قاجىعۇمار شابدانۇلى. ەسىركەۋ (جالعاسى)
ءتورتىنشى ءبولىم
ەسىركەۋ
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
ابىلانىڭ كوزى ادىرايا قالدى ءبىر كۇنى ماعان. بولمەسىنە تاعى دا شاقىرىپ الىپ تەرگەدى. قىلمىسىمدى انەۋ كۇنگىدەي سۇراۋ ەمەس، سۋىرىپ الامىن دەگەندەي ادىرايادى.
- ... وزدىگىڭنەن اشكەرەلەيمىسىڭ، جوق پا؟
جوقتىعىنا ناندىرۋ نيەتىممەن بىرنەشە رەت قايتارعان جۋاس جاۋابىمنان جۋانداپ كەلىپ وسىلاي اقىرعاندا، مەنىڭ دە ادىرايماسىما بولمادى.
- اشكەرەلەيتىن ماسەلەم جوق بولعان سوڭ، جوق! ەگەر تاپقان بولساڭ، موينىما قوي دا، دوداعا سالىپ تالاتا بەر!
- ولاي بولسا تىڭدا!... دوربىلجىندە مەكتەپ تەكسەرىپ جۇرگەن كەزدەرىڭدە مالشىلاردىڭ ۇيىنە قونىپ، جالپى ەلۋ قوي جەگەنسىڭ! راس قوي!
- جولاۋشىلاپ، جۇرگەندە قونعان ءۇيىڭ، تاماق بەرمەي جاتقىزۋشى ما ەدى! مال شارۋاشىلىعىنداعى حالىق قوناعىنا ەت اسىپ بەرمەي توقتامايتىن. دايار ەتى بولماسا، قوناعىنىڭ ەركىنە قويماق قوي سوياتىن. سەبەبى، باسقا تاماقتارىن تاماق دەپ ەسەپتەمەيدى. ال، مەن، سونشالىق زورلانعاندا ءبىر كيلو ەتتى ارەڭ جەي الامىن. باسقاسى ءتۇپ-تۇگەل، ءوز ۇيىندە قالادى.
- ءبىر كيلودان... دەمەك، قيانات دەگەن مىنە وسى ەمەسپە!
ءتورتىنشى ءبولىم
ەسىركەۋ
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
ابىلانىڭ كوزى ادىرايا قالدى ءبىر كۇنى ماعان. بولمەسىنە تاعى دا شاقىرىپ الىپ تەرگەدى. قىلمىسىمدى انەۋ كۇنگىدەي سۇراۋ ەمەس، سۋىرىپ الامىن دەگەندەي ادىرايادى.
- ... وزدىگىڭنەن اشكەرەلەيمىسىڭ، جوق پا؟
جوقتىعىنا ناندىرۋ نيەتىممەن بىرنەشە رەت قايتارعان جۋاس جاۋابىمنان جۋانداپ كەلىپ وسىلاي اقىرعاندا، مەنىڭ دە ادىرايماسىما بولمادى.
- اشكەرەلەيتىن ماسەلەم جوق بولعان سوڭ، جوق! ەگەر تاپقان بولساڭ، موينىما قوي دا، دوداعا سالىپ تالاتا بەر!
- ولاي بولسا تىڭدا!... دوربىلجىندە مەكتەپ تەكسەرىپ جۇرگەن كەزدەرىڭدە مالشىلاردىڭ ۇيىنە قونىپ، جالپى ەلۋ قوي جەگەنسىڭ! راس قوي!
- جولاۋشىلاپ، جۇرگەندە قونعان ءۇيىڭ، تاماق بەرمەي جاتقىزۋشى ما ەدى! مال شارۋاشىلىعىنداعى حالىق قوناعىنا ەت اسىپ بەرمەي توقتامايتىن. دايار ەتى بولماسا، قوناعىنىڭ ەركىنە قويماق قوي سوياتىن. سەبەبى، باسقا تاماقتارىن تاماق دەپ ەسەپتەمەيدى. ال، مەن، سونشالىق زورلانعاندا ءبىر كيلو ەتتى ارەڭ جەي الامىن. باسقاسى ءتۇپ-تۇگەل، ءوز ۇيىندە قالادى.
- ءبىر كيلودان... دەمەك، قيانات دەگەن مىنە وسى ەمەسپە!
