قازاق حالقىنىڭ ءبىتىم-بولمىسى، مىنەز-قۇلقى، تۇرمىس سالتى  ەل اراسىندا ساقتالعان اۋىز ادەبيەتىندە كوبىرەك كورىنىس تاۋىپ جاتادى. اسىرەسە، ايتىس، قوشتاسۋ، سىڭسۋ سەكىلدى اۋىز ادەبيەتى جانرلارىنان ءتۇرلى كەزەڭدە عۇمىر كەشكەن حالقىمىزدىڭ سالت-ساناسىن عانا ەمەس، بەلگىلى ءبىر ايتۋلى وقيعالار جايىندا حابار بەرەتىن دەرەك كوزدەرىن دە كەزدەستىرۋگە بولادى. قازاقتىڭ ۇلان-عايىر جەرىنىڭ ءبىرسىپىرا بولىگى بۇگىنگى كۇنى كورشى ەلدەر ەنشىسىندە. كوڭىلگە مەدەۋ بولاتىنى، وندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن قانداس باۋىرلارىمىزدىڭ مەكەن ەتىپ سالت-ءداستۇرى مەن ادەبي قۇندى مۇرالارىن قايماعىن بۇزباي ساقتاپ كەلە جاتقاندىعى. سولاردىڭ ءبىر ءىرى شوعارى رەتىندە التاي تاۋىنىڭ كۇنگەيى مەن تەرىسكەيىن مەكەندەپ كەلە جاتقان شىعىس تۇركىستان مەن قوبدا بەتى (مونعوليا قازاقتارى) ەكەندىگى امبەگە ايان.

اتالمىش مەكەندەگى قانداستارىمىز اراسىندا قۇدالاسۋ، ءبىر-بىرىمەن ەتەنە ارالاسۋ ەجەلدەن قالىپتاسقان ءۇردىس بولعان. ءبىرى شىڭجاڭ ولكەسىنە، ەكىنشىسى مونعول ەلىنە قاراتىلىپ، اراسىن شەكارا ءبولىپ تاستاسا دا ولاردىڭ تۋىستىق قارىم-قاتىناسى، ارالاسىپ-قۇرالاسۋى تولاستاعان ەمەس. ءتىپتى، ماو-زە-دۋن تۇسىندا شەكارا تارس جابىلسا دا بەيجىڭ ارقىلى ارىپ-اشىپ تۋىس-باۋىرلارىن ىزدەپ، ايتشىلايتىنداردىڭ قاتارى سيرەسە دە ۇزىلمەگەن. ال، ودان بۇرىنعى ياعني، ءۇش ايماق بيلىك قۇرعان نەمەسە ودان دا ىلگەرى حح عاسىردىڭ باستاپقى ون-جيىرماسىنشى جىلدارى تۇسىندا ەل بيلەگەن ايتۋلى تۇلعالاردىڭ ءومىرى جايىندا ەرتەرەكتە اڭىز عىپ ايتىلار اڭگىمە كوپ ەدى.

قازاق حالقىنىڭ ءبىتىم-بولمىسى، مىنەز-قۇلقى، تۇرمىس سالتى  ەل اراسىندا ساقتالعان اۋىز ادەبيەتىندە كوبىرەك كورىنىس تاۋىپ جاتادى. اسىرەسە، ايتىس، قوشتاسۋ، سىڭسۋ سەكىلدى اۋىز ادەبيەتى جانرلارىنان ءتۇرلى كەزەڭدە عۇمىر كەشكەن حالقىمىزدىڭ سالت-ساناسىن عانا ەمەس، بەلگىلى ءبىر ايتۋلى وقيعالار جايىندا حابار بەرەتىن دەرەك كوزدەرىن دە كەزدەستىرۋگە بولادى. قازاقتىڭ ۇلان-عايىر جەرىنىڭ ءبىرسىپىرا بولىگى بۇگىنگى كۇنى كورشى ەلدەر ەنشىسىندە. كوڭىلگە مەدەۋ بولاتىنى، وندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن قانداس باۋىرلارىمىزدىڭ مەكەن ەتىپ سالت-ءداستۇرى مەن ادەبي قۇندى مۇرالارىن قايماعىن بۇزباي ساقتاپ كەلە جاتقاندىعى. سولاردىڭ ءبىر ءىرى شوعارى رەتىندە التاي تاۋىنىڭ كۇنگەيى مەن تەرىسكەيىن مەكەندەپ كەلە جاتقان شىعىس تۇركىستان مەن قوبدا بەتى (مونعوليا قازاقتارى) ەكەندىگى امبەگە ايان.

