تۇرسىن جۇرتباي. «ەرمەكوۆ ءالىمحان – «الاشوردانىڭ» ءىرى قايراتكەرى» (جالعاسى)
6.
ەندى وكىندى نە، وكىنبەدى نە، ءبارىبىر ەكى جارىم ميلليون قازاق اشتان قىرىلىپ ۇلگەرىپ ەدى. وعان الىسقا بارماي-اق تۇرمەنىڭ الدىنا شىققاندا كوز جەتكىزۋگە بولاتىن. الماتىنىڭ تۇرمەسىنىڭ الدىندا قىرىلعان ولىكتەردى تۇتقىندارعا جيناتىپ، قازىرگى سايران كولىنىڭ جارقاباعىنىڭ استىنا اپارىپ كومدىرگەن. ول تۋرالى سول مەزگىلدە وسى تۇرمەدە جاتقان ءبىزدىڭ اكەمىزدىڭ اڭگىمەسى «ءوزى دە-اق، جازعانى دا - اق» اتتى تاراۋدا بەرىلگەن بولاتىن.
بۇل قۇربانداردىڭ ارۋاعى الدىندا الاش ارداگەرلەرىنىڭ ارى تازا.
«اشىق حاتتىڭ» ناتيجەسىندە ءا.ەرمەكوۆ شارتتى تۇردە سوتتالىپ، كەشىرىمگە يە بولدى. الايدا ول ۇنەمى باقىلاۋ استىندا ءومىر ءسۇردى.
ادەبي ومىرگە ەش قاتىسى بولماسا، دا ونى قازاقتىڭ ەندىگى باس يدەولوگى - رۋحاني كوسەمى دەپ ساناپ، ءار قادامىن اڭدىپ، ءتيىستى اقپار جيىپ وتىردى. وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى ساياسي ءبولىمىنىڭ باستىعى ميرونوۆ پەن ورىنباسارى پاۆلوۆتىڭ 1933 جىلى 11-قىركۇيەك كۇنى ميرزويانعا قۇپيا جولدانعان ادەبيەت مايدانىنداعى ۇلتشىلدىق سارىن تۋرالى ەسەپتى بايانحاتىندا:
6.
ەندى وكىندى نە، وكىنبەدى نە، ءبارىبىر ەكى جارىم ميلليون قازاق اشتان قىرىلىپ ۇلگەرىپ ەدى. وعان الىسقا بارماي-اق تۇرمەنىڭ الدىنا شىققاندا كوز جەتكىزۋگە بولاتىن. الماتىنىڭ تۇرمەسىنىڭ الدىندا قىرىلعان ولىكتەردى تۇتقىندارعا جيناتىپ، قازىرگى سايران كولىنىڭ جارقاباعىنىڭ استىنا اپارىپ كومدىرگەن. ول تۋرالى سول مەزگىلدە وسى تۇرمەدە جاتقان ءبىزدىڭ اكەمىزدىڭ اڭگىمەسى «ءوزى دە-اق، جازعانى دا - اق» اتتى تاراۋدا بەرىلگەن بولاتىن.
بۇل قۇربانداردىڭ ارۋاعى الدىندا الاش ارداگەرلەرىنىڭ ارى تازا.
«اشىق حاتتىڭ» ناتيجەسىندە ءا.ەرمەكوۆ شارتتى تۇردە سوتتالىپ، كەشىرىمگە يە بولدى. الايدا ول ۇنەمى باقىلاۋ استىندا ءومىر ءسۇردى.
ادەبي ومىرگە ەش قاتىسى بولماسا، دا ونى قازاقتىڭ ەندىگى باس يدەولوگى - رۋحاني كوسەمى دەپ ساناپ، ءار قادامىن اڭدىپ، ءتيىستى اقپار جيىپ وتىردى. وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى ساياسي ءبولىمىنىڭ باستىعى ميرونوۆ پەن ورىنباسارى پاۆلوۆتىڭ 1933 جىلى 11-قىركۇيەك كۇنى ميرزويانعا قۇپيا جولدانعان ادەبيەت مايدانىنداعى ۇلتشىلدىق سارىن تۋرالى ەسەپتى بايانحاتىندا:
«ورىس اسكەري وتارلاۋشىلارىنىڭ ورتا ازياعا باسىپ كىرۋىنە - تاتار موللالارىنىڭ قىر ەلىن جاۋلاپ الۋىنا ىرىق بەردى، ولار قازاق جەرىنە ءار ءتۇرلى سەنىمحاتپەن كەلگەن دۇكەنشىلەرمەن، ورىس كوپەستەرىنىڭ شەركەتتەرىمەن تىكەلەي بايلانىستا بولدى. موللانىڭ اتىن جامىلىپ كەلگەن ورىنبور، قازان، ۋفا مەدىرەسەلەرىنىڭ شاكىرتتەرى پراۆوسلاۆيەلىك ميسسيونەرلىككە قارسى قارۋ رەتىندە قازاق دالاسىنا پانيسلاميزم يدەياسىن سىڭىرگەن العاشقى مۇدجاھيتتەر بولىپ تابىلادى. ولار «مۇسىلماننىڭ شىنايى باۋىرلاستىعى» دەگەندى ۇران ەتە وتىرىپ، ارتتا قالعان قازاق ەلىن قانادى. حح عاسىردىڭ باسىندا قاجىعا بارار جولداعى تۇركيا ارقىلى جانە بۇقارا مەن حيۋا، تاعى دا باسقا ورتا ازياداعى ساۋدا ورتالىقتارى ارقىلى بارلىق تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ بىرىگۋى تۋرالى ۇران تاستادى. وعان قازاق حالقى دا قوسىلدى.