- جوق، بۇل قيانات ەمەس!... قوناقتىڭ ءوزى بۇلاپ، ءيا، ۇرلاپ جەمەي، ءۇي يەسى سىيلاپ-زورلاپ جەگىزگەن تاماقتى ادام بالاسى قيانات دەپ ەسەپتەمەيدى. ال، قوناققا مال سويۋ ادەتى جاڭا ۇكىمەت جاعىنان شەكتەلگەننەن بەرى مەن دە شەكتەي الاتىن بولعانمىن. نانباساڭ قونعان ۇيلەرىمدى تىزىمدەپ بەرەيىن، وزدەرىنەن سۇرا!
- حوش، مۇنى كەيىن كورەلىك. 1951-ءشى جىلى 4-ءشى ايدا «بۋاز اسكەر كورگەنىم وسى» دەپ پارتيانىڭ ايەل كادرلارىن ماسقارالاعانىڭ راس قوي؟
- مۇنى قالجىڭ رەتىندە ايتقانىم راس، «ماسقارالاعانىم» وتىرىك. ايەل اسكەردىڭ بۋاز بولعانىن كورگەنىم 1-ءشى رەت بولعاندىقتان تاڭدانىسپەن قالجىڭداعانمىن. مۇنى سول «بۋاز اسكەردىڭ» ەرىنىڭ الدىندا دا ايتىپ كۇلدىرگەنمىن. بۇعان قانشا اقشا الاتىندىعىڭىزدى پارتكومنان باعا شىققاندا بولماسا، ايتپاۋىڭىز، نامىسىڭىز ءۇشىن قاجەت! بۇل قالجىڭىم، كەرى توڭكەرىسشىلەردى جانىشتاۋ» ناۋقانىندا دا ورتاعا ءتۇسىپ، اشكەرەلەۋشىگە ەشقانداي ابىروي اپەرە الماعان بولاتىن. بۇل ناۋقانعا اكەلىپ تاعى سالاتىنداي، قانشالىق قيانات بولىپ، قانشالىق قازىنالارىڭدى شىعىنداتقاندىعىمدى ۇلكەن جيىنعا سالىڭىزدار، تولەۋىن ءدال سول جيىندا قايتارىپ بەرەيىن!
- بۇل ماسەلە دە تۇرا تۇرسىن! -دەپ ءتۇيىلدى ابىلا. قورقىتا الماعاننان قورلانعانداي، تاناۋى اشۋدان كەرىلە ءتۇستى. - سەن پارتياعا كىرۋدى تالاپ ەتىپ جۇرگەندىگىڭدى ۇمىتپاي جاۋاپ بەر!
كومپارتياعا قازىرشە مۇشە بولىپ ءوتۋدىڭ ءوز ار-نامىسىما قانشالىق ماسقارا جۇك ارتاتىندىعىن مولشەرلەپ بولعان ەدىم، ىشىمنەن كۇلە، مىسقىلمەن ايتتىم جاۋابىن.
- ءبىر سەكۋندتا ۇمىتقان جەرىم جوق!
- ولاي بولسا، اتىلعان كەرى توڭكەرىسشىلەر ءۇشىن قايعىرىپ، جىلايتىن سەبەبىڭ نە؟
- كەرى توڭكەرىسشىلەر ءۇشىن ەمەس، شاۋەشەكتە ناحاق اتىلعان ناعىز توڭكەرىسشى ەكى ۇستاز ءۇشىن جىلاعانىم راس. جىلاۋ عانا ەمەس، ولاردى اقتاپ ورتالىق كوميتەتكە ارىز دا جازعانمىن.
- حوش، وسىعان قازىرگى، قياناتىن جاسىرىپ قالۋ ماقساتى مەن ءولىپ العان جولبارىستار ءۇشىن جىلايتىن سەبەبىڭدى قوسىپ جاۋاپ بەرشى، قانە، قاي مايداننىڭ وقىمىستىسى ەكەندىگىڭدى كورەلىك. كومپارتيا مۇشەسىنىڭ مايدانى ما بۇل.
- «كوممۋنيست» دەگەن مەنىڭشە ادامگەرشىلىك ساناسى تولىق، ناعىز ادامعا بەرىلەتىن ەڭ ارداقتى اتاۋ. وسى ءولىپ جاتقان «جولبارىستارىڭ» سياقتى ءولتىرۋ جازاسىنا تولمايتىن وقىس احۋالدان ءوزىڭ ءولىپ قالساڭ، ساعان دا جىلار ەدىم! بۇل، مەنىڭ كومپارتيا جونىندەگى مايدانىما نۇقسان كەلتىرە المايدى!
