قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
IV
«اۋداندىق پارتكوم كوشىپ كەلدى، ءسۇيىنشى!» دەپ، كەشە بيقادىل ايقايلاي جەتكىزىپ ەدى ماعان. بۇگىن شاكەربايعا دا، اكىمگە دە «ۇزارامىن» دەپ بۋلانىپ شىققانىم سول بولاتىن. 1947-ءشى جىلى جازداعى ءبىر «قىسقارتىلعانىمدا» كۇشەپ «ۇزارتقان» توڭكەرىسشىل جاستار ۇيىمى جوق. ونىڭ ورنىنا قۇرىلعان «شينجاڭدا تىنىشتىق پەن حالىقشىلدىقتى قورعاۋ وداعى» حالىقتىق ۇيىم رەتىندە عانا ساقتالىپ وتىر. دەمەك قازىر ونىڭ مەنى دوساننان اراشالاۋعا كۇشى جەتپەك ەمەس. كادىرلارى جاڭا عانا كوشىپ كەلىپ، ءالى ورنالاسىپ بولا الماي جاتسا دا، پارتكوم ءتۇستى دەگەن اۋلاعا كىرىپ باردىم. بۇرىنعى اسكەري قامداۋ مەكەمەسىنىڭ قورعانى بەرىك اۋلاسى ەدى.
جەپاڭجۇن پورماسىندا جازدىق سارى بەشپەت-سىم، كۇنقاعارى دا شۇبەرەك جۇقا سارى قالپاق كيگەن ەكى ايەل قاقپاعا بەتتەپ، ماعان قارسى كەلە جاتىر ەكەن. شاشتارى تىم قىسقا قىرقىلعان، ايەل ەكەندىكتەرىنە سەنۋ قيىن كورىندى. اڭىرا قاراپ وتە بەرىپ، شارديعان ىشتەرىنە كوزىم ءتۇستى. جالت قايرىلىپ تۇرىپ قالىپپىن. اق جىبەك كويلەك پەن بۇتىمداعى قىرى سىنباعان قوڭىر باستون سىمدى اۋلا سىپىرىپ جۇرگەن ءبىر جۇمىسشى اياعانداي داۋىستادى:
- مىنا شاڭدا نەعىپ تۇرسىز؟
- بۋاز اسكەر كورگەنىم وسى! -دەدىم مەن. - ياپىراي ەكەۋى دە بۋاز!
قارقىلداپ كۇلدى جۇمىسشى.
IV
«اۋداندىق پارتكوم كوشىپ كەلدى، ءسۇيىنشى!» دەپ، كەشە بيقادىل ايقايلاي جەتكىزىپ ەدى ماعان. بۇگىن شاكەربايعا دا، اكىمگە دە «ۇزارامىن» دەپ بۋلانىپ شىققانىم سول بولاتىن. 1947-ءشى جىلى جازداعى ءبىر «قىسقارتىلعانىمدا» كۇشەپ «ۇزارتقان» توڭكەرىسشىل جاستار ۇيىمى جوق. ونىڭ ورنىنا قۇرىلعان «شينجاڭدا تىنىشتىق پەن حالىقشىلدىقتى قورعاۋ وداعى» حالىقتىق ۇيىم رەتىندە عانا ساقتالىپ وتىر. دەمەك قازىر ونىڭ مەنى دوساننان اراشالاۋعا كۇشى جەتپەك ەمەس. كادىرلارى جاڭا عانا كوشىپ كەلىپ، ءالى ورنالاسىپ بولا الماي جاتسا دا، پارتكوم ءتۇستى دەگەن اۋلاعا كىرىپ باردىم. بۇرىنعى اسكەري قامداۋ مەكەمەسىنىڭ قورعانى بەرىك اۋلاسى ەدى.
جەپاڭجۇن پورماسىندا جازدىق سارى بەشپەت-سىم، كۇنقاعارى دا شۇبەرەك جۇقا سارى قالپاق كيگەن ەكى ايەل قاقپاعا بەتتەپ، ماعان قارسى كەلە جاتىر ەكەن. شاشتارى تىم قىسقا قىرقىلعان، ايەل ەكەندىكتەرىنە سەنۋ قيىن كورىندى. اڭىرا قاراپ وتە بەرىپ، شارديعان ىشتەرىنە كوزىم ءتۇستى. جالت قايرىلىپ تۇرىپ قالىپپىن. اق جىبەك كويلەك پەن بۇتىمداعى قىرى سىنباعان قوڭىر باستون سىمدى اۋلا سىپىرىپ جۇرگەن ءبىر جۇمىسشى اياعانداي داۋىستادى:
- مىنا شاڭدا نەعىپ تۇرسىز؟
- بۋاز اسكەر كورگەنىم وسى! -دەدىم مەن. - ياپىراي ەكەۋى دە بۋاز!
قارقىلداپ كۇلدى جۇمىسشى.
- نەگە كۇلدىڭ ەي، مۇرات؟ -دەدى سىرت جاعىمنان بىرەۋ. تانىس داۋىسقا تاعى دا جالت قايرىلدىم. سارسەن ساياسات، ىزدەپ كەلگەن پارتكومىمنىڭ ەڭ توردەگى ءۇيىنىڭ ەسىك كوزىندە تۇر! جەڭىن سىبانىپ، ەكى بالاعىن ءتۇرىپ الىپتى. اپپاق ىزبەس بەت-اۋزىنا دەيىن شاشىلعان، پارتكومنىڭ كەڭسەسىن اقتاسىپ جۇرگەن ەكەن. اشىق تەرەزەنىڭ بىرىنەن اقسايتان مۇقان كورىندى، ول دا سونداي شىپ-شىبار.
- اعارتۋ جولدارىڭدى ەندى تاۋىپسىڭدار! -دەپ اقتالىپ جاتقان ءۇش بولمەلى ۇيگە كۇلە كىردىم.
- ەندى اعارىپ جىندىمىز با، «قىزارا ءتۇس» دەسەڭشى، بيعا! -دەپ مۇقان كۇلدى. بۇل ۇيلەرگە قىزمەت ىستەسىپ جاتقان تاعى 4-5 جىگىت بار ەكەن دە، سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ جانكۇيەرى وسى ەكەۋى عانا سياقتى، باسقالارى اق بالشىقپەن بۇل ەكەۋىنشە بەزەنە قويماپتى. «گۇڭچانداڭعا» گومينداڭدى جاعايىمسىتقان داۋىرگە راحىمەت!» دەگەن ويمەن جىميىپ، جاڭا كەلگەن پارتيا قىزمەتكەرلەرىن ىزدەدىم. ءبىر ۇيگە شكاپ، ستول ورنالاستىرىپ جاتقان ءۇش ەركەك جەپاڭجۇنمەن امانداسىپ قانا قايتۋىما تۋرا كەلدى، ءسوز تىڭداسا، مۇرسالارى جوق ەكەن.
ۇيگە قايتىپ بارىپ، بار مۇڭىمدى كۇلكىگە اينالدىرا شەشەمە شەرتتىم.
- ءادىرا قالعىرلاردىڭ ءالى دە قورس ەتەرىن قويماۋىن قاراشى! -دەپ كۇرسىندى شەشەم. - ەندى بۇلارمەن ىرىلداسپاي، الگى شاقىرعان قىزمەتىڭە - ۇرىمجىگە بارىپ ال، قۇلىنىم! اكەڭ ايتقانداي «الاساپىران» شاق قوي بۇل دا. ۇكىمەت جاڭارعان العاشقى كەزدە قالالاردىڭ وسىلاي قۇتىراتىنى بار. بىرەۋى مۇيىزىنە تاعى دا ءىلىپ اكەتىپ جۇرمەسىن!
- جوق، اپاتاي، ماقپال كەلگەنشە توسامىن. جانە وسى جەردە ىستەۋگە ءتيىستى ىستەرىم كوپ... كومپارتيا كەلدى عوي، ەندى ىلدىرە قويماسپىن، مەنىڭ دە ءمۇيىزىم وسەتىن شاق جەتكەن شىعار. ونان دا شاۋەشەككە بارىپ، بولعان احۋالدى تۇگەل مالىمدەيىن، نە دەر ەكەن!...