اتالمىش مەكەندەگى قانداستارىمىز اراسىندا قۇدالاسۋ، ءبىر-بىرىمەن ەتەنە ارالاسۋ ەجەلدەن قالىپتاسقان ءۇردىس بولعان. ءبىرى شىڭجاڭ ولكەسىنە، ەكىنشىسى مونعول ەلىنە قاراتىلىپ، اراسىن شەكارا ءبولىپ تاستاسا دا ولاردىڭ تۋىستىق قارىم-قاتىناسى، ارالاسىپ-قۇرالاسۋى تولاستاعان ەمەس. ءتىپتى، ماو-زە-دۋن تۇسىندا شەكارا تارس جابىلسا دا بەيجىڭ ارقىلى ارىپ-اشىپ تۋىس-باۋىرلارىن ىزدەپ، ايتشىلايتىنداردىڭ قاتارى سيرەسە دە ۇزىلمەگەن. ال، ودان بۇرىنعى ياعني، ءۇش ايماق بيلىك قۇرعان نەمەسە ودان دا ىلگەرى حح عاسىردىڭ باستاپقى ون-جيىرماسىنشى جىلدارى تۇسىندا ەل بيلەگەن ايتۋلى تۇلعالاردىڭ ءومىرى جايىندا ەرتەرەكتە اڭىز عىپ ايتىلار اڭگىمە كوپ ەدى.

قازىرگى تاڭدا ونداي تاريحي وقيعالاردىڭ كۋاگەرلەرى ومىردەن وزىپ، سانقيلى قىزىقتى اڭگىمەلەردى بالا كەزدە قۇلاعى شالعان ءبىزدىڭ ءوزىمىز اقساقالدىق جاسقا جەتتىك. ەندى، كەيبىر بىلەتىن جايلارىمىزدى جازىپ قالدىرا جۇرمەسەك كەيىن ۇمىتىلۋى، ىزدەسەك تاپپايتىن جاۋھارعا اينالارى حاق. وسى نيەتپەن ادەبيەتتانۋشى عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەرگە، كوزىقاراقتى وقىرمان قاۋىمعا ارناپ، شىعىس تۇركىستان مەن قوبدا بەتى قازاقتارى اراسىندا اتى اڭىزعا اينالعان  قارا وسپانقىزى داريعانىڭ ۇزاتىلعان كەزىندە اناسىمەن جانە اعاسىمەن كورىسىپ، قوشتاسقان جىرىن ۇسىنۋدى ءجون كوردىم.

بۇل جىردى ءوز انام شۇڭقىربايقىزى بولاتحاننىڭ ايتۋى بويىنشا جانە اباق كەرەي رۋى جاڭقارا-جادىكتىڭ جىرشى-ايتىسكەرى اۋكەۇلى سىردىقان ءوزىنىڭ ۇلى تۋكايعا جازدىرعان نۇسقاسى بويىنشا قۇراستىرىپ وتىرمىن.

بۇل وقيعا بۇدان شامامەن 110-120 جىل بۇرىن بولعان. بايقارا-جادىكتەن شىققان اتاعى التى الاشقا بەلگىلى قارا وسپاننىڭ قىزى داريعانى شەرۋشىدەن شىققان اتاقتى ۇكىرداي سۇكىربايدىڭ اۋىلىنا ايتتىرادى. قارا وسپان قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل بي بەيسەمبىنىڭ ۇلى. كەيىندە قارا وسپاننىڭ ءوزى دە اكە ورنىن باسىپ، بي بولعان. ال، سۇكىرباي - التايدىڭ كۇڭگەي بەتىنىڭ قازاقتارىن قوبدا بەتىنە العاش باستاپ كەلىپ قونىستاندىرعان اتاقتى باي جانە قىتايعا دا، قازاققا دا، مونعولعا دا بەدەلدى بي جىلقىشىنىڭ ۇلى. ەكەۋى دە «سەن ارىستان بولساڭ، مەن - دانىشپان، سەن باس جەسەڭ، مەن جامباستان قالىسپان» دەسىپ، ادام-پەندەگە دەس بەرىسپەي دۇركىرەپ تۇرعان شاعى بولسا كەرەك.