اسىرەسە، 1905 جىلعى رەۆوليۋتسيا تۇسىندا، جاڭا دىبىستى الىپپەگە كوشۋ - جاديدتىك وقۋ جۇيەسىنە اۋىسۋ قارساڭىندا پانتۇركيزم قوزعالىسى ەرەكشە جانداندى. جاڭا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قازاق زيالىلارى مەكتەپتەردىڭ توڭىرەگىنە توپتاستى. بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل توپ وزدەرىنىڭ قاتارىن كوبەيتۋ ءۇشىن سول كەزدە سانى ءبىرشاما مولايىپ قالعان مەكتەپ شاكىرتتەرىن ىقپالىنا الدى. جاديدتىك مەكتەپتەن وتكەن، تاتارلاردىڭ جوعارى وقۋ مەدرەسەلەرىن بىتىرگەن بۇل شاكىرتتەر قازاقتاردىڭ العاشقى بۋرجۋازيالىق-ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ شوعىرىن قۇرادى.
بۇل قوزعالىس 1917 جىلعى توڭكەرىس تۇسىندا، بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل «الاش» پارتياسى قۇرىلعان كەزدە ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. قازاقستاننىڭ بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل قوزعالىسىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى ادەبيەتتە، بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل جازۋشىلار مەن اقىنداردىڭ: احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ، عۇمار قاراشەۆتىڭ، ماعجان جۇماباەۆتىڭ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ، بەرنياز كۇلەەۆتىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ت.ب. شىعارمالارىندا كورىنىس تاپتى. اتالعان نەگىزگى جازۋشىلار قازاق توڭكەرىسىن قابىلدامادى، «الاش» پارتياسىنىڭ قۇرامىندا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بەلسەندى تۇردە كۇرەستى. «الاشوردا» ۇيىمى تالقاندالعان سوڭ كەڭەس وكىمەتىمەن كۇرەس ءتاسىلىن وزگەرتە وتىرىپ، مادەنيەت مايدانىن ءوز قولدارىندا ۇستاۋعا تىرىسىپ، وزدەرىنىڭ وقۋ قۇرالدارى، دارىستەرى، ادەبي ەڭبەكتەرى ارقىلى جاستار تاربيەسىنە يدەولوگيالىق ىقپال جاساۋعا ۇمتىلدى.
مىسالى، قازىرگى قازاق كوركەم ادەبيەتىندەگى مىنا باعىتتى اتاپ وتۋگە بولادى: ولار - كەڭەستىك جاستاردىڭ از بولىگىنە اسەر ەتىپ وتىرعان الاشورداشىلاردىڭ قالدىعى مەن الاششىلدار جانە ۇلتشىلدار توبى.
اشىقتان اشىق الاشورداشىلاردىڭ بىرىنە جانە ولارمەن بايلانىسى بارلاردىڭ قاتارىنا ەڭ ءبىرىنشى ءالىمحان ەرمەكوۆتى جاتقىزۋعا بولادى. 1) ەرمەكوۆ ءالىمحان - «الاشوردانىڭ» ءىرى قايراتكەرى. قازاق ۇلتىنىڭ بولاشاعى تۋرالى جەكەلەگەن اڭگىمەلەسۋ كەزىندە ايتقان ەرمەكوۆتىڭ پىكىرلەرى ەرەكشە نازارعا الارلىقتاي، ول ەرمەكوۆتىڭ ءوزىنىڭ پانتۇركىستىك كوزقاراسىن عانا ءبىلدىرىپ قويمايدى، سونىمەن قاتار بۇل يدەيانىڭ ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا اراسىندا كەڭىنەن تاراپ وتىرعاندىعىن جانە سول توپقا جاتاتىن جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنان كورىنىس بەرىپ وتىرعانىن اڭعارۋعا بولادى.