ارىزىمدى سول كەشتە جازدىم دا، تاڭەرتەڭىنە قاتىناس پۋنكتىنىڭ قارا ماشيناسىمەن شاۋەشەككە اتتاندىم. ءبىر ساعاتتا عانا جەتىپپىن. ايماقتىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنە كىرە بەرگەنىمدە الدىمنان نۇرجان شىعا كەلدى. (باياعىدا شىڭ شىساي دوربىلجىننەن ەكىنشى رەت ۇرلاپ جۇتقان ورىنباسار اكىم نۇرجان. وسى ايماق بويىنشا ءتىرى شىققان ۇشەۋدىڭ ءبىرى ەدى. گومينداڭمەن جاساسقان ون ءبىر تارماقتى ءبىتىم بويىنشا قايتىپ كەلىپ، ايماقتىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنىڭ باس ينسپەكتورى بولعان.) مەنىڭ قىزمەتىممەن توتە قاتىستى، جايىمدى جەتىك بىلەتىندىگى بويىنشا امانداسا سالىپ، قولىمنان تارتا جونەلدى. بولمەسىنە كىرگىزىپ، قاتارلاسا وتىردى دا «قىسقارتىلعان» سەبەبىمدى الدىمەن وزىمنەن سۇرادى، حاباردار ەكەن. دوسانمەن بولعان بايلانىسىمدى باسىنان باستاپ ەدىم:
- جو-جو-جوق، بيعابىل... بۇرىنعىڭدى ب-ب-بىلەمىز! -دەدى بايىرعى ادەتىمەن سىپايى عانا تۇتىعىپ سويلەپ. - ءدال و-وسى جولعىسىن ايتشى!
- مەن قىزمەت ىستەگەن ءتورت جىل ىشىندە قىسى-جازى ءبىر كۇن دە (بىلتىرعى ناۋقاستانۋىمنان باسقا كۇندە) دەمالعان ەمەسپىن. جازدىق دەمالىستاردا دا ءتىپتى اپتالىق دەمالىس كۇندەرىندە دە وقىتۋشى، ۇگىتشى، ينسپەكتور بولىپ، سالپاقتاي بەرگەنمىن. بيىل مەكتەپ وقۋشىلارى تاراسىمەن دەمالىس سۇراسام، بەرمەدى. ورنىما ومىربەكتى قويىپ، دەمالا شىقتىم دا ەلۋ كۇندە قايتىپ كەلدىم. مەنەن تابىلاتىن قىلمىس وسى عانا!
- ال... بۇ-بۇدان ۇلكەن... سا-ساياسي جاقتان دا باستىقتارىڭنىڭ جازعان مالىمەتتەرى بار ەكەن. و...و.. وعان نە دەيسىڭ؟
ەكى ءۇش جىلدان بەرگى دوساننىڭ مەنى شاقىرتىپ الىپ، تاققان ايىپتارىنىڭ ءبارىن شولىپ، قىسقاشا-قىسقاشا سويلەپ بولىسىممەن "و-وسىلاي عانا عوي؟... ب-باسە سولاي... ءجۇ-ءجۇر ەندى!" -دەدى دە ەرتە جونەلدى.
ايماقتىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار باستىعى بولتايدىڭ بولىمىنە كىردىك. جاڭادان ورلەگەن جاس باستىق مەنىڭ ماسەلەم تۋرالى نۇرجانشا اعىلىپ الدىما تۇسپەدى. سوڭىمنان ەرگەن قارتتاي راي كورسەتىپ، ساعىز ساقتىقپەن كىرتىك سۇراق قويا بەردى. مەن تۋرالى ساۋاتىندا دوساننان ەستىگەنى كوپ سياقتى. ول باستىقتىڭ جالالى شاعىمىن بۇل باستىقتىڭ ميىنان ادالاپ بولعانىمشا تۇسكى دەمالىس ۋاقىتى جەتتى دە، تۇستەن كەيىن قايتىپ كەپ سويلەدىم. قويعان سۇراۋلارىنان جالالى مالىمەت تاپقان سايىن بولتايدىڭ قارا قوڭىر ءجۇزى قىزعىش تارتا بەردى. اقىرىندا دىڭكەلەپ توقتاعانداي شالقايىپ ويلانىپ قالدى. ساياسي ماسەلەدەن ارىلعان سياقتىمىن. وقۋ-اعارتۋ قىزمەتىندەگى ەسكىلىك پەن جاڭالىق جونىندە نۇرجان شابۋىلداي جونەلدى وسى كەزدە. باس ينسپەكتور ءوزىنىڭ ءار جىلدىق قىزمەت ەستەلىگىن جايىپ سالىپ سويلەدى. شاكەرباي، سارسەن، ارىسپەكتەردىڭ دوسانعا سۇيەنىپ ىستەگەن كەدەرگى، توسقىندىق، قاستىقتارىن، ءتورت-بەس جىلدان بەرگى مەنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىمدى ناقتىلى بولعان وقيعالارمەن دالەلدەپ شىقتى. ءتىرى ايعاققا اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ بۇرىنعى باستىعى تىنىسقاندى تارتتى. «ياپىراي، مىناۋ ءوزى سۇمدىق قوي!» دەپ باسىن كوتەرىپ الدى بولتاي. ورىنباسار باستىق پەن باس ينسپەكتور ءبىر-بىرىنە ءۇنسىز قاراسا قالدى سونان سوڭ. الدارىندا وزدەرى باسىپ وتە المايتىن ءبىر مىقتى كەدەرگى بار سياقتى. ول، دوساننىڭ ۇلكەن تىرەگى بولسا كەرەك. جۇزدەرىنەن لاجىسىزدىقتىڭ ءىزىن بايقاپ قالدىم.
- ب-ب-باشەكەڭ بار عوي! -دەپ كۇبىرلەدى نۇرجان. - ەرتەڭ قىزمەتكە كەلەتىن كۇنى.
- اكىمشىلىك ماسەلەسى عوي، سول كىسىگە توتە جولداۋىمىز ءجون شىعار! -دەپ كۇبىرلەگەن بولتاي، ماعان قاراپ سويلەدى:
- بيعابىل، سەن ەرتەڭ تاڭەرتەڭ باشپاي ءۋاليدىڭ الدىنا كىر! مىنا ارىزىڭ مەن ءبىزدىڭ مەكەمەنىڭ پىكىرى بىرىگىپ، سوندا توتە بارادى. ەگەر كەلمەگەن بولسا، سول كىسىنىڭ كەلۋىن كۇتۋىڭە تۋرا كەلەدى....
ارىزىم ءدال قازىر باس ءۋاليسىز شەشىم تابا المايتىندىعىن وسى سوزدەن ءتۇسىنىپ شىقتىم. دوسان تۋرالى ارىزدى ايماقتىق ۇكىمەتتە جولدان توسىپ الا قوياتىن ءبىر كولدەنەڭ قىرسىقتىڭ، ارينە، بار بولعانى عوي!... وسى جۇمىسىمنىڭ جاعدايى ءۇشىن كەشىندە تىنىسقاننىڭ ۇيىنە بارىپ قوندىم.
«قىسقارتىلعانىمدى» ەستي سالا قىزىندى ول. كوك كوزى ۇشقىنداپ، قاراقاستى اقسارى، سۇلۋ ءجۇزى جانا ءتۇستى.
سەن اسىقپاي ءشاي ىشە بەر، مەن قىزمەت بولمەمە كىرىپ، تەلەفونمەن باسەكەڭە بايانداپ، كەلەيىن. ەرتەڭگى سويلەسۋىڭە وڭايلىق تۋىلادى. ال، سەنى ولكەلىك وقۋ-اعارتۋ مەڭكەرمەسى قىزمەتكە شاقىرعانىن دا ەستىگەنمىن. دوسان سەنى 47-ءشى جىلى «تارباعاتاي گازەتىنە» بەرمەي، «كوكتەي ورۋ» ءادىسىن تاعى قولدانىپتى عوي! -دەپ ارقىراي كۇلدى تىنىسقان. - ۋاليگە ءبارىن تولىعىمەن جەتكىزەمىن!...