- پارتيا مانپاعاتىن ۇمىتساڭ، پارتيالى بولۋىڭا نۇقسان كەلمەي مە! -دەپ زەكىرىپ قالعان ابىلاننىڭ تومپاق كوزى اينەكتەي جارقىرادى.
- پارتيا مانپاعاتىن ۇمىتۋ ەمەس، پارتيا مانپاعاتى ءۇشىن قايعىرعان كوممۋنيستىڭ مايدانى قايدا كەتپەك! -دەپ مەن تەسىرەيدىم. - پارتيامىز ءدال قازىر ەكونوميستەرگە، تاجىريبەلى مىقتى بۇعالىترلەرگە مۇقتاج بولىپ وتىرعاندا، ولاردىڭ قياناتىن بۇعالتىر ءيا زاڭىمەن جىڭىشكەلەپ تەكسەرمەي، مۇرنىن جۇدىرىقپەن بۇزىپ، كوزىن ساۋساقپەن تەسىپ مويىنداتامىز دەپ ولۋگە ءماجبۇر ەتسەك، بۇل تەررورلىعىمىز پارتيا مانپاعاتىن - پارتيا ابرويىن ساقتاعاندىق بولماق پا!
- ى...ھى... پارتيانىڭ نۇسقاۋى بويىنشا جۇرگىزىلىپ وتىرعان ناۋقاندى تەررورلىق دەسەڭ، پارتيانىڭ ءوزىن كىم دەمەكسىڭ، بۇل كىمنىڭ مايدانى!
- ناۋقان، پارتيانىڭ نۇسقاۋى بويىنشا جۇرگىزىلگەن، ەڭى جاقسى، قاسيەتتى ناۋقان. ال، قايتكەندە دە مويىنداتامىز دەپ ۇرۋ مەن قيناۋ-جەكە ءوز تەررورلىعىمىز. مۇنى پارتياعا ارتا المايمىز. سەبەبى، سونى ىستەگەن قول بىزدىكى. كومپارتيا مۇشەسى بولۋ دەگەنىمىز اقيقات پەن ادىلەتكە شىن جۇرەكپەن جولداس بولۋ دەگەن ءسوز. بۇلارعا جامان جولداس بولا الماعان «پارتيا مۇشەسى»، ماركسيزم شىعارمالارىنا توعىز قابات ورانىپ السا دا كوممۋنيست بولا المايدى!
- «اقيقات»، «ادىلەت»، «ادامگەرشىلىك» دەپ بازارعا سالعان نەمەلەرىڭنىڭ كىمنىڭ مالى ەكەندىگىن تۇسىندىرەمىز ءالى، تۇرىپ تۇر! -دەپ سۇزە قاراعان تاسىر كوزدى ابىلانىڭ جۋان تۇمسىعى ءتىپتى ءىسىنىپ، تالاۋراتا قالدى. كوزىن عانا ەمەس، كۇرە تامىرلارىن دا بادىرايتا سويلەدى ەندى. - تابىن ۇمىتىپ، بۋرجۋازيانىڭ قۇلىنا اينالعان وپپورتونيستەردىڭ ەكى قۇلاعىن توبەسىنە جەتكىزىپ تۇرىپ تۇسىندىرەمىز ءالى!
- وپپورتونيستىگىم راس بولسا، ەكى قۇلاعىمدى ءويتىپ مۇراتىنا جەتكىزبەي-اق جۇلىپ تاستاپ تۇسىندىرۋگە بولادى، -دەپ مەن دە جىميدىم. - بىراق، الدىمەن اقيقات پەن ادىلەتتىڭ كىمنىڭ مالى ەكەندىگىن ءتۇسىندىرىپ جۇلاتىن دا مىندەتىڭىز بار. اقيقات پەن ادىلەت ورناتۋ ءۇشىن بولماسا، نە ءۇشىن كوممۋنيست بولامىز؟ ءمانساپ الۋ ءۇشىن بە، ءيا، قۇلدىق پەن وپپورتونيزم ءۇشىن بە؟
- قازىر بۋرجۋازيانىڭ قۇرعاق ءپالساپاسىن تالقىلاۋعا ۋاقىتىم جوق! -دەپ زەكىپ قالدى ابىلا. - ودان دا ماسەلەڭدى راسشىلدىقپەن تاپسىر، اقيقات پەن ادىلەت دەگەن مىنە وسى!
