اتامىز قازاق «قارا سۋدىڭ قادىرىن – شولدەگەندە بىلەرسىڭ» دەپ جاتادى. ءبىر جۇتىم سۋدىڭ قادىرىن شىعىس قازاقستان وڭىرىندە اياكوزدىڭ جۇرتىنان ارتىق بىلەتىن اجالدى پەندە تابىلمايتىنى راس. مۇندا اۋىزسۋ پروبلەماسى شەشىلمەگەلى قاي زامان؟!
قازاق تابيعاتىنان جالتاقوي ما، الدە كۇشىك كەزىنەن باستان سوعىپ، شومىشتەن قاعىپ ابدەن قورقىتىپ تاستاعاندىقتان با، ايتەۋىر ءبىز بارعاندا اۋىزسۋعا جارىماي ەرىندەرى ابدەن كەزەرگەن شىڭقوجا باتىر اۋىلىنىڭ جۇرتى سۋ مۇڭىن شەرتكەندەرىمەن، بىزگە ءبىر عانا مىناداي شارت قويدى: گازەت بەتىندە اتى-ءجونىمىزدى اتاي كورمەڭىزدەر. قينالا-قينالا كەلىستىك.
جو-جوق، ادامزات بالاسى جاراتىلعاننان بەرى بۇل ماسەلە ءوز شەشىمىن تاپپادى دەۋ - تاريحقا قيانات. انەۋ ءبىر جىلدارى، وسىدان 1500 جىلدار شاماسى بۇرىن ءادىل - اتتيللا پاتشا قالىڭ جۇرتى -تۇركىلەرگە ءتور التاي تارلىق ەتە باستاعان سوڭ مۇزداي قارۋلانعان جارتى ميلليون جاساعىن باستاپ باتىسقا بەت تۇزەيدى ەمەس پە، سول شاقتا 90 مىڭ جىلقىسىن “قۇر-قۇرلاعان“ قاراباي وسى اياكوز وڭىرىنە كەپ اياق سۋىتىپتى. سىڭسىعان قالىڭ جىلقىسى شولدەن قاتالاعان كەزدە جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلگەن قارەكەڭ “باتەرگە“ جار دەگەندە جالعىز قىزى باياندى ۇسىنىپ، دۇلەي قارا كۇش يەسى قودارعا سانداعان قۇدىق قازعىزىپ، ماسەلەنى وتە ىلكىمدىلىكپەن شەشكەن ەكەن. وسىدان مىڭ جارىم جىل بۇرىنعى قارابايدىڭ كاسىپكەرلىك قاسيەتى سودان بەرگى اكىمدەرگە قونباعانىن قايتەرسىز.

اتامىز قازاق «قارا سۋدىڭ قادىرىن – شولدەگەندە بىلەرسىڭ» دەپ جاتادى. ءبىر جۇتىم سۋدىڭ قادىرىن شىعىس قازاقستان وڭىرىندە اياكوزدىڭ جۇرتىنان ارتىق بىلەتىن اجالدى پەندە تابىلمايتىنى راس. مۇندا اۋىزسۋ پروبلەماسى شەشىلمەگەلى قاي زامان؟!
قازاق تابيعاتىنان جالتاقوي ما، الدە كۇشىك كەزىنەن باستان سوعىپ، شومىشتەن قاعىپ ابدەن قورقىتىپ تاستاعاندىقتان با، ايتەۋىر ءبىز بارعاندا اۋىزسۋعا جارىماي ەرىندەرى ابدەن كەزەرگەن شىڭقوجا باتىر اۋىلىنىڭ جۇرتى سۋ مۇڭىن شەرتكەندەرىمەن، بىزگە ءبىر عانا مىناداي شارت قويدى: گازەت بەتىندە اتى-ءجونىمىزدى اتاي كورمەڭىزدەر. قينالا-قينالا كەلىستىك.