ەرمەكوۆ ەڭ كورەگەن ۇلتشىلدار مەن الاشورداشىلاردىڭ الىستى كوزدەگەن باعدارلامالارىن كەڭەيتە تالدايدى. «الاشوردانىڭ» تالقاندالۋىنىڭ باستى سەبەبى، ەرمەكوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، ماركسيزمگە قارسى قوياتىنداي تەورياسىنىڭ بولماعاندىعى ەكەن. بوكەيحانوۆ بۇل تۇرعىدان العاندا، «قازاق حالقىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ۇسىنا الماپتى. ەرمەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، شارۋاشىلىقتى باسقارۋداعى رەۆوليۋتسيالىق شارالاردىڭ ەسەپكە الىنباۋى «الاشوردانىڭ» قۇلاۋىنا اكەپ سوعىپتى. ەرمەكوۆتىڭ تۇجىرىمداماسى ونىڭ ءوزىنىڭ بايانداۋىنشا: «قازىر كەڭەس وكىمەتى شارۋاشىلىعىنىڭ ورنىعۋىن بارىنشا قولداپ، ءوزىمىزدىڭ جاس ماماندارىمىزدى، ءوزىمىزدىڭ ينتەلليگەنتسيامىزدى جان-جاقتى دايىنداي وتىرىپ، ەكىنشى بەسجىلدىقتىڭ اياقتالۋىن كۇتۋ قاجەت، ءسويتىپ سسسر-دەگى تاپتىق كۇرەستىڭ بوساڭسۋىنا مۇمكىندىك بەرە وتىرىپ، سونىمەن قاتار تۇركيامەن بايلانىستى نىعايتىپ، ونىڭ ۇلى دەرجاۆا بولۋىنا ۋاقىت بەرۋ كەرەك»،- ەكەن.
سوندا، ۇلتتىق (ۇلتتىق) داستۇردە تاربيەلەنگەن، سونىمەن قاتار ەۋروپالىق مادەنيەتتى مەڭگەرگەن، باسقارۋ قىزمەتىندە وتىرعان تەحنيكانى، يندۋستريانى قولىندا ۇستايتىن ينتەلليگەنتسياعا، كوزى اشىق بۇقاراعا يە بولساق، وندا ولار «ۇلى تۇرىك ەلىنىڭ» تۋى استىندا بىرىگۋگە ۇمتىلادى»,- دەپ ماعلۇمات بەردى.
مۇنداعى تاعىلعان ايىپ پەن ايتىلعان سوزدەرگە يدەولوگيالىق-ساياسي استار بەرىپ، «ۇلى تۇرىكشىلدىك» اڭسارعا اكەپ تەلىپ وتىرعانى بولماسا، ءبارى دە شىندىق. شىندىق بولعاندا دا، كەز-كەلگەن ۇلتتىڭ الدىنا قويعان سانالى ماقساتى، سارا جولى. قاي ۇلت پاراساتتى ينتەلليگەنتسياعا ءزارۋ ەمەس؟ سوعان قاراعاندا ەرەكشە ءبولىمنىڭ تەرگەۋشىلەرى ءۇشىن قازاق حالقىنىڭ قۇرىقتان قۇتىلۋى، وركەنيەتكە ۇمتىلۋى، قىلمىس بولىپ سانالاتىن سياقتى.
اقيقات تا سودان قاشىق ەمەس بولاتىن.