- ماسەلە دەپ تانيتىن قاتەلىكتەرىمدى ءوزىم ايتىپ بولعانمىن. دوربىلجىندەگى سارسەننىڭ جىبەرگەن وسى ماتەريالى بويىنشا سۇراپ انىقتايتىن ماسەلەلەرىڭ بولسا، تاعى سۇراي بەر!
- كىمنىڭ ماتەريالى دەيسىڭ؟ -دەپ ابىلا الدىنداعى قاعازىنا ءۇڭىلدى.
- سارسەننىڭ ماتەريالى دەيمىن، گومينداڭ شپيونىنىڭ! -دەپ كۇلىپ جىبەردىم. - مۇنداي ءجۇزى قالىڭ ماتەريالدى دوربىلجىندە ودان باسقا ەشكىم جازبايدى!... مەنىڭ ۇستىمنەن ەندى ونىڭ اشكەرەلەيتىن «ايەلدەردى قورلادى» دەيتىن ءبىر عانا ماسەلەسى قالدى. «ايەلدەر» دەگەنى ءبىر جەزوكشە عانا. ونى جازىپ تاپسىرعانمىن. تەك، اقشاعا شاققاندا قانشا بولاتىندىعىن عانا بىلمەيمىن دەدىم عوي!
ابىلاننىڭ كوزى قادالىپ وتىرعان ماتەريالىنان جالت ەتىپ ماعان ءتوندى.
- ودان باسقا جوق پا؟
- جوق!
- ءالى كوپ! -دەپ زىرك ەتە ءتۇستى تەرگەۋشىم. - جوق دەگەنىن!... سويلە!
- ءوزىم، «جوق» دەپ سويلەدىم. بار دەسەڭ ءسوز سەنىكى، مارحامات!
- ويلانىڭىز، مەن سويلەسەم، اۋىر كەلەدى وزىڭىزگە!
- اۋىر بولسا، ارينە قىلمىسكەردىڭ ءوزى كوتەرەدى، سويلەي بەرىڭىز!
- ۇمىتىپ قالعان شىعارسىز، ەسىڭىزگە بىرەۋىن تۇسىرەيىن، ماسەلەن دەلىك: وسى ساپاردا ۇيلەنىپ كەلگەنسىز، تويىڭىزعا سەگىز قوي، ءبىر وگىز سويعانسىز. شاشۋ دەپ شاشىلعان باۋىرساق پەن قانت-كونفەت بۇكىل كوشەگە شاشىلعان راس قوي؟ كەدەي سەميادان شىقساڭىز وسىنشالىق كوپ مالدى قايدان الدىڭىز؟ حالىق تابا الماي تۇرعاندا مۇنشالىق سىراپ ەتكەن «مولشىلىق پارا بولماسا قايدان كەلدى؟ الدىمەن وسى فاكتتەرگە تولىق جاۋاپ بەرىڭىز!
- شاشۋدى شاتتىقتارىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن تويعا جيىلعان دوستار مەن تۋىستار اكەلىپ شاشقان. ونى ىرىم ءۇشىن تويشىلاردىڭ وزدەرى تەرىپ جەيدى. جەردە ءبىر ءتۇيىرىن دە قالدىرمايدى. ال، تويىما ءوزىم ءبىر قوي عانا سويۋدى تاپسىرعانمىن. باسقا قانشا مال سويىلسا دا وسى ماتەريالدى جازىپ جىبەرگەن سارسەننىڭ ءوزى بىلەدى. ءوزى جاۋاپكەر، مەن بىلمەيمىن.
- ءوز تويىڭا سويىلعان مالدى قالايشا بىلمەيسىڭ! -دەپ ابىلا شۇيلىگە سۇرادى دا، مەن سونداعى بولعان بار احۋالدى تۇيىلە سويلەپ بەردىم. جاۋابىمنىڭ تولىق دالەلدى، ايقىن سويلەگەنىنە قاراپ، ەندى قۇتىلعان-اق شىعارمىن دەگەن سەنىمگە كەلىپ توقتاپ ەدىم. قۇتقارمايتىن سەنىمگە كەلگەنىن سەزدىرە ابىلا بۇيىردى.