- ايەلىنە ىمداي كەتۋى بويىنشا قۋىرىلعان ءساي دوڭگەلەك ستولعا جەتكەنشە ءوزى دە قايتىپ كەلدى. كاستيۋمىن شەشىپ، ورىندىق ارقالىعىنا كيدىرە كۇلدى دە، وتىرا بەرە كۇرسىندى. تاعى كۇلىپ، ايەلى اكەلگەن ورامالمەن تەرىن ءسۇرتتى دە، تاعى ءبىر كۇرسىنىپ الىپ سويلەدى. كۇلگەنى، ءوزى بايانداپ بولعاننان كەيىنگى باشپايدىڭ جاۋابى ەكەن:
«ەي، اكەڭنىڭ اۋزىن س... دەيمىن، ەي تىنىسقان، مۇنداي جەتىلگەن قىزمەتكەرلەردى «قىسقارتۋ» دەيتىن سۇمدىق قايدان شىعىپتى ەي!» دەگەنىن ايتىپ، قايتا ءبىر ارقىراپ الدى:
- سەن ءۇشىن باشەكەڭنەن وسىلاي ءبىر تىلدەنىپ قايتتىم. ءوزىڭ ايتقانداي، قايتا ۇزاراسىڭ-اق. بىراق ەندى سول قىزمەتىڭە قايتا بارماي-اق قوي! وسى رەداكتسياعا ورنالاسىپ قال! ەگەر ءۇرىمجى كۇشەپ شاقىرتسا، كادىرلىك قالتاڭ، ءبىزدىڭ قولدان جولدانعانى جاقسى! -دەپ الىپ تاعى كۇرسىندى. - سەن ءانشى شاكەننىڭ جايىن ەستىدىڭ بە؟
- وتكەن قىستا بيجىنگە كەتىپ بارا جاتقانىندا ءبىر اڭگىمەلەسىپ ەدىم. ودان بەرى حابارسىزبىن.
- سودەگەي سوزدەن بىردەڭە ايتىپ پا ەدى سوندا؟... جاسىرماي ايتا بەر!
- جاسىراتىنى دا، ەشقانداي «سودەگەيى دە» بولعان ەمەس اعاي، سارسەن ساياساتتى كەلىستىرىپ ءبىر بوقتاعانى عانا بار، ول بىلاي...
- جوق، ونى قويشى! -دەپ الىپ، اراق قۇيدى. مەنىڭ بۇرىنعى شاكىرتتىك ادەپ ساقتاپ تارتىنۋىما بولماي زورلاپ رۋمكا قاعىستىردى دا، ءوزى الدىمەن ءىشىپ الىپ سويلەدى:
- شاكەن سول ساپارىنان قايتىپ كەلىسىمەن ءبىر زور شاتاققا تاپ بولعانىنا جارىم جىلعا جاقىنداپ قالدى. قازىر تۇرمەدە!...
جاي شاتاق قانا ەمەس، «زور شاتاق» ەستىلىسىمەن قولىمداعى اراقتى مەن دە وڭەشىمە قوتارا سالدىم.
- نە شاتاق ەكەن ول؟
- «تۇرسىن - شاكەن شايكاس» دەپ اتالىپتى. «كەرى توڭكەرىستىك ۇيىم قۇرىپتى» دەسىپ ءجۇر. بۇعان وسىنداعى قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ ەڭ بەلدى-بەدەلدى مۇعالىمدەرى تۇگەل قاتىناسقان دەي مە قالاي، ءبارى دە تەرگەۋدە، رەجىمدە ءجۇر!
- مەكتەپ باستىعى تۇرسىن جارقىنباەۆ پەن شاكەن بە سوندا، ولاردى شايكاعا ۇيىمداستىرعان؟!
- سولاي دەيدى! -دەپ كۇرسىندى تىنىسقان. - بىراق، مەن ءوزىم سەنبەيمىن. تۇرسىندى «الاش ورداشىل» دەيدى. وسى تارباعاتايدان وقىپ، كادەگە جاراعان ينتەلليگەنتتىڭ بارلىعىنىڭ ۇستازى. ءبىر-ەكى ساباقتى مەن دە سول كىسىدەن وقىعانمىن. ونداي جامان يدەياسىن وسىنداعى جيىرما جىلىندا وقىپ شىققان وقۋشىلارىنىڭ ەشقايسىسى بىلمەيدى. كەرى توڭكەرىس ۇيىمىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى بولسا، سولاردىڭ ءبىرى بولماسا ءبىرىن ۇگىتشى دە بولماس پا!... ءبىز ونىڭ ساباقتى جاقسى يگەرگەن وقۋشىلارىنا سۇيىنگەندە ايتاتىن ءبىر عانا ءسوزىن بىلەمىز:
«قازاعىمنىڭ قارا شۇناق بالاسى-اي!» دەپ باسىن سيپاي وتەتىن. مۇنىسىنان الاشورداشىلىق ەمەس، ءبىلىم سۇيەرلىك قانا لەپ سەزىلەتىن!... ال، شاكەندى ءوزىڭ دە بىلەرسىڭ. وسىنداعى جاس قىزىلدىڭ ءبىرى. تابى اناۋ!...
- يە، ونى «الاشورداشىل - ۇلتشىل ۇيىم ۇردى» دەسە ۇيات بولار!... ال، وسى «الاشورداشىلىق» دەگەن نەمەنىڭ زاتىمەن بولماسا دا، اتىمەن جويىلعان قازاق وقىعاندارى از ەمەس قوي. تۇرسىندى سوۆەت وداعىنان قاشىپ وتكەن وقىعان قازاق بولعاندىعى ءۇشىن سونداي لوگيكاعا سيعىزسىن-اق...
- جوق، وعان دا سيمايدى، بيقابىل، كەيىنگى زاماندا، -دەپ تىنىسقان قولىنداعى رۋمكاسىن ستولعا قويا سالدى... -شينجاڭعا كەيىنگى زاماندا قاشىپ وتكەن قازاقستاندىق قازاقتاردىڭ وقىعاندارىن "الاشورداشىل" دەگەن سىلتاۋمەن شىڭ شىساي قۇرتىپ بولعان. الاشورداعا تيتتەي قاتىسى بولسا، سونىڭ قاندى تورىنان سول كەزدە قارا نارداي كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن قارا تۇرسىن قالار ما ەدى. بۇل ءبىر تۇسىنىكسىز ماسەلە بولىپ تۇر!
- قالاي دا الاشوردا زامانىن كورگەن تۇرسىن بولعان سوڭ وندايعا جالا جابۋ وڭاي عوي. ال، ونى ۇيىقتاعاندا تۇسىندە دە كورمەيتىن شاكەن قالاي ىلىنبەك؟
- وعان توندى وزىنە ىلايىقتاپ پىشكەن كورىنەدى، -دەپ تىنىسقان تاعى ءبىر كۇلىپ الىپ كۇرسىندى. - بيجىنگە بارعاندا گومينداڭشىلاردىڭ كەرى توڭكەرىستىك جاسىرىن ۇيىمىمەن استاسقان-مىس. سودان ازىپ كەلگەن سوڭ، تۇرسىننىڭ الاشورداسىن قابىلداماي ما دەسەدى!
- استاعىپىراللا! -دەپ قالىپپىن. - ءوز اۋىلىنا ءتىرى كەلگەن گومينداڭمەن تىستەسكەن شاكەن بيجىندە ولگەن گومينداڭ ارۋاعىمەن سۇيىسبەك پە!
مەنى بۇرىننان جاقسى باعالاپ كەلگەن كونە ۇستاز، وسى سوزىمە كەلگەندە تاۋ وزەنىندەي كۇشتى كۇلكىسىن تاعى ءبىر ارقىراتىپ جىبەرىپ، ارقامنان قاقتى:
- مىنەكي جايقاپ وتەتىن وتكىر لوگيكا وسىلاي! مەن دە وسىنى ايتقانمىن! بىراق وسى جالاعا نەگىز سالۋشى، مەكتەپتىڭ ءوز ىشىنەن شىعىپ وتىر، مىقتاپ قۇراستىرىپتى.
