ىرىگەن اۋزىمنان، شىرىگەن ءسوز شىعادى...

(نەمەسە جامان ايتپاي جاقسى جوق)

سوڭعى جىلدارى ارمياندار ناتو-مەن ىنتىماقتاسىپ، رەسەيلىكتەردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرعانى بەلگىلى. ناتيجەسىندە ازىربايجانمەن ارادا سوعىس بولعاندا رەسەيدىڭ ولاردى قورعاعىسى كەلمەگەنىن ءبارىمىز  كوردىك. ورىستار عالامتوردا ارميانداردى جامانداپ كوپ جازدى.

ەندى ەلىمىزگە ورالايىق. مەنىڭ ويىم تومەندەگىدەي.

قىتاي  قازاقستاندى وزىنە قالاي قوسىپ الاتىن ايلا-امالىن باياعىدا جوسپارلاپ قويعان. ونى تومەندەگى تاسىلدەرمەن جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسادى.

قازاقتاردى  رەسەيمەن ارازداستىرادى.

1. الدىمەن، قازاقستاندى رەسەيگە ەمەس، قىتايعا ەكونوميكالىق تاۋەلدى بولدىرادى. قازاقستانداعى ەڭ ءتيىمسىز جوبالار ءۇشىن ادەيى قىرۋار قارجىنى قارىزعا بەرىپ، قازاقتاردى قارىزعا باتىرىپ، تاۋەلدى ەتەدى. ول سونداي-اق ەكسپورتتىق تابىسىمەن دە قىسادى.

2. سونىمەن قاتار رەسەيدى دە ەكونوميكالىق جاعىنان وزىنە تاۋەلدى ەتەدى. ول رەسەيلىك مۇناي، گاز، ورمان جانە كومىر قاتارلى كوپتەگەن ەكسپورتتىق شيكىزاتىن ساتىپ الۋشى بولىپ، تابىس كوزىنە اينالادى. سوسىن رەسەيگە ەڭ قاجەتتى ونەركاسىپ تاۋارلارىن جەتكىزۋشى رەتىندە پايدا تاۋىپ، وزىنە تىپتەن تاۋەلدى ەتەدى. بۇلاردى اقىرىندا رەسەيگە قىسىم كورسەتۋ ءۇشىن پايدالاناتىن بولادى.

3. رەسەيدىڭ اقش پەن ناتو-عا دۇشپاندىعىن ءورشىتىپ، رەسەيدىڭ باستى  وداقتاسى قىتاي ەكەنىنە ورىستاردى سەندىرەدى.

4. قازاقتاردىڭ اقش جانە تۇران وداعى، تۇركى حالىقتارى بىرلىگى ت.س.س جەلەۋلەر ارقىلى رەسەي مەن قازاقستانقارىم-قاتىناسى ناشارلايدى دەپ كۇتەدى.

5. قازاقستانعا قوماقتى ينۆەستيتسيا سالادى. بىرلەسكەن كاسىپورىن قۇرۋ.(قۇرىلىپ تا جاتىر، 50 كاسىپورىن) سودان كەيىن ولار ءوز ينۆەستيتسيالارىن قورعاۋ ءۇشىن اسكەر كىرگىزۋدىڭنەگىزىن قالايدى. بانكتەرىن اشىپ، كوبىرەك نەسيە بەرىپ،قارىزعا باتىرادى. قازاقتاردىڭ بارلىق بايلىعىن  نەسيەلىك كەپىلگە الادى.

6. قازاق جەرىندە قىتاي ينۆەستيتسياسى بار كومپانيالار،قىتاي ازاماتتارى جانە قازاقتار اراسىندا توبەلەس، كىسى ءولىمىن ۇيىمداستىرۋ. سودان كەيىن «قازاقتارقىتاي ازاماتتارىنا شابۋىل جاساپ جاتىر، ءوز ينۆەستيتسيامىزدى قورعايمىز»، - دەپ مالىمدەيدى. سونداي-اق،اسا كوپ قارىزعا باتقان قازاقستاننانقارىزىن تولەۋدى تالاپ ەتەدى. بۇل رەتتە قىتايلىق كومپانيالار مەن جەكە تۇلعالارعا قازاقستانۇكىمەتىنىڭ ولاردى قورعاماي وتىرعانى تۋرالى جۇيەلى تۇردە حابارلاما تاراتىپ وتىرادى.

