ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى
جاريالانعان 25 قازان نەگە اتاۋسىز قالدى؟
نەمەسە
تاۋەلسىزدىككە
30 جىل ما الدە 31 جىل ما؟

بيىلعى جىلى ۇلى قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا 30 جىل دەپ ماسايراپ، قۋانىپ، تالاي ءىس-شارالاردىڭ كۋاسى بولىپ، اتاپ ءوتىپ جاتىرمىز. 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا قازاقستاننىڭ جوعارعى كەڭەسى «تاۋەلسىزدىك پەن مەملەكەتتىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى» زاڭدى قابىلدادى. بۇل جولى دا قازاقستان كسرو قۇرامىنداعى ەلدەردىڭ اراسىندا ەڭ سوڭعىسى بولىپ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى زاڭدى قابىلداپ بەكىتتى.

ونىڭ الدىندا ون بەس وداقتاس ەلدەر ءوز ەگەمەندىكتەرىن جاريالاپ بولعان سوڭ ۇلى وقيعاعا اينالعان 1990 جىلعى 25 قازان – قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ العاش ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى جاريالانعان، 18 جىل بويى رەسپۋبليكا كۇنى اتالىپ كەلگەن ۇلى مەيرام ەدى.

سوڭعى ون ەكى جىلدان بەرى جىل سايىن قوڭىر كۇزدىڭ ميزام شۋاق كەزىندە، 25 قازاندا كەلەتىن وسى ءبىر قاستەرلى كۇن مەنىڭ ەسىمنەن شىعار ەمەس. كەزىندە سول ارپالىستى قاربالاس ساتتەردە كوزىمىز كورىپ، كۋا بولىپ، بەل شەشە ورتاسىندا جۇرگەننەن شىعار بالكىم، بۇل مەيرام ءوزىم ءۇشىن ىستىق كورىنەدى. ءدال وسى كۇنى بۇدان 31 جىل بۇرىن قازاق دالاسى مەن قالىڭ جۇرتى ءۇشىن ۇلى تاريحي وقيعا ورىن الدى. بوركىمىزدى اسپانعا اتتىق، حالىق بولىپ اقسارباس شالدىق. ۇلكەندەردىڭ ەستەرىندە بولار...  و، توبا، تاپ بۇگىندە كۇنى كەشەگە دەيىن 18 جىل بويى تويلانىپ كەلگەن وسى مەيرامدى ۇلكەندەر تۇگىل، ءوسىپ كەلە جاتقان وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ءتىپتى ساناسىندا جوق ەكەندىگىن بايقادىم.

ارينە، وسى جىلداردان بەرى ءار جىلدىڭ 16 جەلتوقسانى تاۋەلسىزدىك كۇنى –  ۇلتتىق مەيرام رەتىندە اتالىپ كەلە جاتىر، مۇنداي قۋانىشتى كەزەڭدەردى الداعى تالاي زامانداردا دا ۇزاعىنان تويلاي بەرۋگە جازسىن دەيمىز!

ال بىراق تا 1990 جىلعى 25 قازاندا «قازاق كسر-ءىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى» دەكلاراتسيا قابىلدانعان كۇنگى تاريحي وقيعا قايدا قالدى؟

