بوستاندىق سۇيگىش بودان ەلدەر تاريحى – ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىستەر مەن قوزعالىستار تاريحى. قازاقستاننىڭ بوداندىق ءداۋىرى نەگىزىنەن ەگەمەندىككە ۇمتىلعان ەلدىڭ قاھارماندىعى مەن ەرلىگىن سيپاتتايتىن تاريحي وقيعالارمەن باياندالۋعا ءتيىستى.
ۇلت تۋرالى وي تولعاۋ
بوستاندىق سۇيگىش بودان ەلدەر تاريحى – ۇلت ازاتتىق  كوتەرىلىستەر مەن قوزعالىستار تاريحى. قازاقستاننىڭ بوداندىق ءداۋىرى نەگىزىنەن  ەگەمەندىككە ۇمتىلعان ەلدىڭ قاھارماندىعى مەن ەرلىگىن سيپاتتايتىن تاريحي وقيعالارمەن باياندالۋعا ءتيىستى. ال ءبىز تاۋىلسىزدىكتىڭ قۇنى مەن پارقىن ۇرپاعىمىزدىڭ ءبىلۋى ءۇشىن سانامىزدا ۇيالاعان، زەردەمىزدە جازىلعان زامان، قوعام، ۇلت جايىنداعى وي تولعاۋلاردى سولاردىڭ قاپەرىنە سالۋعا ءتيىسپىز.
ويتكەنى ءبىز...
ءوز اتامەكەنىندە بارلىعىنان ايرىلعان، ەڭ اقىرعى ءۇمىتى  دە ولتىرىلگەن موگيكانداردىڭ سوڭعى تۇياقتارى ەمەسپىز، الماعايىپ زامانداردان امان وتكەن ۇلتتىڭ قولىندا قالعان ءبىر ۋىس جەبەدەي، الاشتىڭ ۇلتشىل ۇرپاعى ەدىك!
ءبىز، ءبىز، ءبىز ەدىك!..
ءباھادۇر بابالاردىڭ بەركىنىپ كەلگەن اتا جاۋعا اق نايزانىڭ ۇشىن، اق بىلەكتىڭ كۇشىن قايرات قىلىپ، قاراما-قارسى اتويلاپ شاپقان شاقتارىن، قالا بەردى جاۋ قورشاعان بەكىنىستە ۇلت نامىسىن جەلبىرەتە كوتەرىپ، قاسقيىپ تۇرعان كەزدەرىن جادىمىزعا توقىعان ۇرپاق ەدىك ءبىز! ايبارلى اتالاردىڭ ۇلىق باستارى دار تۇزاعىندا سالبىراپ تۇرعان، جاق سۇيەگى جاڭعىرىققا توسەلىپ جاتقان، قاراقۇسىنان قان ىتقىپ كەتكەن مەزەتتەردى دە ۇمىتپاعان بۋىن دا ءبىز ەدىك!

بوستاندىق سۇيگىش بودان ەلدەر تاريحى – ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىستەر مەن قوزعالىستار تاريحى. قازاقستاننىڭ بوداندىق ءداۋىرى نەگىزىنەن ەگەمەندىككە ۇمتىلعان ەلدىڭ قاھارماندىعى مەن ەرلىگىن سيپاتتايتىن تاريحي وقيعالارمەن باياندالۋعا ءتيىستى.
ۇلت تۋرالى وي تولعاۋ
بوستاندىق سۇيگىش بودان ەلدەر تاريحى – ۇلت ازاتتىق  كوتەرىلىستەر مەن قوزعالىستار تاريحى. قازاقستاننىڭ بوداندىق ءداۋىرى نەگىزىنەن  ەگەمەندىككە ۇمتىلعان ەلدىڭ قاھارماندىعى مەن ەرلىگىن سيپاتتايتىن تاريحي وقيعالارمەن باياندالۋعا ءتيىستى. ال ءبىز تاۋىلسىزدىكتىڭ قۇنى مەن پارقىن ۇرپاعىمىزدىڭ ءبىلۋى ءۇشىن سانامىزدا ۇيالاعان، زەردەمىزدە جازىلعان زامان، قوعام، ۇلت جايىنداعى وي تولعاۋلاردى سولاردىڭ قاپەرىنە سالۋعا ءتيىسپىز.
ويتكەنى ءبىز...
ءوز اتامەكەنىندە بارلىعىنان ايرىلعان، ەڭ اقىرعى ءۇمىتى  دە ولتىرىلگەن موگيكانداردىڭ سوڭعى تۇياقتارى ەمەسپىز، الماعايىپ زامانداردان امان وتكەن ۇلتتىڭ قولىندا قالعان ءبىر ۋىس جەبەدەي، الاشتىڭ ۇلتشىل ۇرپاعى ەدىك!
ءبىز، ءبىز، ءبىز ەدىك!..
ءباھادۇر بابالاردىڭ بەركىنىپ كەلگەن اتا جاۋعا اق نايزانىڭ ۇشىن، اق بىلەكتىڭ كۇشىن قايرات قىلىپ، قاراما-قارسى اتويلاپ شاپقان شاقتارىن، قالا بەردى جاۋ قورشاعان بەكىنىستە ۇلت نامىسىن جەلبىرەتە كوتەرىپ، قاسقيىپ تۇرعان كەزدەرىن جادىمىزعا توقىعان ۇرپاق ەدىك ءبىز! ايبارلى اتالاردىڭ ۇلىق باستارى دار تۇزاعىندا سالبىراپ تۇرعان، جاق سۇيەگى جاڭعىرىققا توسەلىپ جاتقان، قاراقۇسىنان قان ىتقىپ كەتكەن مەزەتتەردى دە ۇمىتپاعان بۋىن دا ءبىز ەدىك!
ءبىز ءبىر ۇلتتىڭ ار-نامىسىن اسپانعا كوتەرگەن تولاعاي تۇلعالاردىڭ ەڭسەلەرى يتجەككەن جاقتا بورەنە سۇيرەتىپ ءجۇرىپ ەڭكىش تارتقانىن، يا كوك تۇرىك ۇرپاعىن كوكبورى ەركىندىگىنە ۇندەپ، ازۋىن ايعا بىلەگەن كوكجال جۇرەكتى جىگىتتەردىڭ تۇرمەلەر مەن جىندىحانالاردىڭ تەمىر تورلارىن قارش-قارش شايناپ، اقىرى قان قۇسقانىن ءبىلىپ وسكەن ۇرپاق ەدىك!
ءبىز، ءبىز، ءبىز ەدىك!..
بوداندىقتىڭ بۇلاعاي  تۇندەرىندە باتىرلاردىڭ مازارى ۇستىندەگى شيرەك ايعا كوز تىگىپ، بارار باعىتىمىزدى انىقتاعان ەدىك، ۇلتتىق سانانى دا سول جاققا باعىتتاماق ەدىك...
ەندى ەلىمىز ساق جاۋىنگەرى تۇلعاسىنداعى زاڭعار تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتىنە اسقاق  زەر سالىپ، بولاشاعىن ايقىنداعان كەزەڭدە، كۇنى ەرتەڭ ىزىمىزدى باسار، ءىسىمىزدى جالعاستىرار، ورنىمىزدا قالىپ  جوقتىعىمىزدى بىلدىرمەس دەپ، ورەندەرىمىزدىڭ تۇلىمشاعىنا ۇكىلى ءۇمىتىمىزدى بايلاعان ۇرپاق ەدىك ءبىز!
