«دات» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى الماتىدا وتەتىن حالىق قۇرىلتايىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى رىسبەك سارسەنبايۇلىمەن الداعى جيىننىڭ جوسپار-جورالعىسى جونىندە سۇحباتتاسقان ەدى.

– ەڭ الدىمەن قازاق قوعامى تاعى دا ەكىگە جارىلىپ جاتىر دەگەن ءسوز بار: ەكى استانادا – ەكى جەردە وتەتىن قۇرىلتاي تۋرالى الەۋمەتتىك جەلىدە گۋىلدەگەن داۋ-دامايعا قاتىستى نە ايتاسىز؟

– الماتىداعى قۇرىلتايعا قاتىستى وتكىزىلگەن ءباسپاسوز ءماسليحاتىنىڭ اقپاراتىن گازەتتە جاريالادىڭىزدار. سىزدەرگە راحمەت! وقىرمانعا قۇرىلتايدىڭ نەلىكتەن ەكى جەردە وتەتىنى جايىندا ماعلۇمات بەرىلدى. اقيقاتى ايتىلدى. «ەل تىرەگى» دەگەن پارتيا قۇرۋعا ۇمتىلىپ جۇرگەن نۇرجان التاەۆ الماتىدا ءبىزدىڭ قۇرىلتاي وتكىزۋ تۋرالى جوسپارىمىزدى مەنەن ەستىپ بىلگەن سوڭ، الدىمىزدى وراپ، استانادا ءبىز جوسپارلاعان تاقىرىپتاردا قۇرىلتاي وتكىزەتىنى جايىندا ءوز ادامدارى ارقىلى ەدەل-جەدەل حابار تاراتقىزدى. وعان تاڭداندىق، ءارى رەنجىدىك. ونىسى ازداي، بەلگىلى وپپوزيتسيالىق ساياساتكەر، ەكى قۇرىلتايدىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى بالتاش تۇرسىمباەۆ ەكەۋمىزدىڭ ءبىر جىل بۇرىنعى سۇحباتىمىزدى، سوندا ۆيدەوعا تۇسىرىلگەن قۇرىلتاي كورىنىستەرىن ءوز ماقساتتارىنا پايدالانىپتى. 27 قاراشاعا جوسپارلاعان جيىندارىنىڭ جارناماسى رەتىندە بەينەروليك جاساپ تاراتقان. ءسويتىپ قالىڭ قاۋىمدى الداعان. استاناداعى جيىندى قۇددى ءبىز وتكىزەتىندەي پىكىر قالىپتاستىرعان. جۇرتتى سەندىرۋ ءۇشىن مۇنداي الاياقتىق جاساعاندارى ۇيات قوي.

انىق-قانىعىن بىلمەگەن، ءمان-جايدى تۇسىنبەگەن ادامدار الگىلەردىڭ باستاماسىن قولداي كەتتى. ويتكەنى قوعامداعى قازىرگى جاعداي، وزگەرىستىڭ تەزىرەك بولعانىن قالاعان، قاجىعان حالىق سونداي جيىندى كۇتكەن ەدى.

– سوندا استانالىق قۇرىلتايدى وتكىزۋشىلەردىڭ ماقساتى نە دەپ ويلايسىز؟

– بيلىكتىڭ ساياساتپەن شۇعىلداناتىن تەحنولوگتارى ەكى ماقساتتى كوزدەدى. بىرىنشىدەن، قۇلىباەۆتىڭ پارتياسى بولاتىن ۇيىمعا ازاماتتىق بەلسەندىلەردى قۇرىلتاي ارقىلى جاقىنداستىرىپ، ءوز جاعىنا شىعارۋ، التاەۆشىلاردى ارەكەتشىل ەتىپ كورسەتۋ. ەكىنشىدەن، بيلىكپەن بىتىسپەس، وڭدى باعىت-باعدار بەرەتىن وپپوزيتسيالىق دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ حالىقتى باستاپ شىعۋىن ۇيىمداستىرۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋ. قاۋىپتى سانالاتىن قۇرىلتايدى بولدىرماۋ، ونىڭ ورنىنا جەتەككە جۇرەتىن جيىن جاساۋ.