- وسىلارىڭىزدى قالعان ماسەلەلەرىڭىزبەن قوسىپ، تولىقتاپ جازىپ تاپسىرىڭىز!... تەگىندە وبالىڭىز مەندە قالماسىن، ەسكەرتىپ قويايىن، جازعاندا راسى بويىنشا ءبىر ماسەلەڭىزدى دە قالدىرماي تولىق مويىنداپ جازباساڭىز قۇتىلۋىڭىز مۇمكىن ەمەس!.. قىلمىستى جەڭىلدەتۋدى ءوز تانىمىڭىز - جۋاستىعىڭىز بەلگىلەيدى.
وسىدان باسقا راستىعىمنىڭ جوق ەكەندىگىن قايتالاپ ايتىپ كوردىم دە، سەنۋشىمنىڭ دە جوق ەكەندىگىن بىلگەن سوڭ، ايعاق-كۋالاردى تارتىپ، جالاقوردىڭ وزىنە دالەلىمەن ارتىپ جازا سالعىم كەلدى. زاڭ ورىندارىنا ۇسىنۋعا دا وسىنداي جازبا تۇردەگى تۋرا جاۋاپتىڭ دايىن تۇرۋى قاجەت قوي.
اسىرەسە، تويداعى سويىس مالدىڭ كۇناسىن ماعان ارتقانىمەن جولى بولمايتىندىعىن ەسكەرتىپ، الدىمەن سارسەنگە حات جولدادىم. ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە بەينەتتى جاۋاپ ماتەريالىم دا جازىلىپ ءبىتتى. ءوزى وقي سالىپ شيىرشىقتاپ، قولتىعىنا قىسا جونەلدى ابىلا. نيۋحانبەڭگە اكەتكەندىگى سەزىلىپ ەدى. ىلە-شالا قايتىپ كەلىپ، قالدىق جولبارىستاردىڭ ۇستىنەن كۇرەس جۇرگىزىپ جاتقاندا تەلەفونعا شاقىرىلدى. ەندى ەرەكشە بادىرايا قاراپ كىردى ماعان. بادىرايا-بادىرايا وتىرىپ، تۇسكى دەمالىس كەزىندە تاعى شاقىردى.
- دايىندال، تۇستەن كەيىنگى جيىنعا كىرمەي ويلان، ماسەلەڭ ەرتەڭ تاڭەرتەڭ كوپشىلىك الدىندا تەكسەرىلەتىن بولدى! -دەپ شىعاردى.
كۇرەسكە-دوداعا تۇسەسىڭ دەگەنى ەدى مۇنىسى. حانبەڭدەردىڭ سولاي زورلاپ مويىنداتپاق بولعانى عوي! سول جارىم كۇن مەن ءتۇنى بويى ويلاعانىم، دودالانباۋدىڭ قامى عانا بولدى. ەندى ءاليا تۇگىل سوناۋ داۋىردەگى كوك بورمي مەن سيىردىڭ دا قىلمىسىن وزىمە دارىتپاي، سەبەپتەرىن عانا سويلەپ تاستاپ، اشىق ايتىسۋعا عانا بەكىندىم. مۇندايدا كۇرەسكە تۇسپەي، بەلسەندىلەرگە تالاتپاي، زاڭ سارابىنا عانا ءتۇسۋدىڭ قاجەتتىگى كورىنىپ بولىپ ەدى. كەيبىرەۋ دودادان وسىلاي قۇتىلعان. ايانباي اشىق ايتىسقا تۇسكەن دە قولى جەلكەسىنە قايرىلىپ بايلانىپ، تۇرمەگە ايدالعان. قازىر زاڭ تەرگەپ جاتقانىن ەستىگەنمىن. باتىل بولماي ميمىرتتاسام-اق مىلجالاناتىنىم انىق. قىلمىستى-قىلمىسسىز جولبارىستاردىڭ ءبارى دە قارسى تۇرۋعا باتىلدىق ەتە الماۋدان سوعىلىپ جاتپاي ما. «ال، مەن ونداي توتەنشە باتىلدىقپەن باتىرلىقتى تاۋەكەل رەتىندە عانا قولدانىپ، قينالىپ قالماۋىم ءۇشىن ءادىس ىستەتۋىم كەرەك. بار جاۋابىمدا بەلسەندىلەردى وزىمە تارتىپ، ءتىس ىرسيتپايتىن ەتۋىم قاجەت. ول ءۇشىن وزدەرىن ناندىرىپ-باعىندىرىپ اكەتەتىن وتكىر شىنشىل ءسوز قاجەت!... ءاي، بىراق، انەۋ باسى جوق كەۋدەلەر ونىما كونە قويار ما ەكەن!...»