الميساق داۋىرىندە  تورتكۇل دۇنيە تاجىم ەتكەندەي ۇلى مەملەكەتتىلىگىمىزگە دەگەن ۇلى ساعىنىشىمىزدىڭ سىر سيپاتىمەن تانىسىپ، «ارمان-اي» قيال قۇندىلىعىمىزدى كۇندەردىڭ كۇنىندە اقيقاتقا اينالدىرۋعا ۇرپاعىمىز تالاپ قىلسا، ءبىزدىڭ وي تولعاۋىمىز سولاردىڭ قاجەتىنە جاراپ قالۋى مۇمكىن-اۋ دەپ، تولعانىستى كۇي كەشكەن ءارى ساردار، ءارى ابىز جىراۋلاردىڭ جۇراعاتى دا ءبىز ەدىك.
ەندى ارۋانا ارمانىمىزدى ەرتتەپ ءمىنىپ كور  تۇنەك كەزەڭدەردە كەۋدەمىزدەگى ۇلتتىق رۋحتى لەبىمەن ۇرلەپ تۇتاتقان الاش جۇرتىنا، كوك تۇرىك قاعاناتىنا، عۇندار مەن ساقتار ەلىنە اي ماڭدايىمىزدى قاراتىپ، سوڭىمىزعا دا قايرىلا ءبىر قاراپ، سار جەلىسپەن قىر اسىپ بارا جاتقان اعا بۋىن دا ءبىز بولامىز...
***
1937–1938 جىلدارى  يدەولوگيا مەن زاڭناما سالالارىندا قولدانىلعان «حالىق جاۋى!» دەگەن ءسوزدىڭ ءزىلى 1950 جىلداردىڭ ورتاسىنداعى حرۋششەۆتىك «جىلىمىق» كەزەڭىندە جەڭىلدەنىپ سالا بەردى.
سول كەزەڭدە ساكەن، بەيىمبەت، ءىلياس سىندى مارقاسقالاردىڭ ءاز ەسىمى كەڭەستىك قارعىس تاڭباسىنان ارشىلىپ الىندى. ادەبيەت وقۋلىعىنا ەنگىزىلگەن بەيىمبەتتىڭ جانسىز بەينەسىندە ەزۋىنە ۇيىرىلگەن ءسال جىميۋ نىشانى بايقالادى. ءسىرا، ول دا، وزگە ارىستار دا مىناۋ جالعاننىڭ توزاعى اباقتى ازابىنان تەزىرەك قۇتىلۋ ءۇشىن اجالدى اسا ىنتىق، ىقىلاستى سەزىممەن اسىعا كۇتىپ، ازىرەيىل پەرىشتەنى كورگەن اقتىق ساتىندە  ءدال سولاي جىميسا كەرەك...
ستاليندىك جاپپاي جازالاۋ قۇرباندارى ۇرپاقتارىنىڭ كەيبىرى اتىلعان نەمەسە ايداۋدا ولگەن اتا-اناسى ءۇشىن كەيىن وتەماقى العان كورىنەدى. كەڭەستىك بيلىك كوممۋنيستىك قوعامنان وگەيلىك كورىپ وسكەن سول جەتىمدەرگە جاردەماقى ەمەس، ءوزى ولتىرگەن اكە-شەشەلەرى ءۇشىن وتەماقى تولەدى. بۇل – قاتىعەزدىك پە، الدە قايىرىمدىلىق پا؟..
ال «ۇلتشىلدىق» ءسوزى ۇلى دەرجاۆالىق ۇلتتىق ساياساتتى جۇرگىزۋشىلەردىڭ قۇبىجىق ساياسي ءمان ارتۋى سالدارىنان «حالىق جاۋىنا» قاراعاندا ءزارلى ءارى ءزىلدى قاسيەتكە يە بولدى. ءسويتىپ، ۇلتشىلدار قوعامعا اسا قاتەرلى قاندىبالاق قىلمىسكەرلەردەن دە قاۋىپتىرەك دەپ تانىلدى. جازالاۋشى ورگاندار ۇلتشىل رەتىندە كۇمان كەلتىرگەن كەز كەلگەن جەكە تۇلعانى، تۇتاس ۇجىمدى، يا ۇيىمدى  قولما قول قۇرتىپ جىبەرە الاتىن، اياۋشىلىق قىلسا 15–25 جىلعا جەر اۋداراتىن!
وسىلايشا، حالقىمىزدىڭ  ۇلتتىق دىلىنە كۇيرەتە سوققى بەرىلدى، ۇلتتىق رۋح جارىمجان كۇيگە تۇسىرىلدى، ۇلتتىق ساناعا ۇرەي ورنىقتىرىلدى. سونىڭ  وزىندە «ۇلتشىل!» ءسوزىنىڭ ۋىتى ازداي، وعان تاعى ءبىر ۋلى ءسوزدى قوسارلاپ، «ۇلتشىل-فاشيست!!!» دەگەن جاڭا ءسوزدى ويلاپ تاپتى. فاشيستەردى ومىرىندە كوزى كورمەسە دە، الگى ءسوز وزىنە قاراتىلا ايتىلعان ساتتە-اق قازاق زيالىلارىنىڭ قايسى بولسا دا قارا باسىنىڭ قايعىسىن تارس ەسىنەن شىعارىپ، ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن اھ ۇرىپ كۇڭىرەنگەن كورىنەدى...
«حالىق جاۋىنا!» قوسا «ۇلتشىل!!!» دەگەن نالەت ايىپتاۋدى ارقالاپ كەلمەسكە كەتكەن ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ، ماعجان، جۇسىپبەك، شاكارىم سەكىلدى ۇلتتىڭ رۋحاني كوسەمدەرىنىڭ، ۇلتتىق وي-سانا يەلەرىنىڭ ار-نامىسىن اقتاۋ وڭايعا سوقپادى. اتا حالىق، ەل انا ءوزى دۇنيەگە اكەلگەن ايبوز ۇلدارىنىڭ ءومىرىن ساقتاي الماعانى ءۇشىن ىشتەي ءبىر ەگىلسە، ابىرويىن اقتاپ الا الماي جانە ەگىلىپ، ەكى كوزىن ءتورت قىلىپ كرەمل جاققا تەلمىردى.
بىراق «ۇلتشىلدىق»  ۇعىمى جانكەشتىلىگىن تانىتىپ، ايىپتاۋ  حاتتاماسىنان تۇسپەي-اق قويدى!
كوكپ وك 86-نىڭ  قاندى جەلتوقسانىندا نامىستى ۇلىمىزدى ايدارىنان، مىنەزدى قىزىمىزدى تۇلىمىنان سۇيرەتكىزىپ، جىگەرلى جىگىتىمىزدى ايداۋعا سالىپ، ايبىندى ەرىمىزدى اباقتىعا قاماتقىزىپ، قىلماعان ءىستى قىلسا دا، كوڭىلى كونشىمەي، جەلتوقسان وقيعاسىن «قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ باس كوتەرۋى!» دەپ باعالاپ، تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ ماڭدايىنا «ۇلتشىلدىقتىڭ» قارا تاڭباسىن ءبىر-اق باستى! ءسويتىپ، كومپارتيا قاپ تاۋىنان قازاقستانعا جەر اۋدارىلعان ۇلتتاردىڭ ازاپتى تاعدىرىن قازاقتاردىڭ ەسىنە ءتۇسىرىپ، جەلتوقسان الاڭىنداعى قازاق جاستارىنىڭ قانى شاشىراعان تاريح بەتتەرىن «ۇلتشىل!»، «ۇلتشىلدىق!» دەگەن قارا بوياۋلى سوزدەرمەن باتتاستىرا بوياپ تاستاعىسى كەلدى...