وتىلگەن ماسەلەنى تىنىسقان ەندى ناقتاپ باياندادى:
- بىلتىر كۇز سوڭىندا كەلىپ ورنالاسىپ بولعان جەپاڭجۇن پولكى 2-3 اي وتىسىمەن وسى مەكتەپتى سۇراعان ەكەن. تۇرسىن جارقىنباەۆ مەكتەپ قىزمەتكەرلەرىنىڭ جيىن تالقىسىنا سالىپ، جاۋاپ قاتىناس رەتىندە سونىڭ قاۋلىسىن جولداپتى: «بىرىنشىدەن بۇل مەكتەپ، بۇكىل ايماق بويىنشا وقۋشىلارى ەڭ كوپ، قوزعالۋى وتە اۋىر مەكتەپ; ەكىنشىدەن، ايماق بويىنشا قازاق حالقى وزدىكتەرىنەن تالپىنىپ، وزدەرىنىڭ قوسقان راسحوتىمەن، ءوز ەڭبەگىمەن ءبىرىنشى رەت ارەڭ ۇيىمداسىپ سالدىرعان تاريحي ءماندى مەكتەبى. سىزدەرگە ارقانداي جەردەن دە ورىن تابىلادى عوي. بۇل مەكتەپكە قولقا سالماۋلارىڭىزدى وتىنەمىز!» دەگەن ءسوز بار ەكەن. جيىن اشىپ، جاۋاپ جازۋدا مەكتەپتىڭ عىلىمي مەڭگەرۋشىسى شاكەن ەلۋبايۇلى دا، ارينە، بار عوي. ال، تۋرا مىنەزدى دارىن يەسى شاكەن بار جەردە جەڭ ىشىنەن جۇدىرىق تۇيە جۇرەتىن كاكەن دە، باكەن دە بولماسىن با. اسىرەسە ۋىتتى جۇدىرىق ءتۇيىپ جۇرگەن باسقاشا تۇرا، باسقا مۇددەلى ءبىر زاپحوز بار ەكەن. ول شاكەنگە سۇلۋ پەريرودكى ايەلىنەن كۇماندانىپ، وشتەسىپ جۇرگەن ەكەن.
شاكەن بيجىنگە بارىپ قايتقان سوڭ جەپاڭجۇن پولكىنىڭ ەكىنشى رەتكى تالابى جانە كەلىپتى. بۇل رەتتە ءتىپتى «مەكتەپتى بوساتىڭدار!» دەگەندەي ءۇزىلدى-كەسىلدى بۇيرىقتى تالاپ قويىلىپتى: «ول مەكتەپ ورنى قالا شەتىندە، اۋلاسى كەڭ، قورعانى بەرىك، جاۋىنگەرلەر ماشىعىنا بىردەن-ءبىر قولايلى دالاسى بار ورىن. پولك شتابى سوعان عانا تۇسۋگە قاۋلى ەتتى!» دەپتى. بۇل تالاپقا ءبورى تيگەندەي شۋلاپتى مەكتەپ قىزمەتكەرلەرى. جانە جيىن اشىپتى دا، الگى زاپحوز شاقىرىلماي-اق وزدىگىنەن جانە كەلىپ قاتىناسىپتى. «قىزىل شاتىرلى ۇيلەرى ءتىپتى قىزىقتىرادى ەكەن» دەگەن ءسوزدى بۇل تالاپتارىنا قوسپاپتى عوي!» دەپ كۇلگەن شاكەننىڭ جەلكەسىنەن قىديا تىڭداپ وتىرعان ەكەن. ال باسقا مۇعالىمدەر جاعىنان تۇسكەن نارازىلىق پىكىرلەر ودان الدە قايدا ءزىلدى بولىپ شىقسا كەرەك: «شىڭ شىساي ءداۋىرىنىڭ باستاپقى كەزىندە قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمى قازاق حالقىنىڭ ءوز قاراجاتىمەن سالدىرعان ەڭ كەمەلدى ەكى مەكتەپتىڭ ءبىرى - دوربىلجىندەگى «قازاق ەرلەر مەكتەبى» ەدى. ونى گومينداڭ ساراياقتارى كەلە سالا تارتىپ الىپ، مىڭ شاقتى وقۋشىسىن شۋلاتىپ تاراتىپ جىبەرگەن. ودان قالعان ءبىرى وسى مەكتەپ ەدى. ەندى ءوزىمىزدىڭ جەپاڭجۇن كەلە سالا مىڭ نەشە ءجۇز وقۋشىمىزدى شۋلاتسا، بۇدان ءتىپتى جامان ماعىنا شىعادى!... عىلىم-بىلىمنەن مۇلدە ارتتا قالعان از ساندى ۇلتتىڭ بالاسى وقىماي-اق قويسىن» دەيتىندەر عانا وسىلاي كوزىگۋى مۇمكىن عوي. «حالىق ازاتتىق ارمياسى» دەپ اتالعان ءوز ارميامىز وندايدان اۋلاق شىعار، ويلاپ كورىڭىزدەر!» دەگەن جاۋاپ جازۋعا كەلىسىپتى.
ء"وز ارميامىز دەگەن ءسوزدى ءوز ساراياقتارىمىز دەپ جازسا، ماسەلە سالىستىرمالى تۇردە ايقىن اسەرىمەن جەتەر ەدى!" دەپ كۇرسىنگەن شاكەننىڭ جەلكەسىنەن زاپحوز تاعى دا قىديا تىڭداپ جىميىپتى. سول كۇنى تۇستەن كەيىن پولك كوميسسارى كەلىپ، كوشۋگە ۇگىتتەگەندە، شاكەن بۇل ءسوزىن بەتپە-بەت تاعى ايتىپتى. كوميسسار تاعى دا كۇشەي ۇگىتتەپتى دە، عىلىمي مەڭگەرۋشى تاعى دا كۇشەي تويتارىپتى:
- «حالىققا دابىرا ەتپەي، كومپارتياعا، توڭكەرىس ارمياسىنا جامان ات كەلتىرمەي جىم-جىرت قانا كوشىڭدەر، قالا ورتالىعىنداعى مەكتەپكە تۇسەسىڭدەر، 1-شىدەن وقۋشىلارعا جاقىن، ەكىنشىدەن وزدەرىڭە دە جاقىن!» دەپ كوميسسار جىميعاندا، شاكەن ۇزاعىنان شۇبىرتا جىميىپتى:
- وقۋشىلارىمىزدىڭ كوبى ساحارادان كەلگەن، مەكتەپ جاتاعىندا جاتادى. سىزدەر تارتىپ اپەرمەك بولىپ وتىرعان باستاۋىش مەكتەپ كلاستارى جارىمىمىزعا دا جەتپەسە، جاتاق قايدا، ءبىر، ىنىلەرىن جاقىن مەكتەبىنەن قۋىپ، اعالارى بارىپ وقىماق ەمەس، ەكى! باعاناعى قاتىناستا جازعانىمىزداي، حالىقتىڭ قالاۋلى مەكتەبىن گومينداڭ ساراياقتارىنشا تارتىپ الماق بولساڭىزدار، حالىق سىزدەردى دە «ساراياق» اتاماي قويمايدى، ءۇش! تۇكەڭ ەكەۋىمىز جىم-جىرت كەتكەنىمىزبەن مىنالاردىڭ قايسىسىنىڭ اۋزىن باسا الاسىزدار، ءتورت! «حالىق ازاتتىق ارميا»، «كومپارتيانىڭ ارمياسى» دەيتىن قاسيەتتى تۇسىنىككە داق كەلتىرىپ، «ساراياق» اتالا كورمەڭىزدەر، بەس!... ءوزىمىزدىڭ جەكە مۇلكىمىز ەمەس، حالىق مۇلكىن حالىقتان جاسىرىپ، ءتىپتى دە بەرە المايمىز، التى!...
- «ءبىز حالىقتىڭ جاڭا كەلگەن قادىرمەندى تۋىس قوناقتارىمىز، قالاعانىمىزدى بەرۋگە بورىشتىسىزدار! -دەپ كوميسسار كۇلگەندە:
- «حالىقتىڭ قادىرمەندى تۋىس قوناعى دا، قۇرباندىققا باس تىككەن قورعاۋشىسى دا، حالىقتىڭ قوسقان جەرىندە جاتىپ، قويعان جەرىندە تۇرۋعا بورىشتى! -دەپ شاكەن كۇلىپتى.
