8 جەلتوقسان «بەلوۆەج» كەلىسىمىنە قول قويعان كۇن. كەڭەس وداعىن ىدىراتقان بىردەن-ءبىر قۇجات. 1991 جىلى 8 جەلتوقساندا رەسەي، ۋكراينا، بولورۋس رەسپۋبليكالارى باسشىلارى بەلوۆەج ورمانىندا كەلىسسوز جۇرگىزدى. كەلىسسوزدە كەڭەس وداعىن ساقتاپ قالۋدىڭ بۇدان بىلاي مۇمكىن ەمەستىگىنە كوزدەرى جەتىپ، ولار ءوز رەسپۋبليكالارىنىڭ وداقتان شىعاتىنىن جانە ءوزارا ساياسي، ەكونوميكالىق، اسكەري وداقتاستىق جونىندە جاڭا شارتقا قول قوياتىندىقتارىن مالىمدەدى. وسىلايشا كەڭەس وداعى تارايدى. 

بۇعان جاۋاپ رەتىندە 1991 جىلى 12 جەلتوقساندا اشحاباد قالاسىندا وا رەسپۋبليكالارى پرەزيدەنتتەرى: قازاقستاننان – ن.نازارباەۆ، قىرعىزستاننان – ا.اقاەۆ، وزبەكستاننان – ي.كاريموۆ، تاجىكستاننان – ت.ماحكاموۆ، تۇركىمەنستاننان – س.نيازوۆ كەزدەسۋ وتكىزەدى. كەزدەسۋدە ولار ءوزارا وداقتاستىق جونىندەگى شارتقا قول قويدى جانە وزدەرىنىڭ «بەلوۆەج» كەلىسىمىمەن تولىق كەلىسەتىندىكتەرىن مالىمدەدى. ولار «بەلوۆەج» كەلىسىمىنە قاتىسۋشى ەلدەرگە جانە باسقا دا بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالارعا جاڭا وداقتىق شارت جاساسۋ جونىندە ۇندەۋ جولدادى.

كوپ ۇزاماي 1991 جىلى 21 جەلتوقساندا الماتىدا بۇرىنعى كسرو قۇرامىندا بولعان 11 رەسپۋبليكا باسشىلارى جاڭا كەلىسىمشارتقا قول قويدى. ءسويتىپ بۇرىنعى كسرو اۋماعىندا جاڭا وداق – تمد قۇرىلدى.

اتاقتى بەلوۆەج كەلسىمىنە قازاقستاننىڭ ەكس-پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا شاقىرىلعان. ونى سول كەزدىڭ كوزىن كورگەن بىرنەشە ساياساتكەر ءوز ەستەلىكتەرىندە ايتادى.

بەلورۋس جوعارى كەڭەسىن باسقارعان ستانيسلاۆ شۋشكەۆيچ «ازاتتىق» راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىندا:

«بەلوۆەجدەگى كەزدەسۋگە قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا شاقىرىلعان. بىراق نازارباەۆ جولاي ماسكەۋگە توقتاپ، كرەملدە سسسر پرەزيدەنتى ميحايل گورباچەۆتىڭ قابىلداۋىنا كىرىپ، اقىرى بارماي قالعانىن»، - ايتادى. ونىڭ ايتۋىنشا، نازارباەۆ كەلىسىم جاسالعانعا دەيىن شاقىرىلماعان، بىراق اسا ماڭىزدى گەوساياسي ماسەلەنى شەشۋگە تەك قانا سلاۆيان مەملەكەتتەرىنىڭ قاتىسقانىن بۇرىس ساناپ، سول كەزدە بەدەلدى ادام نازارباەۆتى شاقىرۋدى ءجون كورگەن. وعان ەلتسين قوڭىراۋ شالادى، الايدا قانداي قۇجاتقا قول قوياتىندارىن ايتپايدى.  ول كەزدە نازارباەۆ ۇشاق بورتىندا بولعان.

«ءيا، نازارباەۆ ۇشاق بورتىندا بولاتىن جانە وعان ۇشاقتىڭ راديوجۇيەسى ارقىلى بايلانىستىق. بىراق گورباچەۆ وعان بارماۋعا كەڭەس بەردى. ول كەلمەدى. ول ينتەلليگەنت ەمەس ادامعا ءتان قۋلىق ىستەدى. ءۇنسىز كەتتى. ونىمەن بايلانىس ءۇزىلىپ قالدى. سول سەبەپتى نازارباەۆ ماڭىزدى ماسەلەنى تالقىلاۋعا قاتىسقان جوق»، - دەيدى شۋشكەۆيچ.

1991 جىلى ۋكراينا پرەمەر-ءمينيسترى بولعان ۆيتولد فوكين بىلاي:

«ناقتى كىم ەكەنى ەسىمدە جوق، قۇجاتقا قول قويماعانداردىڭ ءبىرى بولسا كەرەك، ءبارى دايىن بولعان كەزدە: «بۇل ىسكە قازاقستاندى دا ارالاستىرساق جامان بولماس ەدى»، - دەپ قالدى. ءبارى: «ارينە»، - دەپ كەلىسە كەتتى. نۇرسۇلتان ابىشۇلىمەن سىيلاس قارىم-قاتىناستا ەكەنىم ەسكەرىلىپ، وعان نە بوپ جاتقانىن ايتىپ بەرۋدى ماعان تاپسىردى»، - دەپ ەسكە الادى.