***
بودان ەلدەردەگى  ۇلت قاھارماندارى، ۇلتشىل كۇرەسكەرلەر، ءتىل جاناشىرلارى توپتارىنىڭ  تاعدىرى – نارتاۋەكەل مەن قاتەرگە تولى تاعدىر. قازاقستاندا پاتشالىق رەسەي يمپەرياسى زامانىندا ۇلتتىق ساياسي-قوعامدىق كۇشتەردىڭ كوسەمدەرى مەن كورنەكتى وكىلدەرى ەل باستاعان حان، قول باستاعان باتىر، ءسوز باستاعان شەشەن، بي، جىراۋ، جىرشى تۇلعاسىندا، كەڭەستىك يمپەريا كەزەڭىندە كوتەرىلىسشى ساردار، شىعارماشىل زيالى، عۇلاما عالىم، وقىمىستى پەدوگوگ، ءتىپتى ستۋدەنت بەينەسىندە تاريح ساحناسىنا شىقتى.
كەنەسارى  حان، بەكبولات اشەكەەۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، ەرمۇحان  بەكمۇحانوۆ، بۇركىت ىسقاقوۆ، مۇرات اۋەزوۆ، قاسەن قوجا احمەت، قايرات رىسقۇلبەكوۆ...
بۇلار ءبىر-ءبىر  بۋىننىڭ بىر-ءبىر بەلگىلى وكىلى  عانا. قايسى بىرىن ايتايىق... ال ەرلىگى دە، ەسىمى دە ەل ەسىندە ساقتالماعان، سۇيەگىنىڭ قاي جەردە قۋراپ قالعانى دا بەلگىسىز ۇلتشىل كۇرەسكەرلەر قانشا؟  اق پاتشا جاندارالدارى مەن قىزىل كوميسسارلار قۇرباندىققا شالعان بوزداقتاردىڭ  اق بەرەن ەرلىگى، قاسىرەتتى قازاسى جانە الگى جانالعىشتاردىڭ قىلمىستارى حالىقتىڭ تاريحي جادىنان كوبىنە ءوشىرىلىپ تاستالدى. سولاي بولا تۇرا، ۇلت قاھارماندارى مەن ۇلتشىل كۇرەسكەرلەردىڭ رۋحتارى ءىز-ءتۇسسىز جوعالماعانىن، ءبىزدىڭ ۇلتتىق رۋحىمىزبەن بىرگە جاسايتىنىن ءبىز وزدىگىمىزدەن تۇيسىنەمىز.
قازاق دالاسىنداعى  «ۇلتشىل» ءسوزىنىڭ ىزبارىنان ىعىسىپ شىعىپ، جىلىستاپ ءجۇرىپ شالعايعا جەتىپ، تۋعان جەرىنىڭ كوك ءتۇتىنىن اڭساۋمەن شاراسىز عۇمىر كەشكەندەر دە از ەمەس. بولاشاق ۇلى تۇلعالار اۋەزوۆ پەن ساتباەۆ وتارشىل قىزىل يمپەريانىڭ عىلىم، ءبىلىم، مادەني ورتالىعى، ورىس اقسۇيەكتەرى مەن زيالىلارىنىڭ اتاقالاسى لەنينگرادتىڭ وزىنە جەتىپ، ونداعى ەلگە كۇيەۋ بولعان سوڭ، ءبىرجولا ورنىعاتىن سىڭاي تانىتقاننان كەيىن عانا «ۇلتشىل» دەگەن ىزىڭ سوزدەن قۇلاعى تىنىشتالسا كەرەك.
مۇحتار مەن  قانىش سويتپەسە، قايمانا قازاق ەلى مەن قازاقتىڭ سايىن ساحاراسى الەمگە تانىلار ما ەدى؟ شىڭعىستاۋ باۋرىنداعى جيدەبايدان باستالعان اباي جولى جاھاننىڭ شىرقاۋ شىڭدارىنان كورىنەر مە ەدى؟ بولماسا، «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران، جۇرتىم، ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ» –دەپ، بودان حالقىنا جۇرەگى اۋىرىپ،  سوسىن شاراسىز «سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوستىم، مىڭمەن جالعىز الىستىم، كىنا قويما» – دەپ، ۇلتىنا قالجىراڭقى ۇنمەن ءتىل قاتقان ۇلى اقىننىڭ تۇلعاسى شىڭعىستاۋدىڭ قۇپيا سىرعا تولى ءبىر قۇزارتى ءتارىزدى بولىپ قالار ما ەدى، كىم ءبىلسىن.
ساتباەۆ دۇنيەگە  كەلگەندە ۇلتتىڭ ۇلى پەرزەنتتەرى  تۋاتىن قاسيەتتى باياناۋىل باۋرايىنداعى اقبەت تاۋدىڭ ءسىڭلىسى اقكەلىن شىڭنىڭ تاس ەمشەگى ءيىپ، عارىشتاعى بەلگىسىز جۇلدىزدىڭ ساۋلەسىنە مالىنعان ەكەن. وسى ايرىقشا قۇبىلىسقا ءاليما انا (كەيىن ەركەلەتىپ قانىش دەپ اتاعان) عابدۋل-عاني سابيگە ايرىقشا قاسيەت داريتىنىن سەزىپ: «يا، جاراتقان يەم، بۇل مەنىڭ ۇلىم ەمەس، ۇلتتىڭ ۇلى ەكەن، «كاپىردىڭ قالامىنان ساقتاي گور!» – دەپ جالبارىنىپتى. كوك ءتاڭىر انا تىلەگىن قابىل الىپ، ۇلتتىڭ ۇلى پەرزەنتىن ۇلتشىلداردى جاپپاي قىرىپ-جويۋ ناۋقانىنان ساقتاپ قالعان دەسەدى...
ال عابدۋل-عاني  تۋعاندا عارىشتان كورىنگەن جۇلدىز كەيىن «ساتباەۆ جۇلدىزى» اتانىپتى.
***
ەزگىدەگى ەل بەرتىنگى كەزەڭدە وتكەنگە سالاۋات  ايتىپ، اسا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىنە، شىعارماشىل زيالىلارعا، ءتىپتى اسكەريلەرگە دە ۇمىتپەن زەر سالدى، ۇلت قامىن ويلايدى-اۋ دەگەندەرىنە كوز توقتاتتى.
قازاقستاننىڭ  تىڭ ولكەسى اتانعان بەس وبلىسى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنا ءوتىپ كەتۋ قاتەرى تونگەندە ەل نازارى قازاق  كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى جۇماباي تاشەنوۆتىڭ زاڭعار تۇلعاسىنا  اۋدى. قۇرەكەڭنىڭ (حرۋششەۆتىڭ) ۇسىنىسىنا قارسى پىكىر بىلدىرگەنى ءۇشىن ج. تاشەنوۆ ۇكىمەت ۇيىنەن قۋىلىپ، شىمكەنت وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسى ورىنباسارىنىڭ كابينەتىنەن ءبىر-اق شىقتى. ول ءسويتىپ، بوداندىق كەزەڭىندە قازاق ەلىنىڭ، قازاقستان جەرىنىڭ بىرتۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ ارقىلى ۇلتتىڭ بولاشاق تاۋەلسىز مەملەكەتتىلىگىنىڭ ىرگەتاسىنىڭ قالانۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسىپ كەتتى. جۇماباي تاشەنوۆتىڭ ەرلىگىنەن رۋحتانعانىمەن،  تاعدىر-تالايى ءۇشىن قاپالانعان حالىق رۋحاني كۇيزەلىستى دە باستان وتكەردى.
سونداي كەزەڭدە  ەل نازارى وزگەلەردەن مىنەز-قۇلقى ايرىقشا  باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ ەرەكشە بولمىس-بىتىمىنە توقتالدى. ىلە باتىردىڭ بەينەسى اۋىزەكى اڭگىمەلەردە جۇرتشىلىقتىڭ قيالىنداعىداي اسىرەلەنە سۋرەتتەلىپ، باۋكەڭ ۇلت نامىسى سىنعا تۇسكەن ساتتەردە كەڭەستىك زاڭعا ءبىر-اق تۇكىرەتىن كوزسىز ەردىڭ كەيپىندە كورىندى.