«اشىق حات» پەن كەشىرىمنەن سوڭ دا ءالىمحان ەرمەكوۆ قۋعىن-سۇرگىننەن قۇتىلا المادى. تىرشىلىكتىڭ جالىنا جارماسقان ءبىر كەزدەگى «جانارتاۋداي كوتەرىلىپ-باسىلعان جىگىتتىڭ» كورەر ازابى مەن تاتار قىزىعى الدا بولاتىن. سول قىزىق پەن ازاپتى پىكىرلەسسىز، دوس-جارانسىز جالعىز باسىنان كەشتى. ويتكەنى «ءتاۋبا قىلىپ شىققان ءالىمحان مەن مۇحتار ەكەۋى» (ا.بايتۇرسىنوۆ) قالعان ءومىرىن ءبىر-بىرىنەن ساياق ءجۇرىپ وتكىزدى. وعان نە سەبەپ بولدى؟ ناقتى ءداپ باسىپ ايتۋ قيىن. مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىن «اشىق حات» جازۋعا كوندىرىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە ءومىردىڭ دە، اتاق پەن داڭقتىڭ دا قىزىعىن كورۋگە بۇيىرتقانى ءۇشىن ءا.ەرمەكوۆكە وكپە ارتىپ، كوڭىل سىزى رەتىندە ۇزاق ساقتاۋى، ورىندى ما دەمەي-اق قويايىق، سونىڭ ءوزى مۇمكىن بە ەدى؟ قايدام. ال بۇل ەكى ارالىقتا ءا.ەرمەكوۆ - 1938 جانە 1948 جىلدارى ون جىلعا ەكى رەت كەسىلىپ، تۇرمە ەسىگىن اشتى. ولاردىڭ 1932-1938 جانە 1955-1961 جىلدارى ارالىعىندا تىعىز ارالاسىپ كەتپەسە دە، وقشاۋ پىكىر الماسۋعا مۇمكىندىكتەرى بولدى. بىراق ءوزارا تىلدەسپەگەن. بۇتىندەي اقتالىپ شىققان «مەملەكەتتىك جىلىمىق» تۇسىنان كەيىن دە مۇحتار قاراعاندىعا كەلىپ ءجۇرىپ الىمحانمەن ءجۇز كورىسۋدى قالاماعان سىڭايلى. نەگە؟ تۇسىنىكسىز. جايىق بەكتۇروۆ بۇل تۋرالى ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە:
«ءا.ەرمەكوۆ بۇل وكىنىشتى ءسوزىن م.اۋەزوۆتى ماقتاعىسى كەلگەندىكتەن ايتقان جوق. ەرتەدەگىسىن كىم ءبىلسىن، مۇحاڭ ايگىلى جازۋشى اتانىپ، الەكەڭ كوپ جىل تۇرمە، لاگەر ازابىن تارتىپ ەلگە قارتايىپ، دەنساۋلىعىنان ايرىلىپ كايتقاننان كەيىن دە ءبىر-بىرىمەن ەشقانداي قارىم-قاتىناس جاساعان جوق. ارالارى مۇلدەم سۋىپ كەتتى. الەكەڭ مۇحاڭا ىشتەي وكپەلى بولىپ تا ءجۇردى، سويتە تۇرسا دا جاراتىلىسىنان شىنشىل، ادىلەت جولىنان تايمايتىن ول اۋىزەكى ەستەلىكتەرىندە عۇلاما ءىنىسىنىڭ 1932 جىلعى اباقتىدان شىعارداعى كىسىلىگىن، ەرلىگىن، ازاماتتىعىن ەشبىر كولەڭكەسىز ايتىپ ەدى. قانشا وكىنگەنىمەن، م.اۋەزوۆتىڭ سول كەزدە تار قاپاستان شىعىپ، ۇيىرگە قوسىلعانى قازاق مادەنيەتى مەن ادەبيەتى ءۇشىن زور مارتەبە بولدى. „اباي جولى" رومانى سودان كەيىن ومىرگە كەلدى. ءا.ەرمەكوۆ اقساقال قاراعاندىدا، مەنىڭ ۇيىمدە ءسابيت مۇقانوۆپەن اشىق اڭگىمەلەسكەندە، جوعارىداعى پىكىردى ايتتى. ءتىپتى، اتاقتى جازۋشىعا احمەتتى، جۇسىپبەكتى، ماعجاندى، مىرجاقىپتى نەگە ىزدەمەيسىزدەر دەگەن وكپەسىن دە سەزدىردى. الپىسىنشى جىلدارى ولاردى جوقتاي قوياتىن رەسمي ادامدار از ەدى»,- دەپ جازدى.