7. قازاقستانمەن شەكاراداعى داۋ. قىتاي مەن قازاقستاناسكەرلەرى اراسىندا توبەلەس، كىشىگىرىم قاقتىعىستار ۇيىمداستىرا باستايدى. سودان كەيىن «قازاقستان اسكەرلەرى قىتاي اسكەرلەرىنە وق جاۋدىردى، سونشا اسكەر  قازا تاپتى»، - دەپ داۋىرىقتىرىپ حابارلاي باستايدى.

8. اقش باستاعان ناتو ەلدەرىنىڭ قاندايبىر ەلگە قارسى اگرەسسيانى جاساۋىن جانە حالىقارالىق جاعدايدىڭ تۇراقسىزدانۋىن كۇتەدى.

9. جوعارىدا كورسەتىلگەن شارتتار ورىندالسا، دايىندىق اياقتالدى دەپ ساناۋعا بولادى. سودان كەيىن ول ءوزىنىڭ نەگىزگى قىزمەتىن باستايدى.

كەنەت  تىكەلەي نۇر-سۇلتان، الماتى، شىمكەنت  سياقتى ءىرى مەگاپوليس قالالارعا قىتاي دەسانتشىلارىن تۇسىرەدى. نەگىزگى مەملەكەتتىك ورگانداردى جىلدام باسىپ الادى. قىتاي اسكەرى شەكارادان تاس توسەلگەن جولمەن ءوتىپ،  جارتى كۇندە تانكتەر كولونناسى وسكەمەن، الماتى، تالدىقورعان، تاراز، بالقاشعا كىرىپ كەلەدى. قازاقستاننىڭ ازداعان اسكەري بولىمدەرى بىرنەشە زىمىرانمەن بومبالاپ، جويىپ جىبەرەدى.

10. قىتاي رەسەيگە قازاق جەرى باستاپقىدا قىتايدىڭ ءبىر بولىگى بولعانىن جانە قازىر جوعالتقان تەرريتورياسىن قايتارىپ العانىن مالىمدەيدى. بۇل شابۋىلدى قىتاي باتىس پەن اقش-پەن قارىم-قاتىناسى ناشارلاعان كەزدە جاسايتىندىقتان ول ەلدەردىڭ نارازىلىقتارىن ەلەمەيدى.

«سەندەر كوسوۆوعا، يراكقا، اۋعانستانعا قالاي باسىپ كىرىپ ەدىڭدەر؟ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ رۇقساتىنسىز اگرەسسيا جاسادىڭدار ەمەس پە؟  بۇۇ-ىن ەلەمەي، ول ەلدەردى قيراتتىڭدار ەمەس پە؟ وزدەرىڭە دە ءبىر  قاراپ الىڭدار»، - دەپ ولارمەن ۇستاسادى.

ءدال سول كەز ناتو ەڭ بولماعاندا باسقا ەلگە (مىسالى، يرانعا) قارسى اگرەسسيا جاساۋ ساتىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەندىكتەن ولار ءۇنسىز قالادى. كوپ بولسا قىتايعا قارسى ۋاقىتشا ەكونوميكالىق سانكتسيالار سالادى، قىتاي ونىسىن الىپ تا سويلەسپەيدى.

11. رەسەي فەدەراتسياسى نارازىلىق بىلدىرەدى. ولار ءوز اسكەرىن قازاقستان شەكاراسىنا جاقىنداتا باستايدى. بىراق قىتايمەن سوعىس بولمايدى. ونى جەڭۋ مۇمكىن ەمەس. قىتاي مۇنى وتە جاقسى بىلەدى. رەسەيگە نەگىزگى ساۋدا سەرىكتەسى بولعان جانە اقش-قا قارسى نەگىزگى وداقتاس بولعان قىتايعا قازاقستان ءۇشىن يادرولىق سوعىس اشىپ قاجەتى نە؟.

ويتكەنى، قازاقتار رەسەيدىڭ باستى جاۋى ناتو-مەن جانە تۇران-تۇركى ەلدەرىمەن ىنتىماقتاسۋ ت.س.س مىنەز كورسەتىپ، ولاردىڭ اشۋىنا ءتيىپ كەلدى ەمەس پە؟.. «قانە سەنىڭ ءۇشىنشى كورشىڭ؟ قانشا كورشىڭ بار ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟» دەپ ورىستار ايتاتىن بولادى.