ول كەزدە وسپان اۋىلى التايدىڭ ارعى بوكتەرىندەگى قاناس كولىنىڭ ارناسىندا قونىستانعان، ال جاز جايلاۋى - التايدىڭ ۇستىرتىندەگى ەمەگەيتىنىڭ سالقىن سارى جونى. قاناستان ون شاقتى كۇن كوشىپ جايلاۋىنا جەتەدى ەكەن. بەيسەمبى ءبيدىڭ (بەجەڭنىڭ) اجارلى دا اقىلدى، اعايىن مەن جەگجاتتىڭ بارىنە دە جاعىمدى بايبىشەسى - ءايمي. ءايميدى ەل ءاياپاڭ دەپ قوشەمەتتەيدى ەكەن.

جادىكتىڭ بايقارا رۋىنان شىققان ءادىل بي بەيسەمبىنىڭ كەنجە ۇلى قارا وسپان دا قاجىر-قايراتىمەن، اقىل-پاراساتىمەن، شەشەندىلىگىمەن جانە تورەلىكتە ادال دا تۋراشىلدىعىمەن ەلگە تانىلعان كەرەيدىڭ كەمەڭگەرىنىڭ ءبىرى ەدى.

وسىنداي اسىلداردىڭ سىنىعى، وسپاننىڭ اقىلدى دا قايراتتى، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى شەشەن قىزى داريعاعا قالىڭ مالىن بەرىپ، قۇدالاسىپ قايتقاننان كەيىن قارا وسپان مەن سۇكىربايدىڭ اراسىنا جىك ءتۇسىپ، نارازىلىق تۋادى.

نارازىلىقتىڭ سەبەبى، مەنىڭ ەستۋىمشە: سۇكىربايدىڭ سانگە جەتەكتەپ جۇرەتىن «مىسىق قارا» دەگەن سىمباتتى قارا اتى بولعان. سول قارا اتتى وسپان قالاپ، تارتۋ-تارالعىسىن بەرىپ سۇراتتىرعاندا سۇكىرباي بەرمەگەن. وسىعان وكپەلەپ، ىشتەي كەك ساقتاعان قارا وسپان قالىڭ مال جەتكىزە بارعان قۇدالاردىڭ اتقوسشى بالاسىنا ءبىر كوزى سوقىر اتتى كيىتكە ۇستاپ مىنگىزگەن. ارينە، بالا اتتى مەنسىنبەي، كوڭىلى تولمايدى (سۇكىربايدىڭ دا ءبىر كوزى سوقىر بولعانىن ەسكە الساق، قارا وسپان بالاعا سوقىر اتتى كيىتكە ۇستاپ مىنگىزگەنى كەزدەيسوق ەمەس ەكەنى بەلگىلى).

قالىڭ مال جەتكىزىپ بەرىسىپ كەلگەن ادامداردان سۇكىرباي: «بارعان ادامداردىڭ كيىتكە كوڭىلى تولدى ما؟» دەپ سۇراعاندا بارىپ كەلگەن ادامدار: «سوقىر اتقا اتقوسشى بالانىڭ كوڭىلى تولمادى» دەگەندى ايتادى. بۇل ءسوز ەلگە جايىلىپ كەتەدى. وسىلايشا «كيىتكە قۇدالاردىڭ كوڭىلى ورتا بولىپتى» دەگەندى ەستىگەن قارا وسپان: «شەرۋشىلەر سوقىر مالدانباسا سۇكىربايدى نەگە مالدانىپ وتىر» دەگەن ەكەن. وسى سوزدەن وت شىعىپ، سۇكىرباي قۇدالاسقان اۋىلىمەن اتىسىپ-شابىسۋعا بەل بايلايدى. بىراق شەرۋشىنىڭ يگى جاقسىلارى بىرىگىپ: كەلىندى (داريعانى) العاننان سوڭ جادىكتەردەن (قارا وسپان اۋلەتىنەن) كەك قايتارايىق» دەپ سۇكىربايدى توقتاتادى.