مۇنى اۋدارۋشىسىنان ۇققان كوميسسار كۇلكىسىن توقتاتىپ، ىڭىرانا سويلەپ تۇرەگەلىپتى:
- مەن قولباسشىلارىمىزدىڭ ايت دەگەنىن جەتكىزدىم. مەندە باسقا ءسوز جوق. قانشا جىل قان كەشىپ، قۇربان بەرىپ قينالىپ كەلگەن ارمياعا بۇل اۋلانى تەزىرەك بوساتىپ بەرىڭىزدەر، ءبارىبىر الىنادى!
- «قاراعىم، باستىقتارىڭىز بۇيىرعان بولسا، ايتا بار، ال ءوزىڭىز بۇيىرساڭىز تىڭداي قايت، -دەپ تۇرسىن ءمۇدىر ناسىباي شاقشاسىمەن ستولدى تىقىلداتىپتى. - تاجىريبەلى ۇلكەن قولباسشى بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرماسا كەرەك قوي!... سىزدەر ورنالاسۋعا بۇدان دا كەڭ اۋلالى ءۇي كوپ. ال، ءبىزدىڭ كوشىپ ءجۇرىپ مەشەۋ قالعان قازاقتىڭ مىنا قاراشۇناقتارى سيىپ وقۋىنا بۇدان باسقا ءۇي جوق!»
- «ءدال بۇل مەكتەپتى بەرە المايمىز!»... «بەرمەيمىز!» دەپ شۋلاي قايتارىپتى وقىتۋشىلار...
وسىنىڭ ءبارىن تىڭداپ ۇعىپ وتىرعان زاپحوز، بۇيرا شاشتى سۇلۋىنا شاكەندى مۇلدە كورسەتپەۋدىڭ امالىن ويلاستىرا وتىرعان ەكەن. سول كۇننىڭ ىمىرتى ۇيرىلىسىمەن مەكتەپتىڭ تاقتاي ەدەنىنىڭ استىنا، توبەسىندەگى شاتىرىنا ەكى-ءۇش جەردەن توبىلعى ءۇيىپتى. استىلارىنا وت تۇتاتاتىن تامىزىق قويىپ ۇلگەرىپتى دە، تاڭ اتىسىمەن القىنا سويلەپ جەتىپتى پولك شتابىنا: «شاكەن كەشە بۇل مەكتەپتى جەپاڭجۇنگە بەرگەنشە ورتەپ جىبەرەمىن!» دەپ ەدى. قالجىڭعا بالاپ جۇرسەم، ءورت قويۋعا بۇگىن تۇندە دايىنداپ قويىپتى. تەز جۇرىڭىزدەر! كورىڭىزدەر!»... وقۋشىلارىنىڭ كەشكى ساباق پىسىقتاۋىن تەكسەرىپ ءار كۇنى ىڭىردە مەكتەپتە جۇرەتىن شاكەنگە بۇدان دا جۇعىمدى جويىمپاز دالا بولسىن با، شتاپ ماشيناسى گۇر ەتە ءتۇسىپ، ساقشىلاردى دۇك كوتەرىپ جەتىپ بارسا، «ىپ-ىراس»! مەكتەپتىڭ استى-ۇستىنە ءۇش تال سىرىڭكە شاعىل عانا قالىپتى. لاپ ەتكەلى تۇر ەكەن. قۇرتۋشى دەپ شاكەندى، قۇتىرتۋشى دەپ تۇرسىندى قۇرساۋلاي قويىپتى ساقشىلار. مەكتەپتىڭ ەكى باستىعىنىڭ ءحالىن كورىپ، ۇركە قالعان ۇركىنشىنى قوسا ماتاپتى. ول مەكتەپ كەڭسەسىنىڭ قاتشىسى ەدى. (تەرگەۋشىم، قىلمىستان سىرت ادام قورقا ما، تەگى ونى «قورقۋشى» دەپ قولعا السا كەرەك.)
- مىنە، بەس اي بولىپ قالدى، ءالى جاتىر! -دەپ كۇرسىنە كىدىردى تىنىسقان. - نەندەي جاۋاپ بەرىپ، نەعىپ جاتقاندىقتارىنان حابارسىزبىن. ايتەۋىر يەلەرى شىرمالعان سوڭ پولكتىڭ مەكتەپ جونىندەگى تالابى جىم-جىرت توقتاپ تۇر.
وسى وقيعانىڭ اشىنشىمەن جىتتىرمەلەتە ەكى رۋمكانى قاعىپ سالىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالىپپىن. ەلەكتر شىراعى جارقىراپ تۇرسا دا قاراۋىتا بەردى كوڭىلىم. سىنشى ۇستاز ءسوزىن كوڭىلدى-قالجىڭدى تاقىرىپقا بۇردى. ە،ە، لەپ جىميىپ تىڭداعانسي وتىرىپ، الگى وقيعا تۋرالى سوزگە قايتا تارتتىم:
- اعاي، الگى زاپحوزدىڭ شاكەنمەن قاستاسىپ جالا جاۋىپ جۇرگەن سەبەبىن تەرگەۋشى ورىنعا مالىمدەگەن ەشكىم بار ما؟
- زاپحوزدىڭ ايەل جايىنداعى وشتىگىن ەستىگەندەردەن تەرگەۋشىلەرگە دە، پولك شتابىنا دا جازىپ مالىمدەگەندەر بار. بىراق، ءبارىن دە «اشكەرەلەۋشىگە شابۋىل جاساتپايمىز!» دەپ اقىرىپ قايتارىپتى...
مىنە، مىنە، سول قىلمىستىلاردىڭ بىرەۋى كەلدى! -دەگەنشە، ىشكى اينەكتى ەسىكتى اشىپ، قۋات كىردى. ەكى ەزۋى ەكى جاقتا. تىنىسقانعا سالەم بەرىپ، قول الىسا سالا مەنى باسسالدى:
- ءۇي، سەنىڭ «قىسقارىپ» كەلگەنىڭدى نۇرجان اعايدان كەشكە جاقىن عانا ەستىدىم. قالاي قىسقاردىڭ، اياق جاعىڭنان با، باسىڭنان با؟
- تۇپ-تۋرا ورتان بەلىمنەن! بۇعاناما قوسىپ، ەكى ومىرتقامدى الىپ تاستادى! -دەگەنىمدە تىنىسقان قىزارا ارقىراپ، تاتار جەڭگەمىز اۋىز ۇيدەن كىسىنەي كۇلدى. ءسوزىمدى جالعاستىرا جونەلگەنىمدە كۇلكىلەرىن كىلت توقتاتىپ تىڭداپ، قايتا كۇلىستى. - وزدەرىڭ مەكتەپ بويىنشا سىپىرا قىزىلكوتەن بولىپ جاتىپ، ءبىر عانا مەنىڭ قىسقارعانىمدى سۇرايتىن نە كۇيلەرىڭ بار، جىعىلىپ جاتىپ قيسايعانعا كۇلە مە ەكەن!
- ە، شىراعىم، ءبىزدىڭ قىرسىق سەنىكىندەي ەمەس، قيسىندى قىرسىق بولىپ تۇر عوي!
- ءجا، قالاي قيسىنداسىپ جاتىر، سونى ايتشى، ءوزىڭ رەجىمنەن قۇتىلىپ كەلدىڭ بە مۇندا؟
- قۇتىلسام، باعانا ەرتەرەك كەلمەي، تۇندەلەتىپ جۇرەم بە، شىراعىم-اۋ!... مەكتەپكە ءبىز تۇتاتادى دەگەن ءورت، ەندى وزىمىزگە تۇتاپ بارادى. تۇرسىن مەن شاكەننىڭ قولىن قۇرساۋلاي سالىپ، ۇركىنشى دەيتىن شالىمىزدى تەرگەپ ەدى. وتە قورقاق نەمە ەكەن. دىرىلدەپ-قالشىلداپ: «پارتيا ءبىزدى ورتەيدى دەپ سەنسە، ورتەيتىن بولعانىمىز عوي!» دەي سالدى. تۇكەڭ قاتتى ىزالانسا كەرەك، باجىلداي تويتاردى بۇل ءسوزدى: «ءۇي، ۇركىنشى-اۋ نە بىلجىراپ تۇرسىڭ ءوزىڭ! «پارتيا سەنسە» دەگەنىڭ نە ايتىپ تۇرعان! سەنبەسە قولىمىزدى شەگەلەتە مە! ءوزىمىز ارەڭ سالعان مەكتەبىمىزدى ءوزىمىز ورتەپ جىندىمىز با دەمەيمىسىڭ!... وسىعان وت كەتە باستاعانىن كورسەم، الدىمەن ءوزىم بارىپ باسسالار ەدىم سول ءورتتى! مىنا شاكەن، مىنا تۇرعان بارلىق عىلىم سۇيەر ازاماتتارىمىز تۇتاس كەتەر ەدىك سول ورتكە، ءوزىمىز كەتسەك تە وسى مەكتەپتى شارپىتپاۋعا قۇرباندىق بوپ ۇيىلەر ەدىك قوي!... "ورتەيتىن بولعانىمىزىڭ" نە وتتاپ تۇرعان! - دەپ اقىرعاندا جەلكەسىنەن بىرەۋ قويىپ جىبەردى دە، ەكى ساقشى ەكى جاعىنان دەدەكتەتە جونەلدى! -دەپ قۋات ءبىر تىنىستادى.