تاڭەرتەڭگى تاماقتان سوڭ ءبىر بەلسەندى جاتاعىما كەلىپ، جيىنعا شاقىردى. تاس ءتۇيىن بولىپ، قاندى مايدان زالىنا كىرىپ باردىم. كوپشىلىك تىپ-تىنىش، تىم-تىرىس. ابىلا باياۋ عانا سويلەپ تۇر ەكەن. ماعان جايشىلىقسي عانا قاراپ، «وتىرىڭىز!» دەدى. مەن دە جايشىلىقسىپ، سالماقتى قاداممەن ەڭ ارتقى ورىندىققا بارىپ قويدىم.
- ... حوش، بۇگىن سولاي، ابىلەميتتى قازىر شىعارىپ اكەلىپ، قايتا سويلەتىڭىزدەر! -دەدى ابىلا. - زورلاماي تەكسەرىپ، ماسەلەسىن ءبىر-بىردەن انىقتاپ سۇراپ، جاۋاپ الىڭىزدار!... حاتشى الدىمەن ونىڭ ءوز جاۋابىن، ونان-سوڭ كوپشىلىك پىكىرىن جازسىن! جيىندى بيعابىل جولداس باسقارادى. بيعابىل جولداس، مۇندا كەلىپ وتىرىڭىز!... مەن پارتكومداعى ءبىر جيىنعا باراتىن بولىپ قالدىم. بۇل ءىس بۇگىن ءسىزدىڭ مىندەتىڭىزگە قالدى. ابىلەميت تەزىرەك انىقتالىپ بولسا، وشىردى شاقىرتىپ تەكسەرىڭىز!
مەن ورنىمنان قوزعالا قويمادىم.
- ماقۇل-اق بولسىن، بىراق، وسى «جولبارىستارىڭنىڭ» ماسەلەسىن قايتا انىقتاپ، «كەسكىن تياناقتاتۋ» قۇقىعى قالاي بەرىلدى ماعان؟ -دەگەنىمدە كوپشىلىك كۇلىپ جىبەردى دە، مەن سۇراۋىمدى ايقىنداپ، قايتالاي تاستادىم. - ءوزىم كۇرەسكە تۇسكەلى وتىرعانىمدا «جولبارىستارىڭىزدىڭ» قىلمىسىن ماعان قايتا تەكسەرتپەك بولعان سەبەبىڭىز نە ەكەندىگىن ءتۇسىندىرىڭىزشى؟.. ولاردى اقتاتقىزىپ الىپ، «مىنە مايدانىڭ، كىم ەكەندىگىڭ ەندى انىقتالمادى ما!» دەپ مەنىڭ القىمىمنان الا تۇسپەكسىز بە؟... جوق، بۇل قاقپانىڭىزعا تۇسە المايمىن!
- ءا...ءا... ءسىزدىڭ وسىلاي كۇمانداناتىن دا سەبەبىڭىز بار ەكەن عوي! -دەگەن ابىلا ءوسىپ كەتكەن ساقالىن سيپالاي بەردى. «جولبارىس» سوعۋعا كىرىسكەننەن بەرى قىرىلماعان ساقالى باسىنا اپات ورناعان جولبارىستارىنىڭ ساقالدارىنان دا اسىپ، اراسىنان بيت تە وتە المايتىن نۋعا اينالىپ كەتىپ ەدى. سونىسىن ەندى تۇتامداپ سىلاپ تۇرىپ قالدى. ءوزى قارا ادامنىڭ قىزارعانى بىلىنبەسە دە، ءبىرتۇرلى جۇمباقتى مۇساپىرلىك حالگە تۇسكەنى وسى تۇرىسىنان بايقالعانداي.