وتىرىككە جانى جات جايىق جايساڭنىڭ بۇل ەمەۋىرىنىنەن ۇلىلاردىڭ پسيحولوگيالىق بوپساسىمەن قوسا ينساندىق يىرىمدەر دە تۇسپال تانىتادى. وعان تەرەڭدەپ بارۋدى، ءبىز تاڭداپ العان ءافسانا جانرى كوتەرمەيدى. سوندىقتان دا ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ ءوزى تىكەلەي جايىق بەكتۇروۆقا وسيەت ەتە قالدىرعان:
«احمەت بايتۇرسىنوۆ ارحانگەلسكىدە ايداۋدا جۇرەدى، ەشكىم ەشقانداي جۇمىسقا المايدى. ءومىر ءسۇرۋى قيىن سوعادى. جاس كەزىندە ۋچيليششەدە وقىعاندا ءار ءتۇرلى قول ونەرىن ۇيرەنگەن ەكەن، سودان قاسىق، وجاۋ، ويىنشىق جاساپ، بازار ماڭىندا باسىنا كۇركە تىگىپ جاتىپ، ولەر-ولمەس كۇن كورەدى. احاڭ وسى ءبىر اۋىر جاعدايىن ايتىپ، ماسكەۋدە تۇراتىن ءا.بوكەيحانوۆقا حات جازادى. اياۋلى ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى قىزىل كرەست قوعامىنا بارادى. م. گوركيدىڭ جۇبايى م.ف.اندرەەۆاعا (دۇرىسى - ە.پ.پەشكوۆا - ت.ج.) ارىز ايتادى. ءسويتىپ، ارحانگەلسكىگە جەتپىس دوللار جىبەرىپ، احاڭا كومەكتەسەدى. اقىرى ونى ايداۋدان بوساتتىرىپ الادى. احاڭ اۋەلدە اتىلۋعا كەسىلسە دە، ون جىلعا ايىپتالىپ، مەرزىمىنەن بۇرىن ەلگە قايتادى. قايتىپ كەلگەندە ول ءا. بوكەيحانوۆقا ءبىر قولجازباسىن بەرەدى. ،،بۇل مەنىڭ ايداۋدا جۇرگەندە جازعان كۇندەلىكتەرىم. ءسىرا، بۇرىنعى ەڭبەكتەرىمنەن قۇندى بولۋى كەرەك، وسىنىڭ ءبىر داناسىن ءسىز بىردەڭە ەتىپ ءبىر جەرگە ساقتاڭىز. ءبىر داناسىن ايەلىمنىڭ كورپەسىنىڭ استارىنا تىكتىرىپ قويدىم",- دەپتى.
ءا. ەرمەكوۆ كورپەنى „ستەگاننىە ودەيالا" دەپ ورىسشا ايتتى. مەن مۇنى وزىمشە „قابىمالى كورپە" دەپ قازاقشالادىم. ءالىمحان ابەۋۇلى اڭگىمەسىن جالعاستىرىپ:
„كورپەنىڭ استارىنا تىككەن قولجازبا جوعالدى عوي، ول كورپە تۇگىلى، احاڭنىڭ قازاق بولىپ كەتكەن ورىس ايەلىنىڭ دە قايدا ۇشتى-كۇيلى بولعانى بەلگىسىز. ال انا ءاليحان اعاسىنا تابىس ەتكەن قولجازباسىن مۇقيات ىزدەسەڭىزدەر تاباسىزدار. ول احاڭنىڭ اماناتىن بەلگىلى شىعىستانۋشى عالىم، اكادەميك سەرگەي فەدوروۆيچ ولدەنبۋرگكە (1863-1934) تابىس ەتتى. ولدەنبۋرگ ءىرى عالىم. ول تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ تاريحىن، ادەبيەتىن، فولكلورىن، ميفولوگياسىن جەتىك بىلگەن ادام. كوپ ۋاقىت رەسەي جانە كەڭەس وداعى عىلىم اكادەمياسىن باسقارعان ءىرى وقىمىستى. ونداي كىسىنىڭ ءارحيۆى جوعالمايدى، مۇقيات ساقتالادى،- دەدى.
ءسىرا، احاڭ ءوزىنىڭ بۇل قولجازباسىن ءا.بوكەيحانوۆقا ارحانگەلسكىدەن ەلگە قايتپاي تۇرعاندا جەتكىزسە كەرەك. ءبىزدىڭ قازىرگى تاريحشىلارىمىز، ادەبيەتشىلەرىمىز ىزدەستىرسە، احاڭنىڭ بۇگىنگى ۇرپاق بىلمەيتىن ءبىر ەڭبەگىن تاۋىپ تا قالار ەدى دەگەن ويىمىز بار. وسىنى عالىمدارىمىزعا، جازۋشىلارىمىزعا ءسۇيىنشى سۇراعانداي ادەيى قۇلاققاعىس ەتىپ وتىرمىز»,- دەگەن ەستەلىگىمەن «كوتەرىلىپ-باسىلعان جانارتاۋداي» قايراتتى رۋح يەسى تۋرالى ءافسانامىزدى اياقتايمىز.
الاش يدەياسىنىڭ تۋ ۇستاۋشىسى ءالىمحان ەرمەكوۆ ون بەس جىلداي تىرشىلىكتىڭ ريزىعىن تاتىپ بارىپ، ماتەماتيكا پروفەسسورى رەتىندە ءدارىس وقىپ، ءۇيلى-باراندى بوپ، 1970 جىلى قاراعاندى قالاسىندا دۇنيەدەن قايتتى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