سول كەزدەن بەرى ەلباسى جارلىعىمەن بۇكىل حالقىمىز بولىپ ەگەمەندىككە العاش قول جەتكىزگەن «رەسپۋبليكا كۇنى» رەتىندە مەرەكەلەپ كەلگەن مەملەكەتتىك مەيرامىمىز – 25 قازان بيلىكتىڭ پارمەنىمەن 2009 جىلدان بەرى مەملەكەتتىك مەرەكەلەر تىزىمىنەن الىنىپ تاستالىپ، اتاۋسىز قالدى. تىم-تىرىس. سول كۇنى تاپ ءبىر ەشتەڭە بولماعانداي. وعان دەيىن وسى كۇنى ءتىپتى ءۇش-ءتورت كۇندىك دەمالىس بەرىلىپ، ۇلتتىق مەيرام رەتىندە ەل ىشىندە شامامىزعا قاراي دۇرىلدەتە قۋانىشپەن اتالىپ كەلسە، ەندى جىم-جىرت. مىناۋ شەتىنەن ءبىلىمدى ساۋاتتى دەيتىن اينالا ورتامىزعا، ەل-جۇرتقا وسى مەيرامدى ەسكە ءتۇسىرىپ، قۇتتىقتايىن دەسەڭ مەڭىرەۋ ادامشا اجىرايىپ بەتىڭە قارايدى، سولاي ما دەپ. جاستار تۇگىلى، تالاي ۇلكەندەردىڭ ەسىندە جوق. راس، نامىسىڭا، كوڭىلىڭە تيەدى ەكەن. وسى ايتۋلى كۇندى ومىردەن وشىرگەن بيلىكتىڭ ويلاعانى نە سوندا. تۇسىنبەدىك. 2009 جىلى ءساۋىر ايىندا ەش سەبەپسىز ۇلتتىق مەرەكەلەردىڭ تىزبەسىن جاريالادى دا، توقتاتا سالدى. الدە 1990 جىلعى ەلدىڭ ەگەمەندىككە ۇمتىلعان ۇلى دۇربەلەڭدەرىن حالىقتىڭ ەسىنە سالماي، نازارىن باسقا جاققا اۋدارايىق دەگەن پيعىل جاتتى ما، كىم ءبىلسىن، اتاۋسىز قالدىردى-اۋ! ءوزىم وسى ماسەلەنى سوڭعى جىلدار بويى كوتەرىپ، باق-تارعا دا، ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندارعا دا ۇسىنىستار جولداپ كەلەمىن. بىراق ەش قايران جوق. ءبارى وكىنىش بىلدىرەدى دە قويادى...

ءتىپتى اناۋ قۇر سۇلدەرى بىتكەن بۇرىنعى قىزىل كوممۋنيستەرگە قۇرلى جوقپىز. لەنين «بابامىزدىڭ» تۋعان كۇنى مەن ولگەن كۇنىن دە اتاپ ءوتىپ جاتادى. 7 قاراشادا قىزىل تۋىن جەلبىرەتىپ، «جاساسىن كوممۋنيزم» دەگەن ۇراندارمەن ءبىر بۇرىشتا جينالىپ، باق-تى شاقىرىپ، كادىمگىدەي اتويلاپ، ەلدى اۋىزىنا قاراتىپ قويادى. كەڭەس وداعى كەزىندە اسكەري بورىشىن وتەگەن زامانداستارىمىز قانشا جىل وتسە دە بۇگىندە رەسەيدىڭ وتان قورعاۋشىلار كۇنى سانالاتىن 23 اقپاندى ەستەن شىعارماي، باس قوسىپ، ستاقان سوعىستىرىپ، وزدەرىنىڭ «قۇل سولدات» بولعاندارىن اتاپ ءوتىپ جاتاتىنىن قايتەرسىڭ.

اللانىڭ ءوزى جار بولىپ، اتا-بابالار ارۋاعىنىڭ قولداۋىمەن كەلگەن ەگەمەندىكتى جاريالاعان – 25 قازان نەگە ەل ەسىنەن تەز شىقتى؟!

1990 جىل كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعىندا بولعان تۇبەگەيلى وزگەرىستەردىڭ، جاريالىلىق پەن قايتا قۇرۋدىڭ، باتىس ەۋروپا مەن اقش اراسىنداعى حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ وزگەرۋىنە تاريحي قادامدار جاسالعان كەزەڭ ەدى. كسرو-دا بۇرىنعى ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيەنى ساقتاي وتىرىپ، ەلدەگى قوعامدىق ءومىردى دەموكراتيالاندىرۋدى ۇسىنعان يدەياسىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن كوكپ باس حاتشىسى م.س. گورباچەۆ 1990 جىلى 15 ناۋرىزدا حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ كەزەكتەن تىس وتكەن 3-سيەزىندە كسرو پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. الايدا وداقتىڭ ءبىرىنشى جانە سوڭعى پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەستىك رەسپۋبليكالار اراسىندا جاڭا وداقتىق شارت جاساپ، كسرو-نى قالاي ساقتاپ قالۋعا، كوكپ-نى جاڭا جاعدايعا بەيىمدەپ رەفورمالاۋعا ۇمتىلعان ارەكەتتەرىنىڭ ءبارى ساتسىزدىككە ۇشىراعانى بەلگىلى.