فوكين نازارباەۆپەن ەلتسين ەمەس، ءوزىنىڭ سويلەسكەنىن ايتادى. ول نازارباەۆقا قانداي قۇجات دايىنداعاندارىن ايتىپ، وعان كەيىن باسقا رەسپۋبليكالارمەن بىرگە قول قويسا دا بولاتىنىن ايتقان. الايدا، نازارباەۆ ءوزىنىڭ قولى جينالعانداردىڭ قولىمەن قاتار تۇرعانىن قالايتىنىن جانە ءوزىن كۇتە تۇرۋىن سۇراعان. فوكين ونىڭ ناقتى ۇشاق ىشىندە بولعانىن ناقتى ايتا الماسا دا، «جارايدى، قازىر بورت شاقىرامىن»، - دەپ ايتقانى ەسىندە جاقسى ساقتالعانىن ايتقان.

ۆيتولد فوكين 2016 جىلعى ءبىر سۇحباتىندا:

«قۇجاتتار دايىن بولعاننان كەيىن، قول قويۋعا ازىرلەنىپ، ەندى تەك قول قويۋ عانا قالعان ۋاقىت. كىم ەكەنى ەسىمدە جوق، بىرەۋى: «بالكىم گورباچەۆتى قۇلاقدار ەتۋ كەرەك پە ەدى»، - دەدى. كىم ەكەنىن ايتپاي-اق، قويايىن، سونداعىلاردىڭ بىرەۋى: «جوق. مۇلدە بولمايدى، وعان ايتۋعا. ول بىردەن شارا قولدانادى. ال بۋشپەن اقىلداسۋعا بولادى»، - دەدى. ءسويتىپ، بارلىعى ورتاق شەشىمگە كەلىپ، ەلتسين بۋشقا حابارلاساتىن بولدى. ول حابارلاستى. ەلتسين مەن بۋشتىڭ اڭگىمەسى كەزىندە مەن سوندا بولدىم. بارلىعىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم. اڭگىمە سوندايلىق ءبىر ناقتى بولمادى. بۋش ناقتى جاۋاپ بەرمەدى، بەرە المايتىن دا ەدى. ويتكەنى، ول سول بولعان جايدى تولىق ءتۇسىنىپ تە ۇلگەرگەن جوق.

مەن: «بۇل دۇرىس بولمادى. اۋەلى گورباچەۆكە حابارلاسىپ ايتۋ كەرەك ەدى»، - دەدىم. سول كەزدە سونداعىلاردىڭ (پرەزيدەنتتەر) ءبىرى: «بۇل ىسكە نازارباەۆتى دا قوسۋ كەرەك ەمەس پە»، - دەدى. بارلىعى: «ءيا، ءيا، نازارباەۆ تا بۇل جاعدايدى ءبىلۋى كەرەك»، - دەپ قولدادى. سوندا جينالعانداردىڭ اراسىندا نازارباەۆپەن جاقىن، جىلى قارىم-قاتىناستاعىسى مەن ەدىم. مەن ول ادامدى قازىر دە ەرەكشە قۇرمەتتەيمىن. ول شىنىندا كەمەڭگەر ادام. كاريموۆكە دە كوڭىلىم سونداي. مەن ولارمەن دوس بولدىم. ءسويتىپ، جينالعاندار نازارابەۆقا حابارلاسۋ كەرەكتىگىن، جانە وعان حابارلاسۋعا ىڭعايلى ادام مەن ەكەنىمە ماقۇلداستى.

مەن حابارلاستىم. «نۇرسۇلتان، قول قويۋ ءۇشىن، مىنە وسىنداي قۇجات دايىندالدى. ءبىز سەنىڭ پىكىرىڭدى بىلمەكپىز»، - دەدىم. ول: «ارينە، ارينە مەن قولدايمىن»، - دەدى. مەن: «ەندەشە سەن كەيىنىرەك قول قويۋشى ۇشتىككە قوسىلا الاسىڭ»، - دەدىم. ول: «جوق، مەن سوندا، سەندەرمەن بىرگە بولىپ، قول قويعىم كەلەدى»، - دەدى. مەن: «ءبىز مىنە دايىنداپ، قول قويايىن دەپ وتىرمىز عوي»، - دەپ ەدىم، ول: «مىنە، بورت شاقىرىپ، ۇشىپ كەلەمىن. مەنسىز قول قويماڭدار»، - دەدى.