مىسال: «مايداندا قازاق جاۋىنگەرىن «نالەۆو!»، «ناپراۆو!» دەگەن ورىسشا بۇيرىقتى تۇسىنبەگەنى ءۇشىن اتىپ تاستاعان ورىس كومانديرىنە باۋىرجان مومىشۇلى قاھارىنا ءمىنىپ جەتىپ كەلىپتى دە: «وڭعا!»، «سولعا!» دەپ اقىرىپتى. قازاقشا تۇك ۇقپايتىندىقتان بۇيرىقتى ورىنداماعان الگىنى باۋكەڭ ورىس-قازاعى ارالاس سولداتتاردىڭ كوزىنشە تاپانشاسىمەن قاق جۇرەكتەن اتىپ سالىپتى. وسىلايشا ءبىر قازاقتىڭ كەگىن قايتارعان ول كىلت بۇرىلىپ ءوز باتالونىنا كەتە بارىپتى».
وسى اڭىزدى بالا كەزىمىزدە شىندىق رەتىندە قابىلدادىق. ول راسىندا دا، جاۋگەرلىك ينتەرناتسيوناليزم تەگەۋىرىنىنەن ۇلتتىق نامىسىمىز سىر بەرە باستاعان كوممۋنيستىك قوعامدا ۇلتشىلدىق مىنەز-قۇلقىمەن ەرەكشەلەندى جانە وسى قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا وزگەلەردەن ايرىقشا دارالانىپ كورىندى. كەڭەستىك ەڭ جوعارى اتاقپەن ماراپاتتاۋعا ابدەن لايىقتى جاۋىنگەرلىك ەرلىگى ۇلتشىلداردى سۇيمەيتىن كوممۋنيستىك قوعامدا ەلەۋسىز قالدىرىلدى، بىراق سونىڭ ءوزى باۋىرجاننىڭ بەدەلىن بيىكتەتە ءتۇستى. كەڭەس وداعى باتىرلارىنىڭ ءبىر دە ءبىرى  ءدال ب. مومىشۇلىنداي اڭىز قاھارمانى دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، حالىقتىڭ ماحابباتىنا بولەنگەن جوق!
الەكساندر بەكتىڭ «ۆولوكولامسك تاس جولى» كىتابىندا نەمىس باسقىنشىلارىنان ماسكەۋ قالاسىن ەرلىكپەن قورعاعان قازاقستاندىق باتالون كومانديرى، پانفيلوۆشى وفيتسەر باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ قاھارماندىق تۇلعاسى شىنايى سومدالعان. دەگەنمەن، ودان گورى اڭىزداعى ۇلتتىق باتىر باۋكەڭنىڭ بەينەسى بىزگە جاقىنىراق كورىنەدى. ويتكەنى، سونداي باتىرلارىمىزدان ايرىلىپ قالىپ اڭساۋلى كۇي كەشكەن ۇلت ەدىك ءبىز.

<!--pagebreak-->
***
بوداندىق داۋىرىندەگى ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتى زاردابىنان ءالى تولىق ايىقپاعان ءبىزدىڭ حالىق ءۇشىن ۇلتشىلدىق اۋاداي قاجەت، قوعام دا ۇلتشىلدارعا مۇقتاج. مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ باياندىلىعى ءۇشىن بولاشاقتا دا ۇلتشىل كۇرەسكەرلەر كەرەك. اۋەلدە الۋان ءتۇرلى كەلىمسەك ۇلتتار وكىلدەرى بايىرعى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى قىرعىنعا ۇشىراتىپ، ازاماتتىق قوعام ورناتقان، كەيىن ۇلتتىق سانادان ءبىرجولا ايرىلعان اقش سياقتى ەلدەر عانا ۇلتشىلداردى قاجەت ەتپەيدى، ۇلتشىلدىقتى تۋدىرمايدى.
ۇلتشىل كۇرەسكەرلەر  ساناتىنا ۇلتىن جان-تانىمەن سۇيەتىن، ۇلت تاعدىرى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىگەتىن، ۇلتتىق كەمسىتۋشىلىككە توزبەيتىن، ۇلتتىق پروبلەمالاردى شەشۋگە قاجىر-قايراتىن سارقا جۇمسايتىن ازاماتتار جاتادى. ۇلتشىل زيالىلار ۇلتتى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ دەڭگەيىنە كوتەرۋدى كوكسەيدى.
ۇلتشىلدار ءوز ۇلتىن  ءسۇيۋ ارقىلى وزگە ۇلتتاردى دا سۇيەدى ءارى بۇكىل ادامزاتتى ارداقتايدى، شوۆينيستەرمەن، نيگيليستەرمەن ىمىراعا  كەلمەيدى. قازاقستانداعى ەتنيكالىق  توپتاردىڭ تاريحي وتاندارى، مەملەكەتتەرى بار ەكەنىن جانە مادەنيەتى، ءدىنى، وزگە دە ۇلتتىق قۇندىلىقتارى سول ەلدەردە تولىق ساقتالعانىن ەسكەرە وتىرىپ، قازاقستاننىڭ كوپەتنوستى، كوپكونفەسسيالى قوعامعا اينالۋىن قۇپتامايدى. سونداي-اق قازاق ۇلتىنىڭ سانى ازدىعىن ەسكەرە وتىرىپ، كوپپارتيالىق قازاقتاردىڭ ساياسي ۇستانىمدارى بويىنشا جىكتەلۋىنە اكەپ سوقتىرادى دەگەن بايىپتاۋعا باسىمدىلىق بەرىپ، ۇلتتىق دەموكراتياعا قۇرمەتپەن قارايدى.
ۇلتشىل زيالىلار رۋشىلدىق پەن جەرشىلدىك دەڭگەيىندەگى توپتىق سانانىڭ وي-ساناسىن ۇلتتىق سانا دەڭگەيىنە دەيىن جوعارىلاتۋدا جەتەكشىلىك ءرول اتقارادى; ءار ازاماتتىڭ بويىندا قازاقستاندىق پاتريوتيزم، وتانشىلدىق، مەملەكەتشىلدىك، ۇلتتىق ار-نامىس، ۇلتتىق ماقتانىش قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋعا، سول ارقىلى قوعامدىق سانانى جاھاندانۋ ءداۋىرىن تاس-ءتۇيىن قارسى الۋعا دايىنداۋ ءتارىزدى يگى ىستەردى جۇزەگە اسىرۋعا ۇمتىلادى. قانداي دا ءبىر الەۋمەتتىك توپتىڭ، نە ساياسي قۇرىلىمنىڭ مۇددەسىن عانا جاقتاۋشىلاردى ۇلتشىلدار ساناتىنا قوسپايدى.
***
قازاقستانداعى قازىرگى تاۋەلسىزدىك جاعدايىنداعى ءداستۇرلى ۇلتشىل كۇرەسكەرلەر بيلىك پەن وپپوزيتسيانىڭ ورتاسىندا بەكىنەدى. ولار قاۋىمداسىپ تا، جەكە-جەكە دە ارەكەت ەتۋدە. دەگەنمەن ۇلتشىل ۇيىمدار، توپتار، جەكە تۇلعالاردىڭ كوزقاراستارى دا، كۇرەس تاسىلدەرى دە ءبىر-بىرىنىكىمەن سايكەس كەلە بەرمەيدى. ءبىرى بيلىك پەن وپپوزيتسيانى قوسا سىناسا، ەندى ءبىرى بيلىكتىڭ، ەكىنشىسى وپپوزيتسيانىڭ قاس-قاباعىن قارايلايدى. بىراق ءبارىنىڭ كوزدەگەنى جالعىز ماقسات: ۇلتتىق  مۇددەگە قول جەتكىزۋ. وزگە ەشتەڭە ەمەس! باياعى زامان سوزىمەن ايتساق، قۇندىز بورىك، وقالى ىشىك، قامقا تون ەمەس، بۇگىنگىشە ءسوز ساپتاساق، جوعارى لاۋازىم، اتاق پەن بايلىق ەمەس.