قۇدالار جاعى داريعانى ۇزاتىپ الىپ قايتۋعا بارعاندا قىزىن قۇدالارعا شىعارىپ سالىپ، وتاۋىن تىگىپ، جاساۋىن بەرىپ قايتۋعا داريعانىڭ اجەسى (ەل-جۇرت ءاياپا دەپ اتايتىن، بەيسەمبىنىڭ بايبىشەسى) جانە باتتال دەگەن اعاسى ەكەۋى بىرگە جۇرەدى. جاساۋ ارتقان 35 تۇيەلى كەرۋەندى ءاياپاڭ جەتەكتەپ، جولدا بىرنەشە قونىپ، قوبدانىڭ جىلاندى دەگەن جەرىنە كەلگەندە الدارىنان قارۋ-جاراق اسىنىپ، جول توسقان كوپ جاساۋىل شىعىپ كەرۋەندى توقتاتادى. بۇل سۇكىربايدىڭ جول توستىرعان جاساعى ەدى. جاساۋىل توپتى سۇكىربايدىڭ ءىنىسى بايىمباي باستاپتى.

جاساۋىل توپ كەرۋەندى توقتاتىپ سۇكىرباي ۇكىردايدىڭ: «داريعا كەلىننىڭ جاساۋى مەن ءوزىن عانا الىپ كەلىڭدەر، كەلىننىڭ توركىنى تاراپىنان ەشبىر قۇدا-قۇداعي كەلمەسىن، بىرگە كەلە جاتقان قۇدا-قۇداعيلار كەرى قايتسىن» دەگەن جارلىعىن حابارلايدى. قۇدالار جاعى وسىنشاما سۋىق مىنەز كورسەتكەنىنە قاتتى نالىپ، وكپەلەگەن داريعانىڭ ءاياپاسى مەن باتتال اعاسى جول ورتادان اۋىلىنا قايتارعا اينالعاندا، داريعا ءاياپاسىن قۇشاقتاپ ۇزاق كورىسەدى.

بۇل كورىستىڭ وزىنەن كەرەيدىڭ ارۋ قىزدارىنىڭ ويى قانشالىقتى تەرەڭ، ورەلى ەكەنىن، كەزەگى كەلسە ولەڭ-جىردى ويلانباي-اق اعىتىپ الا جونەلەتىن شەشەن دە ۇتقىر بولعانىن كەيىنگى ۇرپاق ءبىلىپ، تاعىلىم الا ءجۇرسىن دەگەن ويمەن تولىق نۇسقاسىن تومەندە ۇسىندىم:

داريعانىڭ كورىس-جىرى

ءومىرتاي وسپان، سۇكىرباي

ەكەۋىڭ بولدىڭ ەكى ۇداي.

الدىمنان شەرىك¹ تارتقىزعان

كوزىڭدى اشپا سۇكىرباي.

جاساۋىل جاراق سايلاتتىڭ

ساۋىت پەن سەمسەر بايلاتتىڭ

ەل جۇرتىڭا داق بولار

قاتىنعا قىلعان قايراتىڭ.

كوكتەمەس شالعىن قامىسسىز

ايتىلماس كورىس داۋىسسىز.

جالعىز تايعا² ار ساتقان

سۇكىرباي نەتكەن نامىسسىز.

شاپان ءبىر كيدىم جاعالاپ،

جورعانى ءمىندىم تاعالاپ.

ءبىر تاي ءۇشىن بەرگەن-ءدى

ون بەس جورعا باعالاپ.

ات جارايدى كەرمەدەن

ەر جاقسىسى ەلمەنەن.

ەل بيلەگەن ادامنان

ەسىرىك مۇنداي كورمەگەن.

ايتقانىڭدى اپا، بۇرمايىن

ادەپسىزدىك قىلمايىن

استامدىق، قورلىق كورگەندە

ايانىپ تا قالمايىن.

سۇكىرباي كارى قاقپاسىم

ءبىر قۇداي سەنەن ساقتاسىن

سىيلامادىڭ ءبىر جولعا

ءاياپامنىڭ اق شاشىن.

جايلاۋداعى جاپىراق

قىستاۋداعى قىسىراق

بۇل دۇنيەدەن وڭباي كەت

كوزىڭە كىرسىن توپىراق.

شاپان ءبىر كيدىم ايشىقتى

بىلتىرعى قۇلىن تاي شىقتى

جىلاندىعا كەلگەندە

سۇكىرباي دەگەن جاۋ شىقتى.

شاتىر ءبىر تىكتىم قازىقتاي

ءاياپام بەرگەن ازىقتى-اي

الدىڭنان شەرىك توساتىن

بولدىڭىز نەگە جازىقتى-اي.