مۇنى ءالى تۇسىنبەگەندەر دە بار. التاەۆتى ەكىنشى قوسانوۆ دەيتىندەردىڭ كۇدىگى بەكەر ەمەس. ەلىمىزدە جاڭا پارتيالاردىڭ كوپتەپ قۇرىلعانىن قالايمىن. جۇرتشىلىق اراسىنداعى ساياسي-كوپشىلىك، اعارتۋشىلىق جۇمىستاردى جۇرگىزۋ، شىرىگەن جۇيەنى كوپ بولىپ شايقالتۋ ءۇشىن پارتيالار كەرەك. ال ءدال مىنانداي پارتيانى قولدامايمىن.

– ال استانالىق «قۇرىلتايشىلار» داۋى نەدەن جانە قالاي تۋدى؟

– ءبىز استانالىقتاردىڭ، الدە نۇرسۇلتاندىقتاردىڭ دەيمىز بە، قالانىڭ اتىن قور ەتكەنى وسىندايدا قاتتى بىلىنەدى، ۇرلىق ارەكەتتەرىن قولدامادىق. ويتكەنى ونىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەندەر جانە قامقورشىلارى سەنىم تۋعىزبادى. قۇرىلماعان پارتياعا جالاقى ءۇشىن جانىن سالعان، بىزگە قانداي جەتەكشىسى بولسا دا ءبارىبىر، سول توپقا قوسىلىپ الايىق، كەيىن ونى لاقتىرىپ تاستايمىز دەيتىن «بەلسەندىلەردىڭ» تۇسىنىگى ءتۇڭىلدىردى. سوندىقتان نۇرسۇلتاندىق باستاماشىلاردىڭ «ۇلتتىق قۇرىلتاي» دەپ اتاعان جيىنىنا قاتىسپاي، بولەك، شىن مانىندەگى قۇرىلتايدى جالعاستىرۋدى دۇرىس كوردىك. داۋ وسىدان باستالدى.

بىزدە الدەكىمدەر وتقا ماي قۇيىپ ايتاتىن قىزعانىش، كورەالماۋشىلىق جوق. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – پاندەميا سالدارىنان مۇمكىندىك بەرىلمەگەن قۇرىلتايدى جوسپارلانعان تاقىرىپتاردا وتكىزۋ. استاناداعى قۇرىلتايشىلارعا ساتتىلىك، تۇسىنىستىك تىلەيمىز. ويتكەنى وعان قاتىسقىسى كەلەتىن ادامداردىڭ نازارباەۆ رەجيمىن وزگەرتۋگە دەگەن ىقىلاس-نيەتى بىزبەن بىردەي. الماتىداعى قۇرىلتاي ونەگە بولارلىق شەشىم قابىلداسا، ونى سۋىق قالاداعى جيىنعا جينالعاندار جىلى قابىلدايدى دەپ ۇمىتتەنەمىز. مۇنداي باسقوسۋلار باتىس، شىعىس وڭىرلەردە دە وتسە، كوپتىك ەتپەيدى.

«ەكىگە جارىلدى دەگەن قازاق قوعامى» ورتاق ءبىر بايلامعا توقتاسا، كۇرەستىڭ جەڭىسكە جەتكىزەر دۇرىس جولىن تاپسا، ەكى جەردەگى جيىن دا قوعام ءۇشىن پايدالى بولماق. انىعىن ايتايىقشى، قازاق قوعامى كەشەگە دەيىن ەكىگە عانا ەمەس، ودان كوپكە بولشەكتەنىپ كەتكەنى راس قوي. ۇساقتالىپ، شاشىراپ ءجۇر.