- ال، ۇركىنشى قايتتى؟ -دەپ قالىپپىن، ەستىگەنشە اسىعىپ.
- تۇكەڭ مەن شاكەندى الا جونەلگەندە ۇركىنشى ءوزى ەرە سويلەدى: «پارتيانىڭ ءسوزى - ءسوز، بىزدە نە تۇر، پولك شتابى مەكتەپتى الامىز دەگەننەن-اق ىزالانعانىمىز راس، قاراقتارىم!... ءتورت باۋدان ەكى-ءۇش جەرگە توبىلعى ۇيگەندە راس ەكەن عوي. كوردىڭ عوي، نە دەيمىز بۇعان ەندى!» -دەپ سىزدىقتاتا سىلدىراپ بارا جاتقانىندا، ونىڭ قولىنا دا قۇرساۋ سالا قويدى بىرەۋى! - وسى سوزگە كەلگەندە قاتتى كۇرسىنگەن قۋات، ءشايدان ۇرتتاپ-ۇرتتاپ الىپ جالعاستىردى ءسوزىن. "تەگى، ۇركىنشىنى مىقتاپ دومبىتىپ تەرگەي كەلە، مويىنداۋ جاعىنان اجەتكە جارايتىن ازامات ەكەن» دەپ قۇرساۋلاعان سياقتى!... «مويىنداعانعا كەڭشىلىك» بەرىلەتىندىگى مەن «جايىلدىق ەتكەنگە قاتال شارا» قولدانىلاتىندىعىن ۇركىنشىنىڭ قۇلاعىنا ايقايلاپ بارا جاتقانىن ەستىپ ەدىك. سونىڭ ارتىنان ىلە-شالا سەيتپەك، ابدوللا، داۋىتپەك اتتى اعا وقىتۋشىلارىمىز قولعا الىندى دا، باسقامىز الىگە دەيىن تەرگەلىپ كەلەمىز. بارلىق قاتەرىمىز قازىر سول ۇركىنشىدەن بولىپ تۇر! راس-اق بىلجىراپ جاتقان سياقتى. ايتەۋىر «كەرى توڭكەرىستىك شايكا» اتالىپ تۇرعانىمىز راس.
- وسى ۇركىنشىلەرىڭىزدىڭ ميىندا ءبىر اقاۋ بار ما ەدى؟ -دەپ تىنىسقان كۇلدى دە، ءبىلىمدىسىنىپ، تىم شيراق ءجۇرۋشى ەدى! -دەپ قۋات جىميدى. - تۇكەڭنىڭ قۇرساۋلانعانىن كورە سالا شاشىلدى دا كەتتى!...
- پارتكوم كىرىسىپ، ءالى انىقتار، ەش نارسە ەتپەس! -دەپ كۇرسىندى تىنىسقان. - بىراق، شاكەن بەتىڭ-ءجۇزىڭ دەمەي توتەسىنەن ءبىر-اق شىعاتىن جىگىت ەدى. سودان شيەلەنىسىپ كەتپەسە بىردەمە بولار!
- تۇرمە ءبىزدىڭ مەكتەپكە جاقىن. تورلى تەرەزەسىنەن شىرقاتقان ءانىن ەستىگەندە، ءبىراز كوڭىلدەنىپ قالامىز!
قۋات ءوزىنىڭ اۋىر قايعىلى اڭگىمەسىن دوعارا سالىپ، مەنى سويلەتۋگە كىرىستى. مەندەگى وقيعا ودان كوڭىلدىرەك ەكەنىن سەزگەندەي، ەكى ەزۋىن جايا تىڭدادى...
تىنىسقان ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ مەنى گازەتحاناعا ەرتە بارىپ، تەلەفوندا ايماقتىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىندەگى بولتايمەن سويلەستى. مەن تۋرالى توق ەتپە، جاقسى تۇسىنىك ايتىپ بولىپ تىڭدادى دا، كۇلىسىپ الىپ، رازىلىقپەن توقتاتتى ءسوزىن.
- ال، ەندى بار، باشپاي ءۋاليدىڭ ءوز الدىنا كىر! -دەپ ماعان قارادى. - ارىزىڭدى دا، وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنىڭ پىكىرىن دە نۇرجان اكەتىپتى. كەشە ىڭىردە ءتىلى جەتەتىن ءبىر-ەكى مىقتىعا بولتاي ەرىپ بارىپ ايتقان ەكەن باشەكەڭە، بار احۋالدى جەتكىزىپ بولعان سياقتى. ءوزىڭ ول كىسىنىڭ الدىندا تىم بيازى-ادەپتى بولما! -دەپ تىنىسقان كۇلە جالعاستىردى ءسوزىن. - تىلدەي قالسا اۋىر الماي، قيسىنىن تاپساڭ ءوزىڭ دە تىلدەي جاۋاپ قايتار! باشەكەڭ تەنتەك شەشەندىكتى سۇيەدى. وزىنە نەعۇرلىم قيسىنىن تاۋىپ تيىسسەڭ، سولعۇرلىم جاقسى كورەتىن كىسى...
باشپايدىڭ مىنەزدەمەسىنە تىنىسقاننان قانىق بوپ بارسام دا، ءوزىن كورە ونداي بەيپىل اۋىزدىققا قيمادىم. تولىق دەنەلى، ىقشام تەگىستەلگەن دوڭگەلەك قارا ساقال، قارا قاستى، اقبورتە كەلبەتتى جۇزىنەن دە، سىناي قاراعان شارالى قارا كوزىنەن دە وقىعان، زور سالماقتىڭ كىسىسىندەي كورىندى. كولدەي شالقىعان زور بايلىق، تولقىتىپ-شالقىتىپ، ايتقانىن ورىنداتىپ، وسى كەلبەتكە ەرىكتى اۋىز، ەركىن وداعاي مىنەز بىتىرسە تاڭداناتىن نە بار. مەنىڭ ەستي-ەستي ەڭ قاتتى تاڭدانىپ جۇرگەنىم، وزىندەي باسقا بايلاردىڭ ەش قايسىسىنا بىتپەگەن، ءبىتۋى مۇمكىن دە ەمەس سياقتى ويلاتاتىن ەرەكشە باتىل تۋراشىلدىعى مەن توتەنشە جومارتتىعى ەدى.
«قازىرگە دەيىنگى ماركسيزمنىڭ تاپتىق سيپاتتاماسىنا سىيماي قالعان، الەم بوستىعىندا دارا تۇرعان جۇمباق سىرلى تۇلعا»[1] كابينەتىندە جالعىز وتىر ەكەن. بۇرىشتاعى قاتشىسىنان باسقا ەشكىم جوق.
- اسسالاۋماعالايكو..م..م! -دەپ ادەيى ايقايلاي سالەم بەرىپ ەدىم.
- الىكى سالەم، كەل بالا، كەل! -دەپ ورىندىق نۇسقادى. - ە، سالەممەن قورقىتاتىنداي ەرەكشە شىقتى عوي داۋىسىڭ، كىم ەدىڭ، شىراعىم؟
- ەرەكشە قامقور دەپ ءبىلىپ، ەرەكشە سىيلاعىم كەلگەن كىسىمە ەرەكشە سالەم بەرەتىن مىنەزىم بار ەدى. ونىڭ ۇستىنە ەرەكشە ءجابىر كورىپ كەلگەندىگىمنەن داۋىسىم ءتىپتى ەرەكشە شىقسا كەشىرەرسىز! اتىم بيعابىل جاپپارۇلى، دوربىلجىننەن كەلدىم.