قازاقستان دا وسى كەزدە بۇل ۇدەرىستەن شەت قالماعان ەدى. الدىمەن 1990 جىلدىڭ 24 ساۋىرىندە ەلىمىزگە پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسى ەنگىزىلىپ، قازاقستان كپ وك ءبىرىنشى حاتشىسى، قازاق كسر جوعارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن. نازارباەۆ قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ تاعايىندالدى. مۇنىڭ ءوزى تاۋەلسىزدىك تۋىنىڭ جاقىنداعانىن كورسەتكەندەي بولدى.  قازاقستانداعى ساياسي جاعداي دا بۇل كەزەڭدە تەز ارادا قۇبىلىپ، ەلدىڭ ەگەمەندىككە دەگەن قۇلشىنىسى ويانا باستادى. ەلىمىزدە «ازات»، «ازامات»، «الاش»، سياقتى ۇلتتىق قوزعالىستار مەن ۇيىمدار، «قازاق ءتىلى» قوعامى قۇرىلىپ، ەل حالقىن تاۋەلسىز مەملەكەت بولۋعا شاقىرعان ۇندەۋلەر مەن مالىمدەمەلەر تاراتتى، ميتينگىلەردى دە ءجيى وتكىزىپ جاتتى. رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ايماقتارىندا حالىقتان تاۋەلسىز مەملەكەتتى جاريالاۋ تۋرالى قول جينالىپ، الماتىعا ورتالىق كوميتەتكە دە جەتكىزىلىپ جاتتى، ورتالىق الاڭدا «تاۋەلسىزدىك، ەلىم، جەرىم، ۇلتىم، ءتىلىم» دەگەن ۇلتشىل زيالى قاۋىم مەن جاستاردىڭ ميتينگىلەرى باستى الاڭداردا ءجيى وتكىزىلىپ، ۇرانداتىلا ءتۇستى، ۇلى اتا-بابالارىمىزدىڭ ارۋاعىن شاقىرىپ، وسى ءساتتى پايدالانۋ قاجەتتىگى بارشا جۇرت تاراپىنان كەمەرىنەن اسىپ توگىلىپ، قىزۋ قارقىنمەن كوتەرىلىپ تۇردى. مىنە، ەگەمەندىككە قول جەتكىزۋگە مۇنىڭ ءبارى سەبەپكەر بولىپ ەدى.

وسى كەزدە ماسكەۋدەگى تامىز بۇلىگى دە بۇرق ەتتى، ودان كەيىن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى اتانعان ب. ەلتسيننىڭ جارلىعىمەن كەڭەس وداعى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ قىزمەتى دە شەكتەلدى، وداقتىڭ ىدىراۋى باستالدى. ءا دەگەن بەتتەن-اق وداقتان پريبالتيكا، قاپقاز، ۋكراينا ەلدەرى، ودان كەيىن ولارعا ىلەسىپ، ورتا ازيا ەلدەرى وزدەرىنىڭ «ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيالارىن» جاريالاي باستاعانى دا كوز الدىمىزدا. وسى كەزەڭدە ءبىزدىڭ قازاقستان بيلىگى ساسپاستان ماسكەۋ جاققا قاراي جالتاڭداپ، ارتى نە بولار ەكەن دەپ كۇتىپ وتىرعانى دا بۇگىنگى تاريحتا ايتىلماسا دا، كوز كورگەن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى.

(«ازات» گازەتىنىڭ 1990 مامىرداعى العاشقى نومىرلەرىنىڭ ءبىرى)