– ەل ايماقتارىنان قۇرىلتايعا قاتىسۋعا نيەتتى ازاماتتار گازەت رەداكتسياسىنا تەلەفون سوعىپ، الماتىداعى حالىقتىق جيىن قالاي جانە قاشان وتەتىن بولدى دەپ سۇراپ جاتىر. وسىعان نە ايتاسىز، رىسبەك اعا؟

– قۇرىلتاي قالانىڭ قاق ورتاسىندا، اتاقتى كوك بازاردىڭ تومەنگى قارسىسىندا، م.ماقاتاەۆ كوشەسىندەگى «پارتنەر» دەپ اتالاتىن ىسكەرلىك ورتالىعىنا جاقىن ماڭدا 26 قاراشادا، ساعات 11-دە باستالادى. ەگەر كەلىسىلگەن ورىندى ادەتتەگىدەي بەرگىزبەي قويسا، وندا قالا اكىمىنىڭ عيماراتىنا بارىپ، جيىندى سوندا وتكىزۋگە تالاپ قويامىز. مۇنى كوپ ادام قاتىسقان شەرۋگە ۇلاستىرعىسى كەلمەسە، مۇمكىندىك بەرۋى ءتيىس.

بىزبەن حابارلاسۋشىلار دا وتە كوپ. 150–200 ادام سىياتىن ورىن بار. سالاۋاتتى، ساليحالى سوزدەر ايتىلىپ، كۇرەس جولىنىڭ ايقىن تاكتيكاسى بەلگىلەنەدى، قويىلاتىن تالاپتار، ولاردى ىسكە اسىرۋ باعدارلامالارى قابىلدانادى دەگەن سەنىمدەمىز. ادەتتەگىدەي «تيتۋشكالار» جىبەرىلسە، حالىق ولاردى زالدان قۋىپ شىعارى حاق.

– بۇل قۇرىلتايدا تالقىلاناتىن كۇن ءتارتىبى قالاي بولماق؟

– كۇن تارتىبىندە قارالاتىن ماسەلەلەر مىنانداي: قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە تونگەن قاتەر جانە ونى قورعاۋ. ساياسي وزگەرىس جاساۋدىڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەتتەرى. بيلىكتەگىلەر – ميللياردەرلەر، حالىق – كەدەي، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك.

وسى تاقىرىپتار اياسىندا كورشى مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي ۇستەمدىك جۇرگىزۋى، شەنەۋنىكتەردىڭ جەمقورلىعى مەن ساتقىندىعى، نازارباەۆتىق جۇيەنىڭ داۋىرلەۋى مەن كۇيرەۋى، ودان قۇتىلۋدىڭ تاسىلدەرى، ەلدەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن، قوعامدىق بەلسەندىلەردى، ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ، كونستيتۋتسيانى، زاڭداردى وزگەرتۋدى تالاپ ەتۋ، ونسىز بىردە-ءبىر سايلاۋ وتكىزدىرمەۋ، بيلىك تارماقتارىن تالاپتاردى ورىنداۋعا ماجبۇرلەۋ شارالارى، حالىقتى كەدەيشىلىكتەن قۇتقارۋ، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك، ت.ب. جايتتار تالقىلانادى.

– قۇرىلتايدىڭ ءبىر تاقىرىبى – اەس سالۋ ماسەلەسىن ەل پرەزيدەنتى بۇل ەلدە تۇراتىن حالىقتىڭ رۇحساتىنسىز شەشىپ قويعان سياقتى. بۇعان قارسى قوعامنىڭ نارازىلىعى قۇرىلتايداعى سوزبەن عانا شەكتەلە مە؟

– سولتۇستىكتەگى كورشىنىڭ ءوز اەس-تارىن تىقپالاۋىنا كوپ بولدى. ەكولوگيالىق جاعىنان عانا ەمەس، ساياسات ماسەلەسىندە دە مۇنىڭ وتە قاۋىپتى ەكەندىگى باياندامادا انىق كورسەتىلەدى. جاپپاي قارسىلىق جاسالماسا، حالىق ءپۋتيننىڭ وكتەمدىگىنەن اسىپ تۇسەتىن تەگەۋرىن تانىتپاسا، توقاەۆ توڭقاڭداپ ءجۇرىپ، ەل تاعدىرىن قاتەرگە بايلاپ بەرەدى. وسىنى ايتىپ قانا قويسا، ونداي جيىننان نە پايدا؟! جۇرتقا جىگەر بەرەتىن، جۇمىلدىراتىن، نارازىلىق پەن قارسىلىق دەڭگەيىن كوتەرەتىن تالاپتاردى العا شىعارىپ، ميتينگىلەر، ەرەۋىلدەر ارقىلى قىسىم جاساۋىمىز كەرەك.

