كەزىندە اقىندىعىمەن اتى شىققان ولجاس اعام ء(يا، سۇلەيمەنوۆ قوي) تامىز ايىندا «ۆەچەرنيايا الماتى» گازەتىنە بەرگەن سۇقباتىندا الماتى قالاسىنا باياعى بولشەۆيكتەر قويعان «الما-اتا» اتاۋىن قايتارىپ بەرۋ تۋرالى ويلارىن بايانداپتى. سول جەردە بۇل اتاۋ جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىنەن قالعان-مىس دەگەن ءتارىزدى بولجام-ويلارىن دا قوسىپ جىبەرگەن. بۇل تاقىرىپقا بۇرىن دا بىرنەشە رەت قالام تەربەگەندىكتەن بۇل جولى دا ءۇنسىز قالا المادىم.

جالپى بىزدە «الماتى» توپونيميكاسىنا بايلانىستى ءبىر-بىرىنە قاراما قايشى ەكى ءتۇرلى كوزقاراس قالىپتاسقان. ءبىرىنشىسى، وتارشىلدىق جۇيەدەن باستالىپ، سوۆەتتىك كەزەڭدە جالعاسقان ورىس تىلدىك كوزقاراس بولسا، ەكىنشىسى، ەجەلدەن وسى جەردى مەكەندەگەن جەرگىلىكتى قازاق حالقىنىڭ وزىندىك ۇستانىمى. جەرگىلىكتى قازاقتار دەگەنىمىز الماتى مەن الماتى توڭىرەگىن مەكەندەگەن ۇلى ءجۇزدىڭ دۋلات، ءسارىۇيسىن، ىستى، شاپىراشتى، قاڭلى، البان تايپالارى. الماتى – دۋلاتتىڭ ىشىندەگى جانىس رۋىنىڭ قونىسى. ورىستار كەلگەنگە دەيىن بۇل وڭىردە اتالعان تايپالاردان شامامەن 110-130 مىڭداي ادام تۇرعان. ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا الماتىنى جانىس جاناق بي دەگەن كىسى بيلەگەن. الماتىنىڭ جازباشا تۇردە اتى ءمالىم العاشقى مەرى سول كىسى دەر ەدىك. قالاشىق ول كەزدە قازىرگى تاۋلى قىراتتا («گورنىي گيگانت») بولىپتى. جەرگىلىكتى قازاقتار ءوز اتامەكەنىن ۇنەمى الماتى دەپ، كەيدە ءۇش الماتى دەپ اتايتىن.

ۆەرنىي اتاۋى 1867 جىلدان 1921 جىلعا دەيىن ورىس تىلىندە 54 جىل قولدانىلدى. بۇل جىلداردىڭ بارىندە جەرگىلىكتى قازاقتار قالانى «الماتى» دەپ اتاي بەردى. تۇركىستان اسسر-ءى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 1921 جىلى 14-ناۋرىزداعى دەكرەتىمەن قالانىڭ اتى ورىس تىلىندە «الما-اتا» دەپ وزگەرتىلگەنىمەن قازاقتار سول بۇرىنعىسىنشا «الماتى» اتاۋىن قولداندى. الماتىعا استانا مارتەبەسى 1927 جىلى بەرىلگەنىمەن ۇكىمەت ءىس جۇزىندە قىزىلوردادان الماتىعا 1929 جىلى 5-قاراشادا عانا كوشىپ كەلدى. قازاقتاردىڭ قازاق تىلىندە الماتىنى «الما-اتا» دەۋى ۇلتتىڭ ۇندەستىك زاڭىنا مۇلدە ۇيلەسپەيتىن. «الما-اتاعا بارامىز» دەپ ەش قازاق سويلەگەن ەمەس. سوندىقتان «الماتى» اتاۋى قازاقتار ءۇشىن وزگەرىسسىز ساقتالىنىپ كەلەدى.

«الماتى» اتاۋىن وسى جەرگە العاش كەلگەن وتارشىل وتريادتىڭ باستىعى مايور پەرەمىشەلسكي دە قولدانعان. ول 1853 جىلى 8-تامىزدا كورپۋس كومانديرىنە جازعان بايانحاتىندا «يا يمەل چەست دونوسيت ۆاشەمۋ ۆىسوكوپرەۆوسحوديتەلستۆۋ و نامەرەني موەم وبوزرەت ۆەرشينى الماتوۆ. وسموترەۆ س ينجەنەر-پورۋچيكوم الەكساندروۆسكيم پەرۆىيا ي ۆتورىيا الماتى ي دولينۋ مەجدۋ نيمي، مى ناشلي پو ۋدوبستۆۋ دوبىۆانيا لەسا، بولشومۋ كوليچەستۆۋ پرەكراسنوي، يزرەزاننوي ارىكامي حلەبوپاحوتنوي زەملي، پاجيتەي ي سەنوكوسنىح مەست، دالەكو پرەۆوسحودياششيمي ۋروچيششا نا يسسىكە ي تالگارە، پوچەمۋ ي پرەدلوجيلي الماتى مەستوم بۋدۋششەگو پوسەلەنيا، پري توم چەرەز زانياتيە ەتوگو پۋنكتا ۆسە لۋچشيە كوچەۆيا ي حلەبوپاحوتنىە مەستا دۋلاتوۆ بۋدۋت ۋ ناس پود رۋكامي» (ورت. مەم. ارحيۆ، 3-قور، 1-تىزبە، 7-ءىس) دەپ ءوزىنىڭ وتارشىلدىق پيعىلىن جاسىرماستان كورگەن جەرىن «الماتى» دەپ جازادى.