12. قىتاي ءوز تاراپىنان رف-عا اسا مول قارجى نەسيەۇسىنادى. ءتىپتى بولماسا، سقو جانە سولتۇستىكتەگى اتى دا زاتى دا قازاقيلانباعان تاعى ءبىر-ەكى وبلىستى بەرىپ، كەلىسىم جاساۋدى ۇسىنادى.قىتاياسكەرىن قازاقستاننان شىعارا المايتىنىن تۇسىنگەن رەسەي بۇل ۇسىنىستى قابىلداۋعا ءماجبۇر بولادى.

13. قازاقستاننىڭ كەيبىر مەملەكەتتىك ۇيىمدارى تاراتىلىپ، كەيبىرەۋلەرى ساقتالادى. سوسىن شىڭجان-ۇيعىر اۆتونوميالىق ايماعىنا بىرىكتىرىلەدى. باسشىلىققا شىڭجاڭدابىرنەشە ۇرپاق بويى ءومىر سۇرگەن، قىتايعا بۋدان قازاقتاردىڭ كەيبىرىن ماراپاتتاپ، قىزمەتكە ورنالاستىرادى. بىراق، ارينە، نەگىزگى باسشىلىق پەكيننەن كەلەدى.

14. بايلىق، برەندتىك تاۋارلار، كوتتەدج ءۇي، كولىكتەرىمەن عانا باسەكەلەسۋدەن باسقانى بىلمەيتىن جانكەشتى قازاقتار كەنەت قولدارىندا قارۋى جوق ەكەنىن تۇسىنەدى. «لاند 570» پەن «بۇلعىن شۋباسىنىڭ» ورنىنا زەڭبىرەك، ۇشقىشسىز ۇشاقتار مەن زەنيتتىك زىمىراندار ماڭىزدىراق ەكەنىن تۇسىنەتىن بولدى.

ەركەكتەردى اسكەرگە الايىن دەسە زاماناۋي قارۋى جوق، جارتىسى اسكەردەن قاشقان، دەنساۋلىعى جارامسىز بولعان، اسكەري ونەردەن ماقۇرىم، سەمىرگەن، اقساۋساقتار بولسا، قالعان جارتىسىنىڭ دا ماسەلەسى جەتەرلىك، وتباسىن اسىراۋ ءۇشىن كۇندىك تابىسىن ارەڭ تاباتىن جۇمىس (تاكسي، كۇزەت) ىستەپ ءجۇر.

باتىس ەلدەرى، ناتو-نىڭ،  اقش-تىڭ قازاقستانعا ارا ءتۇسىپ قورعاۋ ءۇشىن قىتايمەن سوعىسپايتىنىن، كومەكتەسپەيتىنىن قازاقتار كەش تۇسىنەدى. بىرىڭعاي باسقارۋدان ايىرىلعان، قاڭعىباس مال سياقتىلاردىڭ ساپ تۇزەپ، ميتينگ جاساپ، جينالۋىنا تىيىم سالىنادى. نارازىلىق بىلدىرۋشىلەر تۇتقىندالىپ، كونتسلاگەرلەردە ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتەدى.

مۇناي، گاز، باسقا دا تابيعي بايلىققا تولى وردالار ءۇشىن باتىس كومپانيالارى قىتاي ۇكىمەتىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزەدى.

15. 20-30 ميلليون قىتاي تەز ارادا قازاقستانعا كوشىرىلەدى. قازاقتار ازشىلىق بولادى. ەكى بالادان ارتىق تۋعا تىيىم سالىنادى.

مىنە ءبىتتى.

«اۋزىڭا اتان تۇيە تەپسىن»، «جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاسىن»، «ىرىگەننىڭ اۋزىنان شىرىگەن ءسوز شىعادى» دەپ ويلاپ وتىرسىڭ؟ ءدال سولاي ويلايتىنىڭدى بىلەمىن. وندا مەن ايتايىن. اتام «قازاق جامان ايتپاي جاقسى جوق» دەگەن. جامان ىرىم دەگەن دە  بولمايدى. عىلىمي دالەلدەنبەگەن.

مەن جامان ادام ەمەسپىن، مەن جاي عانا ساق-قىراعى اداممىن. ماسەلەنى  سول تۇرعان كۇيىندە كورۋگە تىرىساتىن اداممىن. ەگەر بىرەۋ قىتايلىقتار مۇنى ىستەمەيدى دەپ ويلاسا، كونپۋتسيدىڭ «سوعىس ونەرى» كىتابىن وقىسىن. قىتايلىقتار وسى كىتاپقا تابىنادى.