ءبىز 2006 جىلداردان بەرى اەس-پەن الىسىپ، كەدەندىك، ودان سوڭ ەۋرازيالىق وداقپەن كۇرەسىپ كەلەمىز. ميتينگىلەر وتكىزدىك، مىڭداعان ادامنىڭ قولىن جينادىق. ءبىرىن تەجەسەك، ەكىنشىسىنە ءالىمىز جەتپەدى. قوعامنىڭ قاۋقارى سولاي بولدى. كەزىندە جەتە ءمان بەرمەگەندەر، سالعىرتتىق تانىتقاندار وزىمىزگە نەنىڭ ءتيىمدى، نەنىڭ قاتەرلى، كەرەكسىز ەكەنىن ومىردەن كوردى، ءتۇيسىندى. سوندىقتان قارسىلاستار قاتارىن كوبەيتۋگە، توپتاستىرۋعا جۇمىس جاساۋىمىز كەرەك. اقپارات قۇرالدارىندا، الەۋمەتتىك جەلىلەردە قوعامدىق پىكىردىڭ وسى ماسەلە توڭىرەگىندە نىق ۇستانىمى بولۋى ماڭىزدى.

– ەلدىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىن رەسەيدىڭ سبەر كومپانيالار توبى «قامتاماسىز» ەتەتىن بولدى. بۇعان قارسى نارازىلىق الەۋمەتتىك جەلىدەگى بۋىرقانعان سوزدەن ارىعا بارمادى. بيلىك ەل ىشىندەگى قارسىلىققا قىڭق ەتەتىن ءتۇر بايقاتپادى. ەندى نە ىستەمەك كەرەك؟

– قولىنداعى تەلەفوندى شۇقىلاپ، اقپارات ىزدەيتىن، وسەك-اياڭ تەرەتىن، باتىرسىنىپ جاسىرىن كوممەنت جازاتىن مىنا زاماندا كۇرەسكەرلىكتىڭ دە سيپاتى وزگەرىسكە ۇشىرادى. الاڭعا بارىپ، ميتينگكە قاتىسىپ، جالىندى ءسوز تىڭداپ، جەلپىنىپ قايتۋدىڭ، ىشتەگى زاردى سىرتقا شىعارىپ، ايعايلاپ ۇران تاستاپ، قول سوعىپ قولداۋدىڭ ورنىنا ۇيدە جاتىپ، «تاماشالايتىن» ادەت شىقتى. ءبىر وكىنىشتىسى – وسى دەرت اسقىنا باستادى. «كوشە باتىرلار» ازايىپ، «ديۆان باتىرلار» كوبەيىپ بارادى.

كەيبىر ءبىز سەنگەن بىرلەستىكتەردىڭ، توپتاردىڭ جەتەكشىلەرى جەرگىلىكتى قالالىق، اۋداندىق اكىمدىكتەردىڭ ىقپالىنان شىقپاي قالدى، باياعى ەكپىندەرىن جوعالتتى. مايىستىردى ما، مايلادى ما، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر جۋاسىدى. جىعىلعان جۇندەرىن كەيدە كۇدىرەيتكەن بولادى. بيلىك قامشىسىن سىلتەپ، ءتاتتىسىن بەرىپ، جۇرت الدىندا جۇرگەندەردى ءوز ىعىنا كوندىردى. سولارعا قاراپ، كوپتىڭ كوڭىلى قالادى، سەنىمدەرىن جوعالتادى. ۇمىتسىزدىك ۇيالايدى. سول سەبەپتى دە كوشەگە شىققىسى كەلمەيدى.