ويتكەنى ولار ۇلت  تاعدىرىن ءوز تاعدىرىنان، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جەكە باستىڭ ماتەريالدىق يگىلىگىنەن جوعارى قويادى جانە كەرىسىنشە كوزقاراستاعى شەنەۋنىكتەردى مەيلىنشە ۇناتپايدى، وسى سەبەپتى تارتىستى جاعدايدا جانكەشتىلىكپەن عۇمىر كەشۋدە.
باتىسشىل دەموكراتتاردان ۇلتشىل دەموكراتتاردىڭ ەلەۋلى ايىرماشىلىعى بار: قوعامدا تۇبەگەيلى ساياسي وزگەرىستەردىڭ بولۋىن كوزدەمەيدى، زاڭنامانى ۇلتتىق مۇددەگە سايكەس جەتىلدىرۋگە قول سوزادى، دەموكراتيانىڭ باتىستىق، امەريكالىق ۇلگىلەرىن قازاقستاندا ورنىقتىرۋدى ەمەس، ۇلتتىق دەموكراتيانى قالىپتاستىرۋدى قالايدى.
دەگەنمەن ولار قازاقستان ءتارىزدى بۇرىنعى بودان ەلدەر: بالتىق بويى مەن كاۆكاز رەسپۋبليكالارىنداعى، ۋكرايناداعى ۇلتشىل پاتريوتتار ءتارىزدى اقش جانە باتىس ەلدەرىندەگى دەموكراتيالىق ۇيىمدارمەن تىعىز بايلانىس ورناتپايدى. وسى سەبەپتى، قازاق ۇلتشىلدارىنا بيلىك تاراپىنان قىساستىق جاسالسا، ادام قۇقىن قورعاۋشى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ جانە شەتەلدىك دەموكراتتاردىڭ اراشا ءتۇسۋى نەعايبىل.
ۇلتتىق وپپوزيتسيا  بيلىككە جاۋ ەمەس، بىراق ورتاق مامىلەگە كەلۋى قيىن. ۇلتشىلدار بىرلەستىكتەرىنىڭ سانى كوپ تە، ساپاسى بىركەلكى ەمەس، شەتەلدەردە قولداۋشىلارى از، ساياسي-يدەولوگيالىق ورتالىعى جوق، قارجىلىق-ماتەريالدىق كومەككە ءزارۋ. وسىنداي جوقشىلىق پەن تاپشىلىق سالدارىنان ۇلتشىلدار ساياسي-قۇقىقتىق كەڭىستىكتەن تىسقارى ارەكەت ەتۋگە ىرىقتى-ىرىقسىز تۇردە بارۋى مۇمكىن، تەرىس پيعىلداعى شەتەلدىك ساياسي كۇشتەردىڭ قارجىلىق-مورالدىق قولداۋىنا اربالىپ، ىقپالىنا ءتۇسىپ قالۋى نەمەسە ساياسي وپپوزيتسيانىڭ جەتەگىندە كەتۋى دە ىقتيمال. قازاقستاندىق قوعامنان ۇلتشىلدىقتى الاستاۋعا ۇمتىلۋ – ۇلتتىق سانانى تۇنشىقتىرۋعا، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق قورعانىس قابىلەتىن السىرەتۋگە، ءسويتىپ ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىڭ ءتۇپ تامىرىنا بالتا شابۋعا ارەكەتتەنۋ بولىپ تابىلادى.
ۇلتتىق وپپوزيتسياسى  جوق قوعام – ۇلتتىق يدەياسى بۇلدىر، وزىندىك بولمىس-ءبىتىمى سولعىن، ۇلتتىق، ءدىني، ساياسي، يدەولوگيالىق، مادەني ارتەكتىلىگى مەن سانالۋاندىعى باسىم، بولاشاعى كۇماندى قوعامعا اينالادى. جاھاندانۋ داۋىرىندە قازاقستاندىق قوعامداعى ارتەكتى دىندەردىڭ، مادەنيەتتەردىڭ ءبىر-بىرىمەن ءالسىز بايلانىسى شەتەلدىك قۋاتتى وركەنيەتتەردىڭ «شابۋىلىنان» ءۇزىلىپ، ءمانى مەن ءپىشىنى ەلەۋلى وزگەرىسكە ۇشىراۋى مۇمكىن.
ءبىزدىڭ حالىق  وسىنداي قاتەر بارىن تۇيسىنىپ، ءوز بولاشاعىن ويلاسا ۇلتتىق وي-سانانى دامىتۋشى ۇلتشىل زيالىلارعا ءۇمىت ارتۋعا، سەنىم بىلدىرۋگە جانە قولداۋ كورسەتۋگە  ءتيىستى.
***
جەتى اتامىز ارمانداپ وتكەن، تەك ءبىزدىڭ بۋىن قول جەتكىزگەن تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە دە تاعدىرى سەرگەلدەڭگە تۇسكەن ۇلتشىل پاتريوتتار بار: جاسارال قۋانىشالين، ايسۇلۋ قادىرباەۆا، ت.ب. ەرلى-زايىپتى ەكەۋى دەموكراتتار مەن كوممۋنيستەردىڭ ءبىر-ءبىر بولىگى بىرىككەن وپپوزيتسيالىق ساياسي كۇشتەر بلوگىنا ەنگەن ەكەن. ءبىر وتباسىنداعى ەكى بىردەي ۇلتشىل كۇرەسكەر شوۆينيستەر مەن نيگيليستەر دە ەنگەن قۇراما قۇرىلىمنىڭ ساپىندا ءجۇرىپ ۇلتىنا نەندەي جاقسىلىق ىستەي الادى دەگەن سۇراق تۋىندايدى.
ءتۇرلى اقپارات  دەرەكتەرىنە قاراعاندا، الاشتىڭ  قوس ازاماتىن تار جول، تايعاق كەشۋگە يتەرگەن اقتوبە وبلىسىنىڭ ءبىر كەزدەگى اكىمى يمانتاەۆ دەگەننىڭ تەگەۋىرىنى سياقتى. بىراق جاسارال مەن ايسۇلۋدى ايتپاساق تا، سوڭعى جىلدارى راديكالدىق ۇستانىمداعى ساياسي كۇشتەردىڭ قۇرامىنا قوسىلعان ۇلتتىق وپپوزيتسيانىڭ ايماقتارداعى وكىلدەرىنىڭ قاراسى كوبەيدى. بۇل قۇبىلىس – ايماقتارداعى جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ قوعامدىق-ساياسي بىرلەستىكتەرمەن جۇمىس ىستەي الماۋىنىڭ جانە ولارعا قارسى كەڭەستىك كەزەڭدەگى اكىمشىلدىك-امىرشىلدىك باسقارۋ ءادىسىن قولدانۋىنىڭ سالدارى.