- مەنىڭ كۇمانىم ءسىز ويلاعان سەبەپتەن دە اۋىرىراق! -دەپ سالدىم. -كوپشىلىك الدىندا ءوزىمدى تەكسەرگەندە ورتاعا سالارمىن. «ماسەلەلەرىم» تەكسەرىلىپ انىقتالعانشا بۇل ارتقان مىندەتىڭىزدى اتقارا المايمىن!
- ەكەۋمىز كەيىن ءتۇسىنىسىپ قالارمىز! -دەگەن «جولبارىس» قىرانى پارتيالى بىرەۋ مەن بەلسەندىنىڭ بىرىنە سىبىرلاي سالا جونەلدى. جيىندى سول ەكەۋى قوساقتالىپ باسقاردى دا، مەن «اۋا رايىنىڭ» بۇگىنگى وزگەرگەن سەبەبىن ىزدەۋمەن بولدىم. ەكى-ءۇش كۇننىڭ الدىندا باتىس-تەرىستىك اكىمشىلىك رايونىنىڭ سەكرەتارى شي ءجۇڭشۇن دەگەن كىسىنىڭ ۇرىمجىگە كەلگەنىن ەستىپ ەدىم. سەبەپ سول كىسىدەن بولعانى اڭعارىلعانداي. قوس باسقارۋشى قوسارلانا اڭقىلداپ، ابىلەميت جانە وشىر اتتى ءبولىم باستىقتارىنا وزدەرى زورلاپ مويىنداتقان قياناتتارىن وزدەرى قايتا اقتادى دا وتىردى. داۋىسقا سالىپ جىبەرىپ، اباقتىدان ۇيلەرىنە قايتارىپ تىندى. سونىڭ ەرتەڭىنە توتەنشە قۋانىشتى ءبىر حابار كوشەنى جايراڭ قاقتىردى. «شي ءجۇڭشۇن ورتالىق كوميتەتتەن ۇلكەن مىندەت الىپ كەلىپتى!». «شينجاڭداعى اسىرا سىلتەۋشىلىكتى ەستىپ كەلگەنىن ايتىپتى!». «ورتالىق كوميتەتتىڭ ساياسي بيروسى وعان شينجاڭ قىزمەتى جونىندە ەڭ جوعارى قۇقىق بەرىپ اتتاندىرىپتى!». «ايباتىنان اي جاسىرىنادى دەپ سەنەتىن اقىرىمپاز ۋاڭجىندى كەلە سالا بۇرە ءتۇسىپتى!»، «قىران سەكرەتارىڭدى سەلكىلدەتىپ جىبەرىپتى!» دەسەدى.
ولكە قىزمەتىن تەكسەرۋ، الدىمەن ولكەلىك پارتكوم يادروسىنىڭ ءوز ىشىندە بولعانداي، قالا كوشەلەرى تىنا قالىپ تىڭداسا دا قارالىپ جاتقان ماسەلەلەردىڭ قاي ماسەلەلەر ەكەندىگىنەن ەشبىر سىبىس ەستي الماي قالعان ەكەن. ونان سوڭعى ءبىر-ەكى كۇندە پارتبيۋرو مەن ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ باسشى قىزمەتكەرلەرى سەكرەتاردىڭ شاعىن جيىن زالىندا باس قوسقان كۇبىرلەرى ەستىلدى. سوندادا سوزدەرى ۇعىلماپ ەدى. سول جيىن كەڭەيىپ، ۇكىمەت مۇشەلەرى تۇگەل جيىلعاندا ۇقتىق. پارتبيۋرونىڭ ءار سالا قىزمەتىنەن ءبىر-ءبىر جۋاندى جاۋاپقا تارتىپ، تەكسەرىپ جاتىپتى.