«الما-اتا» اتاۋى جوعارى ايتتىق، بولشەۆيكتەردىڭ ورىسشا قويعان اتاۋى. ول اتاۋ قازاقتارعا مۇلدە سىڭبەدى. كوپ ماسەلەگە ماسكەۋدىڭ پريزماسىنان قارايتىن ولجەكەڭ سول وتارشىلدىق پيعىلدىڭ وتىنا تاعى ماي قۇيعىسى كەلەدى. «الماتى» اتاۋىن جوڭعارلارعا تەلىپ، ونى ورىسشا اتاۋعا وزگەرتكىسى كەلۋى سونىڭ كورىنىسى. بۇل اقيقاتقا ۇيلەسە مە؟

جوڭعارلاردىڭ قازاق جەرىنە باسقىنشىلىعى ءحۇىى عاسىردان باستالعانى بەلگىلى. ال ولاردىڭ شابۋىلىنان ەكى عاسىر بۇرىن، XV عاسىردا ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ ۇلى ويشىلى، جىرشىسى اسان قايعى بابامىز جەرۇيىقتى ىزدەپ شىققان ساپارىندا جەلماياسىمەن جەلىپ ءجۇرىپ الاتاۋدىڭ ەتەگىنە كەلەدى. سوندا: «ءۇش الماتى دەگەن جەرگە باردىم. سارىمساعى ساباۋداي، بۇلدىرگەنى بۇيرەكتەي، الماسى بار جۇرەكتەي، سول جەردى قيمادىم» («بەس عاسىر جىرلايدى»، ءى توم، الماتى، «جازۋشى» باسپ، 1989 ج، ) دەيدى عوي. قازاقتار ەرتەدەن ۇلكەن الماتى، ورتا الماتى، كىشى الماتى وزەندەرى اۋماعىن قوسىپ ءۇش الماتى دەپ اتاي بەرەتىن. اسان قايعىنىڭ وسى سوزدەرى بۇل ءوڭىردىڭ جوڭعار باسقىنشىلىعىنان دا ەرتە قازاقتار قونىسى بولعاندىعىن، جەردىڭ جيىنتىق تۇرىندە «ءۇش الماتى» اتالعانىن دالەلدەيدى.

قالانىڭ اتاۋىن ورىسشا «الما-اتا» دەپ وزگەرتكەنمەن قازاقتار ەش ءبىر وزگەرىسسىز «الماتى» دەپ اتاپ كەلگەنىن تومەندەگى قۇجاتتار دالەلدەيدى. لاتىن قارپىمەن باسىلعان «قازاقستان بالشەبەگى» جۋرنالىنىڭ 1931 جىلى قىركۇيەك ايىندا شىققان №9 سانى، «الماتى» جازۋىنا قاراڭىز. يلياس جانسۇگىروۆتىڭ 1935 جىلى لاتىن قارپىمەن شىققان «جول اۋزىندا» اڭگىمەلەر جيناعىنىڭ تيتۋلدىق بەتىندە ورىس تىلىندە «الما-اتا»، قازاق تىلىندە «الماتى» دەپ جازىلعان. ساكەن سەيفۋلليننىڭ لاتىن قارپىمەن 1936 جىلى باسىلعان «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانىندا دا شىعارىلعان جەرى تاپ وسىلاي كورسەتىلگەن. 1944 جىلى كىرىل قارپىمەن شىققان «مايدان» جۋرنالىنىڭ №1 سانى. مۇندا دا شىققان جەرى «الماتى» ەكەندىگى كورسەتىلگەن. 1954 جىلى جىلى كىرىل قارپىمەن شىققان «ستالين جولى» جۋرنالىنىڭ بارلىق 12 سانىندا باسىلعان جەرى «الماتى» دەپ كورسەتىلگەن.

مۇنىڭ ءبارى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ وتارشىلدىقتى قولداعان ورىسشىل كوزقاراسىنىڭ ورىنسىز ەكەندىگىن دالەلدەيدى!

مارات ءبايدىلداۇلى

Abai.kz