بىرپارتيالىق  قوعامداعى جۇمىس ىستەۋ تاسىلى قانىنا ابدەن ءسىڭىپ كەتكەن بۇرىنعى پارتشەنەۋنىكتەردىڭ قازىرگى ساياسي، يدەولوگيالىق سانالۋاندىلىق تانىلاتىن دەموكراتيالىق، زايىرلى قوعام ورنىقتىرۋ كەزەڭىندە، اسىرەسە يدەولوگيا سالاسىندا جاۋاپتى لاۋازىمدى قىزمەت ىستەۋى وتە قاتەرلى! ويتكەنى ولار بيلىكتىڭ بەدەلىنە، ەلباسى ساياساتىنىڭ ءمان-ماڭىزىنا كولەڭكە ءتۇسىرىپ، ۇلتشىل كۇرەسكەرلەردى وزدەرىنە دە، بيلىككە دە قارسى قويادى جانە ءوز ءىسىنىڭ قاتە ءارى قاتەرلى ەكەنىن تۇسىنبەيدى.
يدەولوگيا سالاسىندا  وپپوزيتسيانىڭ كەز كەلگەن ءتۇرىن بيلىككە  بالاما ساياسي كۇش رەتىندە حالىق  ءۇشىن قىزمەت ەتۋگە تارتا الاتىن جوعارى بىلىكتى يدەولوگتار ىستەسە عانا قوعامدا ساياسي تۇراقتىلىق، ۇلتارالىق ىنتىماق، ازاماتتىق كەلىسىمنىڭ باياندىلىعىن قامتاماسىز ەتۋگە قولايلى احۋال ورنايدى. ال ازىرشە بيلىك پەن راديكالدى وپپوزيتسيا قارىم-قاتىناسىندا مادەنيەتتىلىك دەڭگەيى جوعارى ەمەس، سەزىم اۋانىمەن ءبىرىن-ءبىرى كىنالاۋ باسىم، دەمەك، ىسكەرلىك بايلانىس جوقتىڭ قاسى.
***
تاۋەلسىزدىكتىڭ  العاشقى جىلدارىندا، قازاقستان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق داعدارىس قۇرساۋىندا قالعان كەزەڭدە نەگىزىنەن ەتنيكالىق توپتار اراسىندا «تاۋەلسىزدىك بىزگە نە بەردى؟!» دەگەن وتكىر سۇراقتى توتەسىنەن قويۋ ارقىلى تەرىس قوعامدىق پىكىر تۋدىرىپ، تاريح دوڭگەلەگىن كەرى اينالدىرۋدى كوكسەگەندەر بوي كورسەتتى. ولاردىڭ دەنى كەڭەستىك توقشىلىق كەزەڭدى، ءبىرتۇتاس ورتالىققا باعىنعان يمپەريانى جانە قازاقستان حالقى ورتاسىنداعى ورىس دياسپوراسىنىڭ «اعالىق» ورنىن جوقتاپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى مويىنداعىسى كەلمەيتىندەر ەدى. وسىنداي پيعىلداعى شاعىن توپتار قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇرات-مۇددەسىنە كەرەعار كەلەتىن ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزىپ، ءىس-ارەكەتتەر ۇيىمداستىرۋعا دەيىن باردى.
1992 جىلى، ورال  قالاسىندا جەرگىلىكتى سەپاريستەر مەن رەسەيلىك اتامان مارتىنوۆ باستاعان كازاك جاساقتارىنىڭ ءساتسىز اياقتالعان مارشى، ودان كەيىن شىعىس قازاقستاندا ورىس اۆتونومياسىن اشۋدى كوزدەپ، تاپانشا جانە اڭشىنىڭ مىلتىعىمەن قارۋلانعان «حح عاسىرداعى قازاقستاندىق پۋگاچەۆ» – كازيميرچۋك توبىنىڭ جۇزەگە اسپاعان «كوتەرىلىسى»، 2004 جىلى پاۆلودار وبلىسىنداعى سايلاۋ وكرۋگىنان پارلامەنت دەپۋتاتتىعىنا كانديدات بولىپ تىركەلگەن پەتر سۆويكتىڭ سايلاۋشىلار قابىلداماعان سايلاۋالدى باعدارلاماسىنداعى قازاقستان مەن رەسەي ازاماتتارىنا قوسازاماتتىق قۇقىق بەرۋ، شەكارانى مەيلىنشە اشىق قىلۋ، ورىس ءتىلى «پروبلەماسى» جونىندەگى جوبالارى قازاقتاردىڭ عانا ەمەس، جالپى قازاقستاندىقتاردىڭ مۇرات-مۇددەسىنە كەرەعار كەلدى.
ولاردى بىلاي  قويعاندا، حالىق قالاۋلىلارىنىڭ پارلامەنت  دەپۋتاتتىعىنا ۇلتى قازاق ۇمىتكەرلەردىڭ  ورىس ءتىلىن ءبىلۋى جەتكىلىكتى، قازاق ءتىلىن ءبىلۋى مىندەتتى ەمەس، – دەگەن سىڭايداعى باپ جوباسىن قولداۋى جۇرتشىلىق اراسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ قولدانۋ اياسىن تارىلتۋعا تالپىنىس ءتارىزدى قابىلداندى.
ءبىزدىڭ بىر  توپ جەرلەسىمىزدىڭ پاۆلودار قالاسىنىڭ نەگىزىن پاتشالىق رەسەي يمپەرياسىنىڭ اسكەري بەكىنىسى رەتىندە قالانعانىن 1990 جىلى – 170 جىل، 2000 جىلى – 180 جىل تولۋىن سالتاناتتى مەرەيتوي رەتىندە تويلاۋ جونىندەگى اياقسىز قالعان تالاپ-تىلەگى  ەگەمەن ەلدىگىمىزدى قۇرمەتتەۋدىڭ نىشانى بولىپ تابىلمايدى. سونداي-اق 2001 جىلى، تاۋەلسىزدىكتىڭ 10 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا جەرگىلىكتى تاۋەلسىز «نوۆوە ۆرەميا» گازەتىنىڭ بىرنەشە سانىندا (№23–27, 6 ماۋسىم – 4 شىلدە) «بىل لي كازاحستان روسسيسكوي ي سوۆەتسكوي كولونيەي؟» اتتى كولەمدى ماقالانىڭ جاريالانۋى دا تاۋەلسىزدىكتى قۇرمەتتەۋدىڭ بەلگىسى ەمەس. وتارشىل رەسەي يمپەراتورىنىڭ ۇلى، پاتشازادا، گەنەرال پاۆەل رومانوۆتىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان پاۆلودار اتاۋىن قانداي دا ءبىر عىلىمي، ساياسي نەگىزسىز قورعاشتاپ، وسى جەردىڭ بايىرعى تاريحي اتاۋى «كەرەكۋدى» قايتارۋ جونىندە ۇسىنىس جاساعان عالىمداردى اتەشكە تەڭەگەندەي  «حۆاتيت كۋكارەكات!» دەپ، ءاجۋالاپ، كەلەكە قىلعان بۇل باسىلىمعا تاعى ءبىر تاۋەلسىز باسىلىم «گورودسكايا نەدەليا» جانە تاۋەلسىز سايت «www.pavlodar.gn.kz» ءۇن قوسۋدا.
سوڭعى جىلدارى  مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ ۇلتتىق مۇرات-مۇددەسىمەن ۇيلەسپەيتىن جانە جەرگىلىكتى بيلىك پەن نەگىزىنەن ۇلتى قازاق باسشى كادرلاردى سىناپ-مىنەيتىن جاريالانىمدارىمەن اتى شىققان «گورودسكايا نەدەليا» گازەتىنىڭ تىلشىلەرىن وبلىس اكىمدىگى گرانتتار بەرىپ، ماراپاتتاپ-اق كەلەدى. جۋىردا، ءباسپاسوز كۇنى تاعى دا ءسويتتى. ىلە بۇل باسىلىم اكىمدىكتى جايىنا قالدىرىپ، ەلباسىن سىناۋعا كوشتى... ەندى بۇدان سوڭ پاۆلودار وبلىسى اكىمدىگى مەن «گورودسكايا نەدەليا» رەداكتسياسىندا وتىرعانداردىڭ ءىس-ارەكەتىن ءتۇسىنىپ كورىڭىز...