- ە، ە، جارايدى. جوعارى وتىر، جوعارى ورىندىققا! يە، سەنى كەشەدەن بەرى بىرنەشە قۋ ايتىپ ەدى ماعان. ارىزىڭ مەن وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنىڭ قاتىناسىن مىنا باباشقا جاڭا وقىتىپ تىڭدادىم. ءجا، وزىڭنەن ءبىر ءجايدى سۇرايىن ەندى، شىنىڭدى ايت. تەگىندە وتىرىك اڭگىمە سۇراماعان كەزىمدە وتىرىك ايتىپ قويساڭ، مەنىڭ باسىمنىڭ ساقيناسى ۇستاپ قالاتىنى بار. سول اكەڭنىڭ اۋزىن... دەرگە سونشالىق نە قىلىپ ەدىڭ، قانە، سونى ايتشى؟!... بۇلدىرشىندەي جاپ-جاس جىگىت كورىنەسىڭ، سونىڭ كەلىنىنە بارىپ قويدىڭ با دەيمىن؟
- ول جاعىنان ونشالىق ساۋ ەمەسپىن، باشاعا...
جاۋابىمنىڭ بۇل باستاماسىنا ۇزىن بويلى، پىستە تۇمسىق، قاراتورى قاتشى قارقىلداپ كۇلىپ جىبەرىپ، ءسوز كىرىستىردى:
- جوق، بيعابىل، سەنىڭ تۋراشىلدىعىڭنان وتكەن وقيعا كوپ ەكەن. ولار ساعان ماسەلە بولىپ جۇقپايدى. ەستىدىك. ساعان ارتىلعان نەگىزگى ماسەلە ساياسي جاقتان سياقتى، ۋاليگە سونى ايتساڭ بولىپ جاتىر!
وسى تالاپقا ساي، مەكتەپ جونىندەگى، تاپ جونىندەگى وتىلگەن وقيعالاردى رەت-ءنومىرى بويىنشا ءبىر-بىردەن تۇجىرىپ سويلەپ بەردىم. باشەكەڭ ءسوز تىڭداۋعا تىم بايسالدى كىسى ەكەن، ءۇنسىز تىڭداپ وتىرىپ، از ويلانىپ الىپ سۇرادى:
- يە، دوساندى ساعان وشىكتىرگەن وسىلار ما دەيمىن، تەگىندە تەكسەرە قالعاندا وزىڭنەن باسقاداي كۇنا شىقپاي ما؟
- شىقپايدى، باشاعا، مەن دە وزىمشە ەسەپپەن ىستەپ كەلگەنمىن. سەنىمىم تولىق!
- ەي، باباش، شاقىر اناۋ سارتىمدى!
«سارتىم» دەپ وتىرعانى ءوزىنىڭ ورىنباسارى، وزبەك عالىمجان ءىلھامجانوۆ ەدى. بىلتىر كۇزدە بيجىننەن ۇرىمجىگە كەلگەن گەنەرال پولكوۆنيك ءۋاڭجىندى قارسى الىپ الدىنان شىققان «بەدەلدى» مىرزالاردىڭ ءبىرى وسى «سارت» بولاتىن. سوندا قولباسشىعا «سىيلىق» دەپ التىن پاتسيگار ۇسىنعانىندا، ول «سىيلىق» قابىلدانباي سىندالعانىن ەستىگەنمىن. ديۋداي دەنەسىمەن، قازانداي باسىمەن، كەلىسكەن كەرىم سىمباتىمەن سول «سارتى» كىرىپ كەلدى:
- مەنى شاقىردىڭىزبا، تاقسىر؟
- يە شاقىردىم! ەي، سارت، تانيمىسىڭ مىنا بالانى؟
ول كىرگەننەن ىزەتپەن تۇرەگەپ تۇرعان ماعان سوندا عانا قارادى. ەرىن جىبىرلاتىپ امانداسقان «سارتى»، ارينە ،تانىماعانداي.
- بۇ جولداس باسقا اۋداننان كەلگەندا، تانىمادىم تاقسىر! -دەدى.
- و اكەڭنىڭ اۋزىن س... سارت! -دەپ باشەكەڭ كىجىنگەننەن باستاپ، قول قۋسىرىپ كۇلە بەردى «سارتى» - دوساننىڭ شاعىمىن راستاپ، قىزمەتتەن قىسقارتقاندى بىلەسىڭ، ءوزىن بىلمەيسىڭ دەيمىن، ەي!... قانە كورشى، سويلەسىپ كورشى وزىمەن، نە قىلمىسى بار ەكەن! قانە؟... اكەڭنىڭ اۋزىن... دەيمىن!.. ءيا، ءبىلىم دارەجەسى تولماي ما ەكەن، تەكسەرىپ كورمەيمىسىڭ دەيمىن!
- تاقسىر، ءبىز جوعارى جاقتان سەنىممەن تاعايىندالعان اۋدان اكىمشىلىك اپاراتىنىڭ ۇيعارىمىنا قول سۇقپايمىز عوي، بۇعان وزدەرى جاۋاپكەر!
- اپاراتىڭدى س...! تاعايىنداعان سەنىمدىڭ جەر ورتەسە، سول اپاراڭ تۇگەل كۇيىپ كەتپەي مە، ەي ەسەك سارت، سەن نە بىتىرەسىڭ دەيمىن! ونىڭ قاسكۇنەمدىگىن بەكىتكەن سەن جاۋاپ بەرمەيمىسىڭ دەيمىن!... وزدەرىڭدەگى مۇنداي ءبىلىمدى مۇعالىم قىزمەتتەن قۋىلسا، قۋشىنىڭ ءوزىن باسسالار ەدىڭ، ءۇي اكەڭنىڭ اۋزىن س... قارا جۇرەك سارت دەيمىن! قازاققا وقىعان ازامات كەرەك ەمەس پە دەيمىن!... كور مىنا ارىز بەن ايماقتىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنىڭ پىكىرىن!
- ماقۇل، ماقۇل، كورەيىن، تاقسىر! -دەپ كۇلگەن سارتى تومەنگى ورىندىققا وتىرا قالىپ كورىپ شىقتى دا، - ماقۇل، ماقۇل، قايتادان تەكسەرىپ تۇزەتەيىن! -دەگەنگە كەلدى.
- ءۇي، سەن كەرىلىپ، سوزىلىپ، وپا دالابىڭدى جاعىنىپ، تارانىپ بولىپ تەكسەرگەنىڭشە مۇنداي ازامات سارىلىپ قاراپ وتىرماق پا دەيمىن! دەرەۋ بۇيرىق جازدىر، قىزمەتتەن قىسقارتىلاتىن ەش-ءبىر سەبەبى جوق!
- تەكسەرمەي بۇيرىق جازۋ بيروكراتتىق بولادى عوي، تاقسىر!
- قايتالاپ ايتايىن، ءدال اكەڭنىڭ اۋزىن س... دەيمىن، ءويتىپ قورقىتىپ وتىرعان بۇيرەگىڭدى س... دەيمىن! بۇيرەكتەن قورققانشا التىن پارادان قورق دەيمىن!
«سارتى» قىزاراقتاپ قىسىلا كۇلىپ اپ سويلەدى.
- جەرلىك ورىننىڭ قالاي بوساتقاندىعىن انىقتاماسا بولار ما ەكەن؟ دەپ، باباش اتالعان قاتشىعا قارادى. قاتشى تۇسىنىك ايتتى:
- بۇل كىسى انىقتاپ بولدى. احۋالىن بىلەتىندەردىڭ كەشەدەن بەرى بىرنەشەۋىنەن ەستىپ، قاپالانىپ وتىر. 4-5 جىلدان بەرى كۇشەپ ەڭبەك سىڭىرگەن كەدەي ازاماتىن قىزمەتتەن وشتىكپەن قۋا سالۋ، ۇلكەن قاتەلىك بولادى! ال، ماسەلە بولسا، اۋداننىڭ پارتكومى قىزمەت باستاعان سوڭ تاعى دا انىقتاي جاتپاي ما! سول ايتىلعان ماسەلەلەرى بار بولىپ شىققان كۇندە دە وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسى مۇنداي قابىلەتتى مۇعالىمدى قۋماق ەمەس!