جو-جوق، ادامزات بالاسى جاراتىلعاننان بەرى بۇل ماسەلە ءوز شەشىمىن تاپپادى دەۋ - تاريحقا قيانات. انەۋ ءبىر جىلدارى، وسىدان 1500 جىلدار شاماسى بۇرىن ءادىل - اتتيللا پاتشا قالىڭ جۇرتى -تۇركىلەرگە ءتور التاي تارلىق ەتە باستاعان سوڭ مۇزداي قارۋلانعان جارتى ميلليون جاساعىن باستاپ باتىسقا بەت تۇزەيدى ەمەس پە، سول شاقتا 90 مىڭ جىلقىسىن “قۇر-قۇرلاعان“ قاراباي وسى اياكوز وڭىرىنە كەپ اياق سۋىتىپتى. سىڭسىعان قالىڭ جىلقىسى شولدەن قاتالاعان كەزدە جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلگەن قارەكەڭ “باتەرگە“ جار دەگەندە جالعىز قىزى باياندى ۇسىنىپ، دۇلەي قارا كۇش يەسى قودارعا سانداعان قۇدىق قازعىزىپ، ماسەلەنى وتە ىلكىمدىلىكپەن شەشكەن ەكەن. وسىدان مىڭ جارىم جىل بۇرىنعى قارابايدىڭ كاسىپكەرلىك قاسيەتى سودان بەرگى اكىمدەرگە قونباعانىن قايتەرسىز.
ايتاتىندارى مىناۋ: «اۋىل توڭىرەگىندە جارقىراي اعىپ جاتقان جالعىز عانا نارىن وزەنشەسى بار، ول قۇرعاقشىلىق جىلدارى مۇلدەم تارتىلىپ قالادى، وسى بيىل جىلىپ اققان بوپ جاتىر. شىلدە تۋا ونىسى دا تاۋسىلادى. قۇبىر ارقىلى كەلەتىن سۋ تاۋلىگىنە ءبىر-اق ساعات بەرىلەدى. مال دا، ادام دا جارىمايمىز. وسىعان نە شارا؟» دەپ كەۋىپ قالعان الاقاندارىن جايادى.
«تۇيەنىڭ تانىعانى – جاپىراق»، تۇيتكىلگە جاۋاپ الۋ ماقساتىمەن وسى وڭىردەگى اتقارۋشى بيلىكتىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىرعان اۋىل اكىمىنە جەتەيىك.
الىبەك توقباەۆ، نارىن اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ اكىمى:
- اۋىزسۋ – بۇل ءوڭىردىڭ قاسىرەتى. وكرۋگكە ءتورت ەلدى مەكەن كىرسە، ورتالىعى شىڭقوجادا 280 شاڭىراق، 1200-دەي جان بار. اۋىلداعى 9 شاقىرىمدىق سۋ قۇبىرىن جاڭارتۋعا دەپ 2007-2008 جىلدارعا 70 ميلليون تەڭگە وبلىستىق بيۋدجەتتەن بولىنگەن. ونى تەندەردەن «تايلترانس» جشس-ءى ۇتىپ الىپ (توراعاسى س.قۇلاحمەتوۆ), جۇمىس جاسادى. پوليەتيلەن قۇبىرلار تارتىلدى. الايدا، ولاردىڭ جۇمىستارىندا اقاۋ بولعانى قازىردە انىقتالىپ وتىر. ول سەرىكتەستىك بۇگىندە سارىارقا اۋىلىندا وسىنداي شارۋامەن شۇعىلدانىپ جاتىر، ولارعا ەسكەرتىلگەن، اقاۋدى رەتتەۋگە ۋادە بەرىپ وتىر.
سۋ كوزى اۋىلدان 1,5 شاقىرىم جەردە، 45 مەتر تەرەڭدىكتەن 3 سۋتارتقىش ارقىلى اۋىلعا جىبەرىلۋگە ءتيىستى، الايدا قازىر سول سۋتارتقىشتاردىڭ بىرەۋى عانا قىزمەت اتقارىپ تۇر. ەكەۋىندە اقاۋ بار. سۋتارتقىشتار ءبىر ساعات جۇمىس ىستەسە 100 توننا سۋ قۋالايدى. ارينە، جاز كەزىندە بۇل سۋ ازدىق ەتەدى: اۋىلدا قانشاما جان، قانشاما مال وسى سۋعا قاراپ وتىر. 35 قۇدىقتىڭ (كولونكا) 30-ى جۇمىس ىستەدى. اۋىلداعى سۋدى رەتتەۋشى - قادىرباەۆ ورىنعالي دەگەن شارۋا قوجالىعىنىڭ توراعاسى. جوعارىدا اتالعان اقاۋلار رەتتەلگەن سوڭ سۋ ماسەلەسىن اۋداندىق «اۋىل سۋلارى» مەكەمەسىنىڭ قۇزىرىنا بەرمەكپىز...