سولاي دەسەك  تە، ەگەمەندىك كەزەڭىن زەردەلەۋ مەملەكەتتىلىك ىرگەتاسىنىڭ نىعايۋىنا كەرى اسەرى بار ءىس-ارەكەتتەردىڭ كۇردەلىگى بىرتىندەپ باسەڭسىپ، جيىلىگى سيرەپ بارا جاتقانىن ايقىن بايقاتتى. بۇل جاعداي قازاقستاندىقتاردىڭ ءوز وتانىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قۇرمەتتەي وتىرىپ، ءوزارا تۇسىنىستىكپەن ءومىر ءسۇرۋدى قالايتىنىن، يمپەرياليستىك استامشىل ويدى قابىلدامايتىنىن ايعاقتايدى.
***
كەڭەستىك كەزەڭدە  ۇلتشىل پاتريوتتاردىڭ تاعدىر-تالايى نيگيليستىك كوزقاراستاعى توپتاردىكىنە قاراما-قايشىلىعىمەن، كەرەعارلىعىمەن ەرەكشەلەندى. وتارشىلدىق ساياساتىنا كەسە كولدەنەڭ تۇرعىسى كەلگەن، كەيبىر كەزدە بوداندىق شىدەرىن ۇزبەك بولىپ بۇلقىنعان ءبىرىنشى توپ قوعامعا وگەي پەرزەنت كەيپىندە كورىنسە، وتارشىل ساياساتتىڭ «وڭدەۋىنەن» وتكىزىلگەن، «ءتۇرى ۇلتتىق، مازمۇنى سوتسياليستىك» ەكىنشى توپ ۇلتقا جاتباۋىر، ءتىپتى تاسباۋىر ۇرپاق رەتىندە رەتىندە كوزگە ءتۇستى. ءبىر حالىقتىڭ ۇلتتىق مۇرات-مۇددەگە دەگەن ەكى ءتۇرلى كوزقاراسى بويىنشا ەكىگە جارىلعان ەكى بولىگى ءبىر اتا-انانىڭ ءبىرىن-ءبىرى قۇرمەتتەمەيتىن ەكى بالاسى ءتارىزدى ءوزارا پىكىرتالاسقا دا، ايتىس-تارتىسقا دا ءتۇستى. سولاي بولۋىن تىلەگەندەر قولما-قول «وتقا ماي قۇيىپ» قانا قويماي، الدىڭعىلاردى سوڭعىلاردىڭ اياۋسىز سوققىلاۋىنا استىرتىن دا، اشىق تا قولداۋ كورسەتتى.
راس، تاۋەلسىزدىك  كەزەڭىندە نيگيليستەردىڭ ۇلكەن  بولىگى، ونىڭ ىشىندە «ينتەرناتسيوناليستىك» نەكەگە تۇرعاندار جانە اتا-اناسى ەكى ۇلتتىڭ وكىلى بولعاندىقتان، ەكى حالىققا ءتول پەرزەنت سانالاتىندار دا ۇلتتىق مۇرات-مۇددەگە بەت بۇردى. جاسى ۇلكەندەرى ءوز قاتەلىگىن نەمەرەلەرى قايتالاماس ءۇشىن ولاردى قولىنان جەتەلەپ قازاق بالاباقشالارى مەن مەكتەپتەرىنىڭ بوساعاسىن اتتادى. ايتا كەتەتىن جايت، بويىندا قازاق قانى جوق، بىراق زامان وزگەرىسىن اڭداپ ءوزىنىڭ ەندىگى ءومىرىن، ۇرپاعىنىڭ بولاشاق تاعدىرىن قازاقستاندىق قوعاممەن تىعىز بايلانىستىرا قارايتىن وزگە ۇلت وكىلدەرى دە سولاي ىستەۋدە.
تەك شوۆينيستىك پيعىلداعى توپتاردىڭ قولداۋىنا  سۇيەنگەن باسشىلىق قىزمەتتەگى نيگيليستەر عانا ەسكى ۇستانىمىن باياعى كەڭەستىك جالعان ينتەرناتسيوناليزممەن بۇركەمەلەپ، ودان باس تارتقىسى جوق. بيلىك بۇلارعا توزىمدىلىك تانىتۋدا جانە بۇلاردى ۇلتشىل پاتريوتتاردان قورعاشتاۋدا. نامىستى قانداستارىمىز «شالا قازاق» دەپ اتايتىن بەت الپەتى قازاق، ءتىلى ورىسشا شەنەۋنىكتەر بوساعا جاققا ىعىسىپ، ۇلتى ورىس بولسا دا، ءتىلى قازاقشا مەملەكەتشىل ازاماتتار تورگە وزبايىنشا ۇلتتىق ماسەلەدە سىرەسىپ تۇرعان سەڭ وزدىگىنەن قوزعالا قويار ما ەكەن؟..
***
ەلباسى مەملەكەتتىك  ءتىلدىڭ ماسەلەسىن بىر ەلباسىنداي-اق ايتتى. اق وردادان ايتىلعان سوزگە  ۇكىمەت ۇيىندە باس شايقايتىندار جوق، ءسىرا. دەگەنمەن، ۇكىمەت ادامدارىنىڭ اراسىندا پورتفەلىن كۇنكورىس دورباسى سياقتى كورىپ، ودان ايرىلۋ الاقان جايىپ كوشەدە قالۋمەن تەڭ  دەپ تۇسىنەتىن اسىرە مانساپقور، اسىرە نيگيليست شەنەۋنىكتەر جوق دەۋگە بولماس.
وندايلار مينيستردىڭ ەكى ساعاتتىق تۇستىگى مەزگىلىندە ءۇن-ءتۇنسىز اۋقاتتاناتىنى ازداي، جۇمىس ۋاقىتىندا دا ۇلتتىق ماسەلە جونىندە جاق اشپايدى دەسەدى. قالىڭ ەلدىڭ تاعدىرى جەكە باسىنىڭ تىرلىگىنەن، ۇلتتىق قۇندىلىقتار ءمينيستردىڭ پورتفەلىنەن ءسال دە بولسا ارتىق شىعار دەگەن وي سولاردىڭ ساناسىنا كىرەر مە ەكەن، ءاي، قايدام...
ايتپاقشى، ءابىش اعام – قاشاندا ۇستامدىلىقپەن  ۇلىق سويلەيتىن ابەكەڭ – زاڭعار جازۋشى، ۇلت قايراتكەرى، ەلباسى دا كەڭەسىن تىڭداعان كەكىلباەۆ اقىرى جۇيكەسى سىر بەرگەندەي: «قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن مينيسترلەردى قازاقشا ۇيرەنۋى ءۇشىن ەسەك مىنگىزىپ، اۋىلعا جىبەرۋ كەرەك!» دەگەن ويىن پارلامەنتتە ىزالى ۇنمەن  اشىنا ايتىپ ەدى، الگىلەردىڭ قايسى ۇيالدى، قىلجاقباس بالا سەكىلدى ىرجالاڭ-ىرجالاڭ ەتتى دە قويدى.
ۋازىرلىكتەگى ۇلكەن ۇلىقتاردىڭ وسىنداي سيقىن بايقاعان سوڭ، باياعىسىنشا «اربانىڭ الدىڭعى دوڭعالاعى قالاي جۇرسە، سوڭعىسى دا سولاي جۇرەتىن» قازىرگى كەزەڭدە وزگە مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە وتىرعان «بالتاي-شالتايلاردى» كىنالاۋعا اۋىز بارمايدى ەكەن. وركەندەگەن ەلۋ ەلدىڭ ساپىنا قوسىلۋعا بەت تۇزەگەن كەزىمىزدە ۇلتتىق نامىستان جۇرداي شەنەۋنىكتەردىڭ ۇلتتىق سەزىمىن وياتۋ ماقساتىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزۋ كەرەك پە، جوق پا – دەپ، قۇمالاق سالىپ، بال اشۋدىڭ رەتى كەلىڭكىرەمەيتىن سەكىلدى...