مەن بولعان اڭگىمەنى، جينالعاندارعا جەتكىزىپ ەم، بارلىعى نازارباەۆتى كۇتۋ كەرەكتىگىن ايتتى. ءسويتىپ، ءبىز نازارباەۆتى كۇتەتىن بولىپ، اقىرى اڭعا شىقتىق. ارادا 5 ساعاتتاي ۋاقىت ءوتتى. نۇرسۇلتان ءابىشۇلى بولسا ءالى جوق. بارلىعىنىڭ كوڭىل-كۇيى تۇسە باستادى. سويتسەك، نۇرسۇلتان ءابىشۇلى گورباچەۆتىڭ قابىلداۋىندا ەكەن. مەنىڭ ميحايل سەرگەۆيچتىڭ كومەكشىسىمەن بايلانىسىم بولدى. دەرەۋ حابارلاسىپ: «نۇرسۇلتان ءابىشۇلى سەندەر جاقتا ما»، - دەپ سۇرادىم. ول: «ءيا، ولار ميحايل سەرگەۆيچ ەكەۋى كەزدەسىپ وتىر»، - دەدى. بارلىعىنا تۇسىنىكتى بولدى»، - دەيدى.

نۇرسۇلتان نازارباەۆ «بەلوۆەج كەلىسىمى» تۋرالى «عاسىرلار توعىسى» كىتابىندا:

«1991 جىلعى 8 جەلتوقساندا ماسكەۋگە ۇشىپ كەلدىم. ۆنۋكوۆادا اياق استىنان ەلتسيننىڭ وكىلى قۇجاتقا قول قويۋ ءۇشىن بەلارۋسسياعا شاقىردى. ارينە، ونداي ەكسپرومتتان باس تارتتىم»، - دەپ جازعان («ازاتتىق» راديوسىنىڭ ماتەريالىنان).

«Qazaq: التىن ادامنىڭ تاريحى» اتتى دەرەكتى فيلمدە نۇرسۇلتان نازارباەۆ سوۆەت وداعىنىڭ تاراۋى تۋرالى ەسكە الىپ، گورباچەۆ پەن ەلتسين اراسىنداعى تەكەتىرەس تۋرالى ايتىپ بەرگەن بولاتىن.

«گورباچەۆ مەنەن 10 جاس ۇلكەن بولاتىن، بىراق ءبىز ءبىر زاماننىڭ ۇرپاعىمىز. ءبىر ساياسي تاربيەنى كوردىك. ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدى تانيتىنبىز. ءبىر جۇيەدەن شىقتىق. ءبىر قىزىعى، ەلتسين مەنىمەن دوس بولعىسى كەلدى، جانە شىنىندا دا ءبىز جاقسى ارالاستىق. مەن ولاردىڭ اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتى كورىپ، تاتۋلاستىرىعىم كەلدى»، - دەيدى نازارباەۆ.

«كەڭەس وداعى ىدىراۋ كەزى. سۋبەكتيۆتى. بۇل گورباچەۆ پەن ەلتسيننىڭ اراسىندا اياق استى وت تۇتاندى... گورباچەۆتىڭ شاقىرتۋىمەن ەلتسين ماسكەۋگە باردى. كوكپ وك حاتشىسى. بىراق ول ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەسى بولامىن دەپ ويلادى. بىراق گورباچەۆ ونى ول جاققا سايلامادى. ول وتە تاكاپپار ادام ەدى. بۇل ونىڭ نامىسىنا ءتيدى. ونىڭ نارازىلىعىن وپپوزيتسيا پايدالاندى. ءسۇيتىپ گورباچەۆتان ەلتسيندى اجىراتا باستادى»، - دەيدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.

نۇرسۇلتان نازارباەۆ گورباچەۆ پەن ەلتسيننىڭ ءبىر-بىرىنە شىن قارسىلىعىن گورباچەۆتىڭ كابينەتىنە ەلتسين كىرىپ كەلىپ، قاتقىل ۇنمەن سويلەسە باستاعىنان كورگەن. ەلتسين: «مەن سەنىڭ ورنىڭدا وتىراتىن بولام»، - دەسە گورباچەۆ: «مەن ءالى دە پرەزيدەنتپىن»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن. ەلتسين: «ازىرگە»، - دەپ شىعىپ كەتەدى.

كەڭەس وداعىنىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى بولعان ميحايل گورباچەۆ: «وداقتىڭ ىدىراۋىنا 1991 جىلعى تامىز كوتەرىلىسى مەن بەلوۆەج كەلىسىمىن»، - كىنالى سانايدى.

«كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋشىلارى ەل تاعدىرىنا الاڭداپ كوتەرىلىسكە شىققانىن ايتىپ، وزدەرىن اقتاعىسى كەلدى، بىراق مۇنىڭ ارتى ۇلكەن اپاتقا الىپ كەلدى. ولار ەلدىڭ ىداراعانىنا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ارقالايدى»، - دەگەن.

ونىڭ ويىنشا، تامىز كوتەرىلىسى كەڭەس وداعىن ساقتاۋدى قيىنداتىپ، پرەزيدەنتتىڭ قۇزىرەتىن السىرەتكەنىمەن ءالى دە وداقتى ساقتاۋعا مۇمكىندىك بار ەدى. «بىراق بەلوۆەج كەلىسىمىنىڭ جاسالۋى ەكىنشى ۇلكەن سوققى بولدى».

Abai.kz