ناعىز، قايتپاس بەلسەندىلەردى جالامەن سوتتاپ، تۇرمەگە قاماۋ، باس بوستاندىقتارىنان ايىرۋ ۇرەي تۋعىزدى. مۇنىڭ دا سالدارلارى بار. الاڭداعى ازعانتاي ادام بيلىكتىڭ كۇشتىك قۇرىلىمدارىنا، بيلىك تارماقتارىنا سەس ەمەس. «قىڭق» ەتپەۋدىڭ گابى وسىندا. مۇنداي جاعدايدا ولىمسىرەگەن نامىستى ءتىرىلتۋ، جىگەرلەندىرۋ، سەنىم ۇيالاتۋ، باتىلداردى قولداۋعا، قاتارعا قوسىلۋعا ۇزبەي شاقىرۋ، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ وتە ماڭىزدى.

– ال وسى ەكى قۇرىلتايدان كەيىن قازاق قوعامى تاعى دا ەكىگە جارىلادى دەگەن قورقىنىش جوق پا سىزدە؟

– بولشەكتەنۋ كوشباسشىلاردان باستالادى. ولاردىڭ وزىمشىلدىگى، مەنمەندىگى، وزدەرىن جوعارى قويىپ، باسقالاردى قومسىنۋى، كەلىسپەگەندەردى، قولداي قويماعانداردى جاۋ ساناپ، داتتاۋى، ىمىراعا كەلمەۋى قوعامدى بولشەكتەدى. اۆتوريتارلىق، جيىركەنىشتى بيلىكپەن شايقاسۋدىڭ ورنىنا ءبىر مايدانعا كىرەتىن «قارۋلاستارىمەن» الىسىپ الەك. بۇرىن-سوڭدى قاتەلەسكەن ساتتەرىن، كىناسىن كولدەنەڭ تارتىپ، قايتا-قايتا ايىپتاۋ ارقىلى تۇقىرتا بەرەتىن، اقىرىندا كۇرەسۋشىلەر ساناتىنان شىعارىپ تىناتىن كوسەمدەر بار. ولار وزدەرىن عانا پەرىشتە سياقتى باعالايدى. كەشىرىممەن قاراۋ، تۇسىنىستىككە كەلۋ سيرەك. كەم-كەتىگى جوق، كەمشىلىكسىز ادامدارمەن عانا بىرلەسىپ، وداقتاساتىن بولسا، مىنا قازاقستاننان، كۇنالىلەرى جەتىپ ارتىلاتىن ەلدەن مىڭداعان ادال، سەنىمدى سەرىكتى قايدان تاپپاق؟ مەن وسىنى تۇسىنبەيمىن. اقىلى اسقانداردىڭ استامشىلىعى، ورىنسىز كىددىلىگى وپپوزيتسيالىق ورتادا پايدا كەلتىرىپ جاتقان جوق. زيانى تيمەسە.

سايلاۋلار كەزىندە ءبىزدىڭ ۇستانىمىمىزدى تەرىس كورىپ، سىرتىمىزدان نەبىر سوزدەردى بۇرقىراتقاندار، جامانداعاندار قازىر قاسىمىزدا ءجۇر. سونداعى تۇسىنبەستىكتەرى، قاتەلىكتەرى ءۇشىن جاۋلاسىپ، داۋلاسىپ قويماساق، ورتاق «جاۋىمىزدى» قالاي جەڭەمىز؟ وسى قۇرىلتايلار ءۇشىن دە ءبىزدى قارالاعاندار، شاپتىعىپ، شاڭقىلداعاندار كەزدەستى. كەيىن كوزدەرى جەتەر، ءبىز ولارعا رەنجىسەك تە، كەشىرىممەن قارايمىز. شارشاعان، شاشىراعان قوعام ەسىن جيناماسا، ەتەگىنە شالىنىپ قۇلايدى. بۇل ەندى انىق نارسە. بىرىكپەستەر بىرىكپەسە دە، ءبىر باعىتتا قوزعالۋ قاجەتتىگىن تۇسىنەر. قۇرىلتاي وسىنى ۇقتىرسا، ول دا ولجا.

– ءيا، ىسكە ءسات، رىسبەك اعا! سۇحباتىڭىز ءۇشىن مىڭ العىس!

ايسۇلۋ وسپان،

دەرەككوزى: «دات» گازەتى

Abai.kz