وتىز بەس تۇيە ارتقانىم

جىبەكتەن ارقان تارتقانىم

«ايرىلمان» دەيتىن ءاياپام

جول ورتادان قايتقانىڭ.

تايپالتا ءمىندىم سۇر جورعا

مىنبەيدى، بولسا، كىم جورعا

ءجون بىلمەسكە كەز بولعان

امالىم بار ما، قۋ سورعا.

 

قوبدانىڭ بويى كەرۋەن

التايدا قۇردىم سەرۋەن

ات ايلانباس كەرەيدەن

قانداي جەرگە كەلىپ ەم.

كەلگەن دە جەرىم قوبدا ەدى

جەتەگىم ون بەس جورعا ەدى.

وسىنشا قورلىق كورەتىن

ءاياپام نەتكەن سورلى ەدى.

ەمەگەيتى جايلاۋىم

جاعالاي بيە بايلاۋىن

الدىمنان شەرىك تارتقىزىپ

ارتىمنان داۋىن سايلاۋىن.

جىلاندى دەگەن جەر ەكەن

شەرۋشى دەگەن ەل ەكەن

دورەكىلىك ءىس ىستەپ،

كەرەيگە نەسىن دەر ەكەن.

جەلبىرەپ نوقا جەلەگىم

كوشكەن ەلدەي كەلەمىن.

ادامسىنعان ءور كەۋدە

وسى ما بار ونەرىڭ.

ەسىكتىڭ الدى سايىردى-اي

سايىردان جىلقى قايىردى-اي

ايرىلمان دەيتىن ءاياپام

جىلاندىدان ايىردى-اي.

 

ەسىكتىڭ الدى قايىڭدى-اي

ءبىر قايناعام بايىمباي

جول ورتادان قايىرىپ،

ءاياپام ساعان نە قىلدى-اي.

بەرۋشى ەڭ اكە باتاڭدى

كەشىرە كور قاتەمدى

قايتاردى جولدان، امال جوق

شارشاپ ءبىر كەلگەن اپامدى.

اكەمنىڭ اتى وسپان-داي

بايگەگە جۇيرىك قوسقانداي.

نە جازىعىم بار ەدى

الدىمنان شەرىك توسقانداي.

جۇك ارتتىم تۇيە كىلەمدەپ

وسەدى جىلقى كۇرەڭدەپ

ويلاپ پا ەدىڭ ءاياپام

باسىمشىلدىق كورەم دەپ.

قاناستاي شالقار كولىم-اي

جاعالاي قونعان ەلىم-اي

كورمەگەن قورلىق كورسەتتى-اۋ

سۇكىربايدىڭ شەرىگى-اي.

ءۇش تورعايتتى جەرىم-اي

بەس بايتەكە ەلىم-اي.

ەل مەن جەردى ويلاسام،

ايلانىپ تۇسەر بەلىم-اي.

 

ايۋتى،ءۇشتاس جايلاعان

جاساڭعا بيە بايلاعان

قىز-كەلىنشەك جيىلىپ

اتكەنشەك تەۋىپ ويناعان.

جەردەن جەمىس تەرىپ جەپ،

قىزىعىنا تويماعان

بايانسىز ەكەن سۇم جالعان

ءبىر كۇنگىدەي بولماعان.

بۋىرشىننىڭ³ دالاسى-اي

سارسۇمبەنىڭ قالاسى-اي

سىمعا ءبىر تارتقان كۇمىستەي

اتتەڭ ءبىر شۇڭقىر اعاشى-اي.

بۋىرشىن دەگەن توعايىم

الىمبەك دەگەن نوعايىم

الىمبەكتەن ايىرىلىپ،

شىقپاعان جاننىڭ وڭايىن.

جانقالتام تولعان ورىگىم

الىمبەك مەنىڭ سەرىگىم

الىمبەكتەن ايىرىلىپ،

شىبىنداي جاننىڭ بەرىگىن.

كىشكەنە ۇرشىق - قورعاسىن

الىمبەك مەنىڭ جولداسىم

اپامدى جولدان قايتارعان

سۇكىرباي سوقىر وڭباسىن.

 

قارا ءبىر جورعا مىنگەنىم

قازينە تورعىن كيگەنىم

باسىما وسەك بايلانىپ⁵

وت جالىن بولىپ كۇيگەنىم.