ۋاقىت ءوتىپ بارا جاتتى. كۇزدىڭ قىراۋلى كۇندەرى دە كەلىپ، قازاق كسر-ءى نە اندا، نە مىندا ەمەس، ءبىر اياعى سوتسياليزمدە، ءبىر اياعى اسپاننان كەلىپ، ءوزىن قايدا قويارىن بىلمەي تۇرعان ءسات ەدى. «ازات»، «ازامات»، «الاش» قوزعالىستارىنىڭ باستاۋىمەن حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلۋى كۇشەيە بەردى. الدىمەن الاش قايراتكەرى، مارقۇم سابەتقازى اقاتاەۆ باسقارعان «ازات» ازاماتتىق قوزعالىسىنىڭ باستاماسىمەن «ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىنىڭ» جاريالانۋى دا وسى تۇس ەدى. ايتسە دە بيلىك تە قاراپ وتىرا المادى. 1990 جىلى 16 قىركۇيەكتە «مەملەكەتتىك ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىنىڭ» جوباسىن العاش رەت باق-تا جاريالاپ جىبەردى. قىسىلتاياڭ شاقتا ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيانى قابىلداۋ دا وڭايعا تۇسپەگەنى بەلگىلى. ويتكەنى وداق پەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ىقپالى ءالى دە بار ەدى. قازاق سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى جوعارى كەڭەسىنىڭ كەزەكتەن تىس سەسسياسىندا قالاي دەسەك تە، ەگەمەندىكتى جاريا ەتكەن قۇجاتتى قابىلداۋ بارىسىندا ەل ەگەمەندىگىنە قارسىلار بولىپ باقتى. ءتىپتى ولاردىڭ «مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى»، «قازاق ۇلتى تاعدىرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنە وتىرىپ،» دەپ كەلەتىن قازاقي ۇلتتىق تۇجىرىمدارعا قارسى شىعىپ كەلىسپەۋشىلىك تانىتقاندارى دا بولىپ باقتى. سونىمەن بىرگە سەسسيادا «باسقارۋشى جانە نەگىزگى كۇش كوممۋنيستىك پارتيا بولىپ تابىلادى» دەگەن 6-باپتى الىپ تاستاۋ تۋرالى باتىل ۇسىنىسقا ەگەمەندىكتى قالامايتىن «ناعىز قىزىل كوممۋنيستەر» كوپ قارسىلىق بىلدىرگەنى تۋرالى جازىلىپ، ايتىلىپ جاتتى. ءتىپتى كەيبىرەۋلەردىڭ بۇل ماڭىزدى قۇجاتتى كەيىنگە قالدىرۋ تۋرالى، ەگەمەندىك الۋدىڭ ەش رەتى جوق ەكەندىگىن ايتقان تالاي بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ارەكەتى دە ەستە. ولاردىڭ تالايىنىڭ ءالى كوزى دە ءتىرى. مۇنداي سىن ساتتە سالىق زيمانوۆ، سۇلتان سارتاەۆ، شەرحان مۇرتازا، مۇحتار شاحانوۆ جانە باسقا دا زيالى ۇلتجاندى اعالارىمىزدىڭ ارقاسىندا قۇلدىقتى كوكسەيتىندەرگە ءۋاج ايتىلىپ، تاۋەلسىزدىك ماسەلەسى توتەسىنەن قويا ءبىلىندى. بۋىرقانعان ەگەمەندىك رۋح پەن قۇلدىق سانا ارپالىسقان سەسسيادا دەكلاراتسياداعى 17-باپ سەگىز ساعات بويى تالقىعا تۇسكەن. كەڭەستەر وداعىنىڭ تالقانى تاۋسىلماي جاتىپ، وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ كەيبىرى بۇل كەزدە تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭدارىن قابىلداپ تا ۇلگەرگەن ەدى. ءسويتىپ كسرو قاپاسىنان 15 تاۋەلسىز مەملەكەت بۇرشىگىن جارىپ شىعىپ، ارقايسىسى ءوز ۇلتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن عانا ءومىر سۇرەتىنىن جاريالاپ جاتتى.

1990 جىلعى 25 قازان كۇنى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىندە مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا رەسپۋبليكانىڭ ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەتتىلىگىن جاريا ەتكەن تۇڭعىش زاڭنامالىق اكت بولاتىن. بۇل قۇجات بويىنشا قازاقستان ەلى حالىقارالىق قاتىناستاردا دەربەس تولىققاندى وبەكتى رەتىندە سىرتقى ساياساتتا ءوزىنىڭ مۇددەلەرىن ايقىنداپ، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ قىزمەتىنە قاتىسۋعا مۇمكىندىك بەردى. ەلىمىز ەگەمەندىك دەكلاراتسيا ارقىلى تابيعي بايلىعىمىزدى، ەكونوميكالىق جانە عىلىمي-تەحنيكالىق الەۋەتىن تولىق مەنشىگىنە الدى. قازاقستان اۋماعىنداعى بارلىق اسكەري قۇرىلىمدار مەملەكەت قاراماعىنا ءوتتى. دەكلاراتسيا بويىنشا قازاقستان اۋماعىندا ەگەمەندىككە قايشى كەلەتىن كسرو زاڭدارىنىڭ كۇشى جويىلدى. دەكلاراتسيا ورتالىققا باعىنىشتى كۇيدەن ارىلتىپ، ماسكەۋمەن جاڭا جاعدايدا تەڭ ارىپتەس رەتىندە ىنتىماقتاستىققا قول جەتكىزدى.

سونىمەن مەملەكەتتىك ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى – ەگەمەندىكتى بىلدىرەتىن قۇر مالىمدەمە امبيتسيا عانا ەمەس، شىن مانىندە زاڭدى كۇشكە يە ماڭىزدى قۇجات بولدى.  سوندىقتان دا ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا، ءبىر جىلدان اسقاننان كەيىن 1991 جىلعى 16 جەلتوقساندا قابىلدانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى دەكلاراتسياسىمەن جالعاسىن تاپتى.