«سوعىس - تولاسسىز جالعاساتىن الداۋ مەن ارباۋ. وڭ جاعىنان شۋ شىعارىپ، سول جاعىنان شابۋىل جاسا. الىس بولساڭ - جاقىندامىن دەپ، جاقىن بولساڭ - الىستامىن دەپ جاۋىڭدى سەندىر. ءالسىز بولساڭ - كۇشتى بولىپ كورىن. كۇشىڭ بار بولسا، ونى قولدانبايتىن ءتۇر كورسەت».

تايۆاندى جەڭىپ، باسىپ الدى، بىرىكتىرىپ الدى. بۇگىندە «قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن قۇرمەتتەيمىز، ءبالدۋ-ءبالدۋ»، - دەپ ايتۋدا. بۇل ايداھار كەنەتتەن سەلك ەتكىزەتىن سيقىرلىق كورسەتە الاتىن وتە ىڭعايسىز كورشى. ەڭ ۇلكەن اسكەري وكرۋگتەرىنىڭ ءبىرى قازاقستان شەكاراسىنا جاقىن ورنالاسقان.

ولار ءبارىن وسىلاي جاسايدى، سەنىمدى تۇردە دالەلدەپ ايتايىن دەپ وتىرعان جوقپىن، بىراق مۇنى ىستەۋگە قابىلەتى دە، اقىل-ايلاسى دا بار ەل ەكەنىن ايتقىم كەلەدى.

ءبىر ميلليارد 300 ميلليون حالقى بار ەل. جەر كولەمى الەمدە العاشقى وندىققا كىرسە دە، نەبارى جيىرما ميلليونعا جەتپەيتىن حالقى بار، كەڭ-بايتاق جەرى بوس جاتقان، قابىرعاسىنداعى ءالسىز كورشىسىنە اشكوزدىكپەن قوماعايلانا قارامايدى دەپ ويلاۋ اقىماقتىق بولار.

وسىلاي بولۋى مۇمكىن شىعار، ءدال وسىنداي بولۋعا اقىرىن سىرعىپ بارا جاتىرمىز دەگەندى قازاقتارعا ۇقتىرىپ، مۇنىڭ الدىن الۋدى ەسكەرتۋ بولماق.

جوعارىدا اتالعانداردىڭ العاشقى بەسەۋى الدەقاشان ورىندالىپ تا قويعان.

الايدا، ءبىز، قازاقتار، بۇل قاۋىپتى ەرتە ءتۇسىنىپ، جەكە باس قامىن ويلاپ ءومىر ءسۇرۋدى توقتاتىپ، بەلىمىزدى بەكەم بۋىپ، ەلىمىزدى يندۋستريالىق جانە تەحنولوگيالىق دامىعان ەلگە اينالدىرۋ ءۇشىن بار كۇش-جىگەرىمىزدى جۇمىلدىرساق، قوعام يگىلىگى ءۇشىن جەكە مۇددەنى ەكىنشى ورىنعا قويۋ يدەياسىن ءسىڭىرىپ، سىرتقى ساياساتتى دۇرىس ۇستانساق، ونداي جاماندىقتان اۋلاق بولا الامىز.

ەڭ باستىسى، رەسەيگە جاقىن بولۋ، ءتىپتى ناتو-عا جاقىن بولۋ، تۇركى ەلدەرى وداعىمەن بىرلەسۋ دەگەن ۇشايىرىق ساياسات – قازاقستان ءۇشىن ءبىر ۋاقىتتا جاساۋ ەش مۇمكىن ەمەس، كەراعار دۇنيەلەر. مۇنداي قاراما-قارسىلىقتار ءبىر ۋاقىتتا اقيقات بولا المايتىن لوگيكالىق زاڭى بار.

بۇل ۇشەۋى ءبىر-بىرىنە جاۋ. بۇل وتە قاۋىپتى ويىن. قاتەلەسۋگە بولمايتىن ۇلكەن اران.

قازاقستاننىڭ ارتىندا تۇرىپ بەرە الاتىن قاندايبىر ناقتى ۇلكەن يمپەريالىق كۇش جوق بولاتىن بولسا، بۇل قىتاي ءۇشىن «الما ءپىس - اۋزىما ءتۇس» دەيتىن اسا ۇلكەن مۇمكىندىك بولماق.

امانتاي تويشىبايۇلى

Abai.kz