اعامنىڭ اتى باتتال-داي

تولىقسىپ توپقا اتتاندى-اي

اسۋدان قارسى شىققانى-اي

اتالى جاۋىن تاپقانداي.

ەسىكتىڭ الدى بالدىرعان

بازاردان سايمان الدىرعان

جالعىز دا اعام باتتالىم

توباسىن⁶ دۇشپان قوندىرعان.

ەسىكتىڭ الدىن جۋماس پا ەم

تورعىنمەن بەلىمدى بۋماس پا ەم

انادان ۇل بوپ مەن تۋسام،

وسى ەلدەن جىلقى قۋماس پا ەم.

ايۋتى، ءۇشتاس جايلاسىن

جاعالاي بيە بايلاسىن

نامىسى بولسا ءبىزدىڭ ەل

وسى ەلدەن جىلقى ايداسىن.

دەپ، اياپاسىمەن ۇزاق كورىسىپ ايرىلماعاندا، قايىن اعاسى بايىمباي: «بولدى ەندى» دەپ كەلىندى قامشىمەن وسىپ كەتەدى. سوندا:

«قايناعام اتى بايىمباي

توسكەيگە شىققان قايىڭداي

بۇل سودىرعا نە قىلدىم،

وسىپ كەتتى-اۋ تايىنباي».

دەپ، ارى قاراي ءاياپاسىنىڭ جولىنا ەسەن-ساۋلىق تىلەپ قوشتاسادى:

ءاياپام ەدىڭ اياۋلى-اي

اسىقپاي جۇرگەن باياۋلار

قادىردى بىلمەس قاتالدان

كوڭىلىڭ كەتتى-اۋ قاياۋلى-اي.

ءاياپام ەندى امان بول

اماندىق بەرسىن ۇزاق جول

اتى بار اكەم، الاشقا

دويىرعا مۇنداي، بولماس قور.

كورەمىن قانشا كەسەلدى

جىبەرمەسپىن، ەسەمدى

ايىرىلار جەرىم بولسا، وسى

امان بول، اپام، حوش ەندى.

داريعا وسىلايشا اياپاسىمەن قوشتاسىپ ءبىتىپ، ەندى اعاسى باتتالمەن قوشتاسىپ كورىسە باستايدى.

 

قارا وسپانقىزى داريعانىڭ اعاسى باتتالمەن قوشتاسقان كورىسى

اينالايىن اعا-ەكەم

باۋىرعا اعا باق ەكەن

مىنا ءبىر كورگەن قورلىقتان

وزىڭە اعا زار ەتەم.

ءاياپام ەدى اياۋلىم

شىقپايدى شاڭى جاياۋدىڭ

ۇمىتىلار ما كۇنى بولار ما

جۇرەككە تۇسكەن قاياۋدىڭ

 

مۇڭىمدى ايتام اعاعا

ات سۇيەنەر تاعاعا

الدىمنان شەرىك ويرانداپ

كەلگەندەي بولدىم دالاعا

قايتارسىڭ اعا، قاسىمنان

كورمەگەن ءىسىم جاسىمنان

قايىردى، كەلىپ، كوپ شەرىك

بەردەڭكە مىلتىق اسىنعان.

وسىنداي جوسىن⁷ كورىپپە ەڭ

سۇمپايى جەرگە كەلىپپە ەم

كەمپىر-كەشەك، بالاعا

سايلانىپ شىقتى-اۋ شەرىكپەن

توپتى شەرىك، ات قويدى

قۇيىلىپ بەتتەن لاپ قويدى

كەلەاتقان كوشكە كۇش قىلىپ

كوڭىلگە قاياۋ ساپ قويدى.

ءاياپام مىنگەن سۇر جورعا

اتتانعان ەكەن سۇم جولعا

شەرىگى زورلاپ قايتاردى

امالىم بار ما، قۋ سورعا

اسىلدىڭ ەدى، سىنىعى

ارداقتى جاننىڭ ۇرىعى.

بيلىگى قۇرىسىن سۇكىرباي

نە دەگەن جامان، قىلىعى.

 

ايدادىم جىلقى ادىردان

اعا-ەكەم ەدىڭ، قادىردەن

جاسىپ ءبىر قايتتىڭ، قايتەيىن

سوگىلدى-اۋ، ەندى قابىرعام.