اۋىل اكىمى مەملەكەتتىك قىزمەتكەر ءارى جەرگىلىكتى جەردەگى بيلىك وكىلى بولعاندىقتان مۇڭ قوتىرىن قاسىمايتىنى بەلگىلى. ايتپەسە، بۇل وڭىردە ەگىنشىلىكپەن، كوكونىس وسىرۋمەن شۇعىلدانىپ، ناپاقاسىن ايىرام دەۋ-ابەستىك، نەگە دەسەڭىز ايماق جارتىلاي شولەيتتى وڭىرگە جاتقىزىلادى. وكرۋگتەگى تۇرعىنداردا بۇگىنگى كۇنى 20000-نان استام قوي-ەشكى، 3000 باستان استام ءىرى قارا، 800 باستاي جىلقى بار ەكەن. باعاناعى 100 توننا سۋدى ادامداردى بىلاي قويعاندا، قاي مالدىڭ اۋزىنان تابۋعا بولادى. ال، 45-50 مەتر تەرەڭدىكتەگى سۋدى قازىپ شىعارىپ، جەكەمەنشىك قۇدىق جاساپ الۋعا اۋىلداعى حالىقتىڭ قالتاسى جۇقا. ايتەۋىر، بۇكىل سانالى عۇمىرى وسى اۋىلدا وتكەن، جۇرتىنىڭ جان جاراسىن كۇنشىلىك جەردەن كورەتىن اۋىل اكىمى الەكەڭ:
- انەۋ ءبىر-ەكى سۋتارتقىشتى مىندەتتى تۇردە ىسكە قوسقىزامىن، سوندا بارىپ سۋ ماسەلەسىنىڭ بۇلتى سەيىلەدى، - دەپ قالدى. لايىم سولاي بولسا ەكەن!
حالقىنىڭ سانى 38-40 مىڭعا جەتىپ قالاتىن اياكوز قالاسىنداعى سۋ ماسەلەسى وبلىستى قويىپ، رەسپۋبليكاداعى ەڭ قۇدىرەتتى دەگەن مىنبەلەردەن سان ايتىلعان. ءالى ايتىلىپ جاتىر، ايتىلا دا بەرەتىن سياقتى.
بىلتىرعى جىلى سۋ جانە جىلۋ قۇبىرلارىن تارتىپ، قالا جۇرتىنىڭ قاتقان مۇزىن مايداي ەرىتەمىز، سۋدىڭ استىندا بالىقشا جۇزەتىن بولادى دەپ سانداعان ميلليون تەڭگەلىك تەندەردى وبلىستا ۇتىپ العان «قۇماروۆ جانە ك» دەگەن جشس اياكوزدىڭ قىلشىعىن الامىز دەپ بىلشىعىن العان كورىنەدى. قۇبىرلاردى جاڭارتۋ ءۇشىن كوشەلەر قوپارىلعان، كۇزدە الگى سەرىكتەستىك كوشەلەردى اسفالت جابىندىمەن بۇركەمەلەگەن ەكەن، قىزىقتى قاراڭىز، كوشەلەر ويىلىپ-ويىلىپ ءتۇسىپ كەتكەن كورىنەدى. سودان اياكوزدىڭ حالىق ەڭ كوپ جۇرەتىن اباي بۋلۆارىنان ءماشىندى قويىپ، جاياۋ قاتىناۋدىڭ ءوزى قيامەتكە اينالعان. ايتەۋىر قالا اكىمى سەيىلبەك ىسقاقوۆ الگى سەرىكتەستىكتىڭ بىلتىرعى كۇزگى اپاش-قۇپاش شارۋالارىنان سەزىكتەنىپ قالاداعى اقساقال، قاراساقالداردان، «نۇر وتان» حدپ-سىنان كوميسسيا جاساقتاپ، الگىلەردىڭ تاپسىرۋ اكتىسىنە قول قويماي، تيەسىلى 15 ميلليون تەڭگەنى بەرمەپتى. سول دۇرىس بولعان كورىنەدى، قالا كوشەلەرىن ايىپكەر سەرىكتەستىك قايتارا جوندەۋدەن وتكىزىپ جاتىر ەكەن. ال، جاڭارعان قۇبىرلاردىڭ جاي-كۇيى قالاي ەكەن؟
سەيىلبەك ىسقاقوۆ، اياكوز قالاسىنىڭ اكىمى:
- تۇرعىنداردىڭ سۋعا، كوشەگە دەگەن نارازىلىقتارى ورىندى. بيلىكتەگى ءبىز دە نارازىمىز. قالاداعى سۋ ماسەلەسى، ءاي، عاسىرلار بويى ايتىلىپ كەلە جاتقان شىعار. ناتيجەسى از بوپ تۇر-اۋ.