حوش، سونىمەن 1990 جىلعى 25 قازاندا، وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە ەگەمەندىك جاريالانعان كۇن، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ نەگىزى قالانعان كۇن، ءتىپتى بيلىكتىڭ ءوزى «تاۋەلسىزدىك كۇنى»، «رەسپۋبليكا كۇنى» دەپ مويىنداپ، ون سەگىز جىل بويى مەرەكەلەگەن ايتۋلى وقيعانى حالىقتىڭ ساناسىنان الىپ تاستاۋ كىمنىڭ قانداي تەرىس پيعىلىنان پايدا بولعانىن تۇسىنە الماي-اق قويدىق.

ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ ۇلى مەيرامى رەتىندە اتاپ ءوتىپ جۇرگەن 16 جەلتوقسان كۇنى قوعامدا قالاي مەرەكەلەنىپ، قالاي اتالىپ ءوتىپ جۇرگەنى جايلى زور قوعامدىق قايشى پىكىرلەر تۋىپ، كوپشىلىك حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىقپاي كەلە جاتقانىن قايتالاماي-اق قويايىق. جەلتوقساننىڭ ارقاداعى بۇرقىرعان بورانى مەن قاقاعان ايازىندا تاۋەلسىزدىك كۇنىن دالادا ەمەن-جارقىن اتاپ ءوتۋ دە مۇمكىن ەمەستىگى بەلگىلى. سودان با ەكەن، بۇل كۇن جىلى كەڭ سارايلاردا تەك شەنەۋىنىكتەر مەن تاۋەلدى ادامدارعا شەن-شەكپەندەر تاراتىلىپ، كەۋدەلەرىنە وردەن، مەدال جاپسىراتىن كۇنمەن عانا شەكتەلۋدە ەكەنىن ەش جاسىرا المايسىز. سودان كەيىن الارىن الىپ العاندار ءۇن-ءتۇنسىز، ۇيلەرىندە مە، مەيرامحانالاردا ما، الدە شەتەلدەردە مە، وزدەرى عانا «جۋىپ» جاتاتىن سىڭايلى. ال «دەموكراتيالىق جاڭعىرۋ كۇنى» دەپ رەسمي تۇردە اتالعان 17 جەلتوقسان وقيعاسى قازاق ەلى باسىنداعى قارالى كۇن ەكەنىن دە اتاۋسىز قالدىرعالى قاشان. بۇل وقيعانى دا سانامىزدان شىعارۋعا باعىتتالعان پيعىل تالايدان بەرى كورىنە تۇسۋدە.

قالاي دەسەك تە، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قازاقستان تاريحىندا ەرەكشە ماڭىزعا يە بولعان 25 قازان بۇرىنعى «رەسپۋبليكا كۇنى» قايتا ۇلتتىق مەيرام رەتىندە جاريالانىپ، ەل شەجىرەسىندەگى ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك وقيعا رەتىندەگى ورنىن الۋعا ءتيىستى.

ولاي بولسا بيىلعى جىلدى تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعى دەپ داۋرىققانىمىزبەن نەگىزگى تاۋەلسىزدىگىمىز 1990 جىلدان باستاۋ الادى عوي. سوندا ءبىز ءبىر جىلعا كەشىكتىرىپ تويلاپ، اتاپ ءوتىپ جاتقانىمىز قالاي. ارينە، دەگەنمەن ونىڭ جاۋابى بەلگىلى، 25 قازان ەشقانداي مەرەكە ەمەس، «ول كۇنى تۇك بولعان جوق». اتاۋسىز قالعان تاۋەلسىزدىك كۇنى دەپ قويا سالامىز، بولدى.

بۇل كۇندى قازاق حالقىنىڭ ساناسىنان وشىرەتىندەي، ۇمىتتىراتىنداي، كەلەشەك ۇرپاققا جەتكىزدىرمەيتىندەي پيعىلعا جول بەرگەندەرگە نە كورىندى؟! بۇل ەلىمىزدىڭ ۇلى وقيعاسىنا اينالعان ۇلى كۇندى بيلىكتىڭ باسىنا قايتا-قايتا اشىق جەتكىزىپ، ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ باستاۋى رەتىندە ساقتاپ قالۋعا ءتيىسپىز.

ەرلان كۇزەكباي،

نۇر-سۇلتان قالاسى

Abai.kz