شاعايىن اعا، مۇڭىمدى

دەمەڭىز قالاي، مۇنىمدى

ءاجۋالاپ قايتارعان

سۇكىرباي نەتكەن «جىرىندى».

ەسىكتىڭ الدى جار ما ەدى

ايلانار جەرىم تار ما ەدى

شاي-سۋىنا، وسىنىڭ

ءاياپام مەنىڭ زار ما ەدى.

ساعىنام اعا كورگەنشە

ارتىمنان ىزدەپ كەلگەنشە

كوڭىلدەن قايتىپ كەتەدى

وسىنداي قورلىق ولگەنشە

قۇندىزدى بورىك باسىمدا

تولىقسىپ كەلگەن جاسىمدا

اپام مەن اعام، قايتەيىن

بولمادىڭ ءبىر كۇن، قاسىمدا

جىلاندى دەگەن جەر ەكەن

جاعالاپ قونعان ەل ەكەن

ءبىر تايعا سونشا دولدانىپ،

اكەمە نەسىن دەر ەكەن.

 

ۇشىردىم قىران سوناردا

اينالىپ قولعا قونار ما

وسى كورگەن قورلىعىم

تىرىدە ۇمىت بولار ما

اۋەدەن ۇشقان بۇلدىرىق

قوعادان شىعار ۋىلدىرىق

زورلىقپەن جولدان قايتاردى-اۋ

اعامنىڭ ساعىن سىندىرىپ.

شاپان ءبىر كيدىم تۇيمەلەپ

پاۋەسكە⁸ شەكتىم كۇيمەلەپ

اپام مەن اعا الدىڭنان

شەرىگى شىقتى-اۋ ۇيمەلەپ.

ات بايلادىم كەرمەلەپ

دومبىرا شەرتتىم تەرمەلەپ

وسىندايعا كەز بولدىق

جىلاندى دەگەن جەرگە كەپ.

اشپاڭىز ەندى ەسىگىن

تيگىزىپ الما كەسىرىن

الدىنا بارىپ باس ۇرما

ارداقتى تۋعان ەسىلىم.

اۋەدەن ۇشار كەزقۇيرىق

كەزەكتى جەردە ءسوز جۇيرىك

ەگىلمەي اعا، اتقا ءمىن،

وسىلاي بولدى ءبىر بۇيرىق، -

دەپ اعاسى مەن اپاسىن اتتاندىرىپ، جاساۋ ارتقان كوشىن ءوزى جەتەكتەپ، سۇكىرباي اۋىلىنا قاراي جول تارتقان ەكەن.

 

كەيبىر ءسوز-اتاۋلارعا تۇسىندىرمەلەر:

1 - شەرىك - مونعولشا «تسەرەگ»، قازاقشاسى «اسكەر» دەگەن ءسوز.

2 - جالعىز تايعا - جالعىز ات ءۇشىن داۋلاسقانىن ايتادى.

3 - بۋىرشىن - مونعولشا «بۋرچين» دەگەن جەر اتى.

4 - الىمبەك دەگەن نوعاي جىگىت قارا وسپان اۋىلىندا بالا وقىتاتىن موللا ەكەن. قارا وسپانمەن ارازداسقان كەزدە سۇكىربايلار جاعى ەگەسىپ، قارا وسپاننىڭ بەدەلىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن، داريعانى جامانداۋ ءۇشىن، داريعا الىمبەكپەن كوڭىلدەس ەكەن دەپ وسەك تاراتقان. وسىنى ەستىگەن داريعا قايىن جۇرتىنىڭ وسەگىن بەتىنە باسىپ، نامىسىنا تيۋ ءۇشىن ادەيى الىمبەك مەنىڭ «سەرىگىم، جولداسىم» دەپ ايتادى.

5 - «الىمبەككە بايلانىستىرىپ وسەكتەدىڭىزدەر» دەگەنى.

6 - توباسىن - «تاۋبەسىن» دەگەن ءسوز.

7 - جوسىن - مونعولشا «يوسون»، قازاقشا «ءجون-جوسىق» دەگەن ءسوز.

8 - پاۋەسكە - ورىسشا «پوۆوزكا» دەگەن ءسوز: ادام تاسىمالدايتىن اسەمدەگەن اتاربا.

ۇلىقپان قامانۇلى،

س. تورايعىروۆ اتىنداعى

پمۋ پروفەسسورى، عىلىم دوكتورى (ScD)

«اباي-اقپارات»