جەراستى سۋى 70-80 مەتر تەرەڭدىكتە. سۋتارتقىشتار قالانىڭ شەتىندە، ولار 7-ەۋ، سونىڭ 4-ەۋى ىستەپ تۇر. جالپى قالانى سۋمەن تولىق قامتۋ ءۇشىن 11 سۋتارتقىش قاجەت. قالانى سۋمەن قامتۋدى 3 كەزەڭگە بولگەمىز، بيىل ءساتىن سالسا سونىڭ ەكىنشى كەزەڭى اياقتالاتىن شىعار. الايدا، بىتكەن شارۋانىڭ وزىندە كەمىستىكتەر كوپ. ماسەلەن، وتكەن جىلى قويىلعان 30 قۇدىقتىڭ (كولونكا) قىستا 27-ءسى ىستەمەي، قاتىپ قالدى. مەردىگەرلەر - «قۇماروۆ جانە ك» سەرىكتەستىگى ونىڭ سەبەبىن بىلاي دەپ ءتۇسىندىرىپ: «ءبىز كليماتتى ەسكەرمەي جىلى وڭىرلەرگە قويىلاتىن قۇدىق قۇبىرلارىن قويىپ جىبەرىپپىز» دەيدى. بيىل قايتا اۋىستىرىپ جاتىر.
قازىرگى كۇنى ءبىز تەك قالانىڭ ورتالىعىن سۋمەن تولىق قامتۋمەن شۇعىلدانىپ جاتىرمىز. ال، قالانىڭ شەت جاقتارىن سۋمەن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن ءالى دە 750 ميلليون تەڭگەدەي قارجى قاجەت. جالپى اياكوز قالاسىن تولىق قامتۋ ءۇشىن 60-تان استام قۇدىق (كولونكا) كەرەك، ال وعان قىرۋار قارجى قاجەت ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. «جول كارتاسى» بويىنشا قالانىڭ جىلۋ، سۋ قۇبىرلارىن، قازاندىقتاردى اعىمداعى جوندەۋدەن وتكىزۋ، اباتتاندىرۋعا دەپ رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن 161 ملن. تەڭگە بولىنگەن. سونى قاي جىرتىققا جامايتىنىمىزدى بىلمەي وتىرمىز...

ءتۇيىن
اياكوزدىڭ ورتالىق كوشەسى – اباي بۋلۆارى استاڭ-كەستەڭ. جول جابىلعان. ىرگەسىندەگى بازاردان شىققان قالىڭ جۇرت اتتاپ-بۇتتاپ، سەكىرە باسىپ، ايتەۋىر ەبىن تاۋىپ ءوز باعىتتارىنا جول الىپ بارادى. اسفالتقا قاجەتتى بيتۋمنىڭ ساپاسىن، كليماتقا سايكەس قۇبىردىڭ ءتۇرىن اجىراتا المايتىن «قۇماروۆ جانە ك» سەرىكتەستىگىنىڭ وبلىستىق تەندەردەن قالاي ءوتىپ كەتكەندىگىنە اپام دا اڭ-تاڭ، اياكوزدىڭ كومپىس جۇرتى دا اڭ-تاڭ.
شىركىن، بايان سۇلۋدىڭ اكەسى قارابايداي بەس-التى كاسىپكەر بولعاندا عوي، اياكوز وڭىرىنە بۇلاقتى قويىپ تەڭىز كەلەر مە ەدى، قايتەر ەدى؟!

الىبەك قاڭتارباەۆ
“ديدار” وبلىستىق گازەتى (وسكەمەن)