ەگەر، سول شىركىندەردىڭ اكەسى تىرى بولسا وڭىندە، مارقۇم بولسا تۇسىندە: «ءاي، بالام-اي، ەندى حالقىڭنىڭ  قامىن، ۇلتىڭنىڭ تاعدىرىن ويلاعانىڭ ءجون بولار» – دەسە، «وي، اكەجان، ايتقان سوزىڭنەن اينالىپ كەتەيىن!» – دەپ، قول قۋسىرا ما، الدە «ۇلتشىلدار بار ەمەس پە؟!» – دەپ، مۇرنىنىڭ استىنان قوڭق ەتە مە، كىم ءبىلسىن... 
دەگەنمەن، ولار باس پروكۋروردىڭ ۇكىمىنە عانا باس شۇلعۋى مۇمكىن. بىراق ونداي ۇكىمدى نەگىزدەيتىن زاڭ جوق.
***
جاھاندانۋ  داۋىرىنە قادام باسقان قازىرگى  كەزەڭدە مىناداي ءىس-شارالار جۇزەگە اسىرىلۋى كەرەك-اق:
– «تىلدەر تۋرالى» زاڭدا مەملەكەتتىك قازاق ءتىلى مەن رەسمي ورىس ءتىلى اراسىنداعى تەڭگەرمەشىلىك جويىلسا، قازاقستان ازاماتتارىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن ءبىلۋى مىندەتتەلسە;
–مەملەكەتتىك  ءتىل ينسپەكتسياسى قۇرىلسا;
–«ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭ قازاقستاندىق قوعامدى  شەتەلدىك بوگدە دىندەر، ءدىني اعىمدار، سەكتالاردان قورعاي الاتىنداي بولسا;
–مادەنيەت ساياساتى ۇلتتىق مادەنيەتتى كىرمە، بوگدە مادەنيەتتەر اعىسىنا توتەپ بەرىپ قانا قويماي، رەسپۋبليكا اۋماعىندا جەتەكشىلىك ءرول اتقاراتىن دارەجەگە كوتەرە الاتىنداي بولسا;
– وناماستيكا ساياساتى  قازاقستان ازاماتتارىنىڭ بويىندا قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى، وتانشىلدىق، مەملەكەتشىلدىك سەزىمدى قالىپتاستىرۋعا قىزمەت ەتەتىندەي جانە ۇلتتىڭ تاريحي جادىن جاڭعىرتا الاتىنداي بولسا;
–كوشى-قون جانە دەموگرافيا ساياساتتارى مەملەكەت قۇراۋشى  ۇلتتىڭ قۇرامىن شەتەلدەردەگى قانداستارىمىزدىڭ ەسەبىنەن تولىقتىرۋ، بالا تۋ دەڭگەيىن جوعارلاتۋ، وزگە مەملەكەتتەر حالىقتارىنىڭ جاپپاي قونىس اۋدارۋ تاسقىنىنا شەكتەۋ قويۋ مىندەتتەرىن جۇزەگە اسىرا الاتىنداي بولسا;
– ۇلتتىق يدەيا ۇلتتىق ساياساتتىڭ التىن دىڭگەگىنە اينالسا.
وسىلار زاڭمەن نەگىزدەلىپ، باعدارلامامەن ورىستەتىلىپ، ساياساتپەن ۇلىقتالسا – ەلىمىز وركەندەگەن ەلۋ ەلدىڭ كوش باسىنا شىقپاسا دا، بەل ورتاسىنان ورنىن تاۋىپ، ادامزات قاۋىمداستىعىمەن بىرگە ماڭگىلىككە قاراي نىق قادام باسار ەدى-اۋ.  
***
قازاقستان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋى بويىنشا تاياۋ بولاشاقتا  تمد ەلدەرىنەن وق بويى وزىپ شىعۋعا قاۋقارى جەتەتىن ەل. بىراق وسى  «بارىستىق سەكىرىس» ەكى بۇيىردە تۇرعان ايداھار مەن ەكى باستى سامۇرىقتىڭ كوز قۇرتىن جەيتىنى انىق. مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى قىزىلالا جالاۋلى جۇرت تا بىزگە ەكى بارماقتىڭ اراسىنان عانا زەر سالىپ وتىرعان جوق...
بۇلاردىڭ قايسىسىنا  بولسا دا سۇق ساۋساعىمىزدى بەزەپ، «بايقا» دەگەندەي بەلگى بەرە الماسپىز، قوناقجاي حالىقپىز عوي، سىپايىلىق تانىتارمىز... بىراق اتالارىمىزدىڭ «ءوزىڭدى ءوزىڭ سىيلاساڭ، جات جانىنان تۇڭىلەر»، – دەگەن وسيەتىن جۇرەك باسىنا بايلاساق، «جامان ءۇيدىڭ قوناعى باسىنادى»، – دەگەن ەسكەرتپەسىن كوڭىلگە تۇيسەك، ءار ازاماتىمىز نامىستى ەرگە اينالار.
ەگەر، ۇلتتىق ساياسات پەن ۇلتتىق يدەولوگيانى جەتىلدىرىپ،  جۇزەگە اسىرۋدى باس ۋازىردەن باستاپ ۇلكەندى–كىشىلى شەنەۋنىكتەر وزدەرىنە مىندەت قىلىپ جۇكتەسە، ۇلت زيالىلارىنان باستاپ قاتارداعى تىل جاناشىرلارىنا  دەيىن بيلىككە تولىق سەنىم  ارتار ەدى عوي...
ايتىپ–ايتپاي  نە كەرەك، قوردالانىپ قالعان ۇلتتىق پروبلەمالاردى  كۇن تارتىبىنە قويماي كەيىنگە  سىرعىتا بەرۋ، شوۆينيستىك، نيگيليستىك ۇستانىمداعى توپتاردىڭ كوڭىل  قالاۋىن مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ ۇلتتىق مۇرات-مۇددەسىنەن جوعارى قويۋ  جانە بۇل ارەكەتتى ۇلتارالىق ىنتىماقتىڭ باياندىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ دەپ ۇعىنۋ ءارى وسى قارابايىر ۇعىمدى ۇلت زيالىلارىنىڭ ساناسىنا تىقپالاۋعا تىرىسۋ ارەكەتتەرى بۇدان بىلاي وڭ ناتيجە بەرۋى نەعايبىل. ال «سابىر ءتۇبى – سارى التىن»، «اسىقپاعان اربامەن قويانعا جەتەدى» دەگەن بايىرعى ماتەلدەرگە ءمان بەرىپ، ارقانى كەڭگە سالۋعا ۋاقىت جوق، ەسىگىمىزدەن ەنگەن جاھاندانۋ ءۇردىسى تورىمىزگە وزا باستادى.
كوڭىلى كۇپتى قاراشا حالىقتىڭ  جانە سول حالىقتىڭ ورتاسىنان شىققان ۇلت زيالىلارىنىڭ، ۇلتشىل كۇرەسكەرلەردىڭ كوكىرەكتەرىندەگى وسىناۋ وي تولعاۋ اق جاعالى ۇلىقتاردىڭ   نازارىنا ىلىنسە ەكەن...

ارمان قاني، «قازاق  ءتىلى» قوعامى پاۆلودار وبلىستىق ۇيىمى «ەرتىس  ديدارى» گازەتىنىڭ رەداكتورى،
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.
www.massagan.com