى كوزقاراسپەن قاراۋىمىز كەرەك. سول كەزدەگى حان، سۇلتانداردىڭ قازاقتىڭ تەرريتورياسىن كەڭەيتۋ كەرەك دەگەن ماقساتى بولعانى انىق. قىتايلار 1760 جىلعا دەيىن قازاقتاردى باتىسقا قاراي ىعىستىرماق بولعان ەكەن. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ ەكى ەل ءبىر-بىرىنە بودان بولماعانىن بىلدىرەدى.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: مىسالى، ابىلاي حان كىشكەنتاي كەزىنەن قايىپ حاننىڭ قولىندا وسەدى، ورىس اسكەرىنىڭ قارۋىن ۇرلاپ الاتىنى سول كەز، بالا كەزى. ءبىر حاتتا ول دا رەسەي ۇلىقتارىنا شاعىم تۇرىندە جازىلعان. قايىپ حان قايتىس بولعاننان كەيىن سامەكەنىڭ قولىنا كەلەدى، سودان كەيىن سارايدان سارايعا كوشىپ جۇرگەن ادام سياقتى كورسەتىلەدى. سىزدەردەن سۇرايىن دەگەنىم، وسىنىڭ باسىن اشىپ الساق، تۇيە باعىپ كەتكەن جەرىن الاتىن بولساق، مىسال ءۇشىن، مەن ويلايمىن، بۇل جەردە ابىلاي حاندى تومەندەتۋ ءۇشىن ەمەس، ونىڭ سونشاما كۇردەلى ءومىردى باستان وتكەرگەنىن ايتۋ بار، بۇقار جىراۋدىڭ دا ايتقانى سولاي سياقتى. مىنا كىتاپتى وقىعان وقىرماننىڭ بارىندە: «وسىنىڭ قاي جاعى ءجون؟» دەگەن سۇراق تۋادى عوي. سىزدەر تاريحشى رەتىندە نە دەپ ايتاسىزدار؟
باقىت ەجەنحان: تاعى دا تىڭ دەرەكتەر تابىلىپ جاتىر. ابىلاي حان 1760-62 جىلدارى ءوزى جازعان حاتىندا ءوزىنىڭ قايدان شىققانى تۋرالى شەجىرە جازعان. ونداي ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن تاعى دا كوپتەگەن مۇراعاتتاردى اقتارۋ كەرەك.
ءنابيجان مۇحامەتحان: ابىلاي حاننىڭ حان اۋلەتىنەن ەكەنىندە كۇمان جوق. ونىڭ تۇيە باعىپ، تولە ءبيدىڭ قاسىندا جۇرگەنى دە تاريحي شىندىق. تەكتەن تەككە اڭىز قالمايدى عوي. جالپى ابىلاي حان تۋرالى ءدۇدامال ويلاردان ارىلۋىمىز كەرەك. ءبىز بۇل كىتاپتى نە ءۇشىن جازامىز؟ تاريحتان عيبرات الۋ ءۇشىن جازامىز. تاريحتىڭ زاڭدىلىعىن اشۋ كەرەك. وسىنداي قۇبىلىستار قانداي زاڭدىلىقتى بىلدىرەدى؟ قازاق حالقىنىڭ وسكەندىگىن بىلدىرەدى. شىنايى تارحشى تاريحتىڭ زاڭدىلىعىنا باعىنۋى كەرەك.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: مىسالى، ابىلقايىر مەن باراق سۇلتاننىڭ اراسىنداعى نارسەنى «ارالارىندا باقاستىق پايدا بولدى، سودان ولتىرە سالدى» دەپ ايتادى. مەن ويلايمىن، داڭقى شىققان حاندى باقاستىق ءۇشىن ولتىرە سالۋ نەگىزسىز سياقتى. بۇل جەردە كۇردەلى نارسەلەر بار عوي. سول اشىلماي قالعان سياقتى.
باقىت ەجەنحان: ءبىر-ەكى ۇساق سەبەپپەن ونداي تاريحي شەشىم قابىلداماۋ كەرەك. ول تۋرالى تاريحتا بارشىلىق. ونى تاعى دا زەرتتەۋ كەرەك. مىسالى، ابىلاي حان تۋرالى قىتاي دەرەكتەرىندە جاڭادان تابىلىپ جاتقان مىنەز-قۇلقى، سالماقتىلىعى، از سويلەپ، كوپ ويلايتىندىعى سياقتى كوپتەگەن سيپاتتى نارسەلەر بار. ءتىپتى ءوزىنىڭ قاسىندا جۇرگەن ارعىنداردىڭ باي-ماناپتارىنان قاراپايىم جۇرەتىنىنە دەيىن جازىلعان.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: ءبىز ەندى پىكىرىمىزدى تياناقتاساق. بۇل ءوزى پايدالى كىتاپ دەيسىزدەر عوي.
باقىت ەجەنحان: اۋىزەكى تاريحي دەرەكتەردى دە ەشقاشان ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ول ءبىزدىڭ باعدارشامىمىز. حالىقتىڭ ءوز ساناسىنداعى تاريحي دەرەكتەر سۋسىنداتپاسا، انانداي دەرەكتەردەن ابدەن اداسۋىمىز مۇمكىن.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: سىزدەردىڭ سوزدەرىڭىزدەن مەنىڭ تۇيگەن ءتۇيىنىم، بىرىنشىدەن، بۇل پايدالى كىتاپ، ىشىندە سونشاما قۇجاتتار، دەرەكتەر، ماعلۇماتتار، پايىمدار بار. جالپى قاراپايىم وقىرمان ءۇشىن وتە كەرەك نارسە دەسەك، ەكىنشىدەن، كاسىبي تارحشىلار ءۇشىن جەتىلدىرە ءتۇسۋدى قاجەتسىنەتىن ەڭبەك. ءسوزىمىزدى قورىتىندىلاي كەلە ايتارىمىز، ءبىزدىڭ كەڭ بايتاق جەرىمىز، سول جەرىمىزدەگى اياعىنان نىق تۇرعان تاۋەلسىز وتانىمىز، قازىرگى ۇستانىپ وتىرعان كوپجاقتى ساياساتىمىز، وسىنىڭ ءبارى قاراپ وتىرساق كەزىندە ابىلاي سالعان جولعا ءدوپ كەلەدى ەكەن. وسىنداي كولەمدى، قاجەتتى كىتاپتى تالداۋعا قاتىسىپ، تاتىمدى وي ايتقاندارىڭىز ءۇشىن سىزدەرگە مىڭ دا ءبىر راحمەت!
گازەتتىك نۇسقاسىن دايىنداعان - بالجان مۇراتقىزى