باشەكەڭ اقىرا سويلەدى ەندى:
- قايتا انىقتاعان كۇندە دە «ماسەلە» دەيتىن نەمەلەرىڭ دوسان مەن سەنى ماڭقيتپاسا مەن كەپىل دەيمىن! اكەڭنىڭ اۋزىن س...دەر دەيمىن!... ءدال وسىلاي جازدىر دا ماعان الىپ كەل!
«سارتى» ءۋالي ستولىنا ەڭكەڭدەپ كۇلە جاقىنداپ، مەنىڭ ارىزىمنىڭ شەتىنە بۇرىشتاما جازدى. باس ۋاليگە كۇبىرلەپ وقىپ بەرىپ، قول قويدىرىپ الا جونەلدى.
- ەي باباش، سەن دە بار دەيمىن قاتشى بولىمىنە، مىنا سارتتىڭ قۇيرىعى قيسىق. قاتىناسقا ىلمەكتى ءسوز جازدىرىپ قويماسىن، مەنىڭ ءسوزىمدى ءوزىڭ ايتىپ تۇرىپ جازدىر! -دەپ قاتشىسىن شىعاردى دا، ماعان قارادى. -ءجا، بالا، مەنىڭ الدىما كەلگەنىڭ وسى عانا عوي. الگى سارتتى ۇستەمەلەپ بوقتاي بەرگەنىمە قاراپ، الدە قالاي ويلارسىڭ دەيمىن. ولاي ويلاساڭ سەنىڭدە اكەڭنىڭ اۋزىن... بۇل سارتتىڭ الگى دوسان سياقتىلارمەن تەگىننەن ىمى-جىمى ءبىر. مەن جوقتا تالاي ءىستى ىستەپ بولادى. قالاي ىستەگەنىن بىلمەي دە قالاسىڭ. سەنىڭ ءىسىڭدى دە وسىعان جاڭساقتاتىپ ىستەتىپ جايلادى ما ەكەن دەيمىن. بۇيرىقتى ءوزى ايتىپ جازدىرۋعا زورلاعانىم سول. ال ەندى بارىپ قىزمەتكەر قالپىڭا كەلگەن سوڭ ويلاناتىن تاعى ءبىر ءىسىڭ بار. سەنى تىنىسقان گازەتحاناعا سۇراپ وتىر. وعان نە دەيسىڭ؟
- باشاعا، مەن ءوز ىقتيارىم بولسا وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا عانا ىستەگىم كەلەدى. جانە دوربىلجىندەگى بولىپ جاتقان ءىستىڭ جاقسىسىن دا، جامانىن دا بىلەمىن. ءساتى كەلگەندە ماسەلەنىڭ ءبارىن اشىپ تاستاعىم بار. سول ورنىمدا تۇرا تۇرسام دەيمىن!
- ونداي سەنىمىڭ بولسا، ماقۇل ءسوز! مەن تىنىسقانعا ۇقتىرا سالارمىن. الگى كومپارتيا دەيتىندەرىمىز ەندى كەلىپ جاتىر عوي، وقىمىستى قۋلاردان ەستۋىمشە سولار قىزمەت باستاعاندا ءار اۋدانداعى ىستەر تەكسەرىلەتىن كورىنەدى. «ءساتى» دەگەنىڭ دە سوندا كەلىپ قالار...
جازىلىپ اشىق كانۆەرتكە سالىنعان قاتىناستى باباش الىپ كەلىپ، ۋاليگە وقىپ بەردى:
«د.ا. اكىم مەكەمەسىنە!
ينسپەكتور بيعابىلدى قىزمەتتەن قالدىرعان سەبەپتەرىڭىزدى ايماقتىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسى تەكسەرىپ كورىپ، نارازىلىق پىكىر جولداپ وتىر. جانە بىزگە قابىلەتتى قىزمەتكەردى «قىسقارتۋ» دەيتىن ەش قانداي نۇسقاۋ كەلمەدى. ەگەر ماسەلە ءوتىلىپ، ءتيىستى ورىندار جاعىنان تەكسەرىلىپ انىقتالعان سوڭ، اۋداندىق پارتكومنىڭ پىكىرى بويىنشا ءبىر جاقتىلى ەتىلۋگە ءتيىستى. قىزمەتتەن قالدىرۋعا ءبىز جاقتان رۇقسات ەتىلمەگەندىگىنەن حاباردار بولارسىزدار!
تارباعاتاي ايماقتىق اكىمشىلىك مەكەمەسى» -دەپ تاڭبا باسىلىپتى.
- مەنىڭ ءسوزىم بويىنشا نەگە جازبايدى دەيمىن وسى اكەڭنىڭ اۋزىن... دەر! ال، بۇل دا بولا تۇرسىن. كونۆەرتىن پەشەتتەپ بەر! -دەپ باباشقا تاپسىرا سالا ماعان قارادى ءۋالي. - بالا، بيعابىلمىن دەدىڭ بە، وسى قاتىناستى دوسانعا ءوزىڭ اپارىپ بەرىپ، قىزمەتىڭە وتىرا قال، قىڭق ەتسە ماعان تەلەفون سوق، ۇمىتپا دەيمىن وسىنى! جازىلماي قالعان ءسوزىمدى ول اكەڭنىڭ اۋزىن... گە سوندا ايتىپ الايىن دەيمىن!
دوساننىڭ كوپ كۇشەنىپ ءجۇرىپ ارەڭ توقىعان ءتورىن ءبىر كەرىلىپ قانا ءۇزىپ، «ويىنبۇزار» ايىپتان قۇتىلعانىما سەنىپ قايتتىم.
كورەگەن تەرگەۋشىم، قىلمىسىمنىڭ 2-ءشى تومىندا گومينداڭدى گومينداڭعا قىرعىزعان، تەرگەۋشىنى تەرگەۋشىگە تەرگەتكەن ءازازىل ەكەندىگىمدى كورىپ ەدىڭىز، وسى تاراۋدا بايلاردىڭ قورعاۋشىسىن بايلاردىڭ بايىنا سىباتقانىمدى كورىپ وتىرسىز. ەندى جەندەتتەردى جەندەتتەردىڭ جەندەتىنە جەگىزگەنىمدى كورگىڭىز كەلمەيتىن شىعار. شىندىعىندا سىزدەردىڭ كەزىگىپ، قىلمىسكەر دەپ اۋلايتىندارىڭىز وزدەرىڭىزگە كۇدىكتى-ءحاۋىپتى بوپ ەستىلگەندەر عوي. تاريحتار بويىنا تاپ باسىپ ءىزباسار بولىپ، بابادان اتاعا، اتادان اكەگە، اكەدەن بالاعا ميراس ەتىپ، جۇتىنا كەسىپ جۇتقىزىپ كەلە جاتقان كانىگى جەرىك استارىڭىز - حاۋىپتىلەردىڭ باستارى ەمەسپە ەدى. ەندى مىنە الدىڭىزدا ءحاۋىپتى عانا ەمەس، قاتەرلىنىڭ ءوزى تۇرعاندا قالاي سابىر ەتىپ وتىرسىز! تۇلابويى، ىشەك-قارنىمەن ءجۇز پروتسەنت اشىعان قىلمىس دەپ بىتەۋ جۇتا سالساڭىز، ماڭداي تەرىڭىزدى بۇرق ەتكىزىپ، راقاتتاندىراتىندىعىما بارلىق جىن-شايتاندارىم كەپىل!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] زور بايلارعا ءتان قۋلىق-سۇمدىقتان دا، زورلىق-زومبىلىقتان دا، ەزۋ-قاناۋدان دا اۋلاقتىعىمەن بەرۋدى عانا ءبىلىپ، الۋدى بىلمەيتىن سوندا دا بايلىعى كەمىمەي كەلە جاتقان باشپايعا وقۋ-ءبىلىم جۇرتشىلىعى وسىلاي انىقتاما جاسايتىن.