كۇتكەن ءۇمىتىمىز الىستان بارانداپ، نوقاتتان دوپقا، دوپتان كۇبىگە اينالىپ، جاقىنداي كەلە ناعىز ءوزى كورىندى دە زورايا بەردى. ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ جيىننان سوڭ ولكەلىك مەكەمەلەردەگى پارتيا مۇشەلەرى تۇگەل شاقىرىلدى. جەتىپ كەلگەن ەڭ ساعىنىشتىمىزدى قارسى الا شىققانداي بىزدە الاقايلاي جۇگىردىك. باتىس سارايدى سىقا لىق تولتىرىپپىز. ساحنانىڭ ءتور جاق بۇرىشىنان ورتالىق كوميتەت ۋاكىلى الدىمەن شىقتى. زالدىڭ ارت جاعىندا تۇرعان مەنىڭ بۇلدىراعان كوزىمە ءجۇزى ايقىن كورىنەر ەمەس. ايتەۋىر ءبىر سوپاقشالانعان اۋماقتى نۇر سياقتى. ومىرىمدە قولىمدى ەڭ قاتتى شاپالاقتاعانىم وسى-اق شىعار، قىپ-قىزىل شوقتى شاپالاقتاعانداي، الاقاندارىم لاپىلداپ جانىپ كەتكەندەي بولدى. ساحناعا ەرە شىققان بىرنەشەۋدىڭ ەڭ سوڭىنداعىسىنا سول نۇر قولىن سەرمەپ قالىپ، توقتاتتى دا، سۇق ساۋساعىن قاداپ، ساحنانىڭ ارعى جاق بوساعاسىن نۇسقادى. «سول جەرگە تۇر» دەپ بۇيىرعانى ەكەن.
وتكەن ەكى جارىم جىلدىڭ الدىندا عانا شينجاڭ حالقىنىڭ جانى ۋىسىمدا دەگەندەي جۇدىرىعىن تۇيە اقىرىپ كەلگەن گەنەرال-پولكوۆنيك ۋاڭجىن، جازاعا تۇرعان جاي اسكەردەي يتاعاتپەن سۇمىرەيىپ تۇرا قالدى. جۇدىرىعىن تۇيمەك تۇگىل ساۋساقتارىن جيا الار ەمەس. سويتسە دە، «سەكرەتار سەلكىلدەدى» دەگەن ءسوز بەكەر كورىنەدى. جەرگە شانشىلعان شىبىقتاي شايقالا توقتاپ، قىبىرسىز مۇلگىدى.
ورتالىق كوميتەت وكىلى سويلەي جونەلدى. «... شينجاڭدا جۇرگەىزىلگەن بۇل اسىرا سىلتەۋشىلىك پەن قاتىگەزدىك ەلىمىزدىڭ باسقا ولكەلەرىنىڭ ەشقايسىسىنان دا كورىلمەدى. بۇل، ورتالىق كوميتەتتىڭ نۇسقاۋىمەن ىستەلگەن ءىس ەمەس! بۇل اپاتتى جويىمپازدىقتىڭ باس قىلمىسكەرى - مىنە، مىناۋ!» دەپ ءتور بوساعادا تۇرعان ۋاڭجىندى ساۋساعىمەن نۇسقاپ جىبەرىپ باستادى ءسوزىن. اسىرەسە مال شارۋاشىلىق رايىوندارىنا تونگەن قاتەردى تولىق سويلەدى. ورتالىق كوميتەت ءوزىنىڭ مال شارۋاشىلىعى جونىندە بەلگىلەگەن ساياساتىن ەشقاشان وزگەرتپەگەندىگىن ناقتاپ ءتۇسىندىردى. «مال شارۋاشىلىعى تاپقا ايرىلمايدى، مال ۇلەسكە تۇسىرىلمەيدى، مال يەسى مەن مالشىعا تەڭ بايلانىس جاسالادى. بۇل ساياساتتى بۇزۋدى ساعان كىم تاپسىردى!» -دەپ ۋاڭجىنگە تونە قاراپ جالعاستىردى سوگىسىن. «حالىققا جالپىلاي سوققى بەر، جاۋدى كوبەيت دەپ قاي كەرى توڭكەرىسشى، قايسى فاششيست ۇيرەتتى!... لاۋفىڭ[1] ايتسا تىڭدامايتىن، ليۋلاۋدىڭ[2] نۇسقاۋىنا باعىنبايتىن قايدان شىققان نەمەسىڭ سەن!... سويلە، قايدان شىقتىڭ؟»
ۋاڭجىن تومەن قاراپ ءۇنسىز تۇقىردى دا وكىل كوپشىلىككە قايتا بۇرىلىپ، ۇزاق سوزگە كىرىستى. ورتالىق كوميتەتتىڭ شينجاڭ قىزمەتى جونىندە بەلگىلەپ قويعان جالپى نىسانا، باعىت-ساياساتتارىن ايقىنداپ باياندادى.
«... شينجاڭعا ىشكەرىدەن كەلىپ قىزمەت ىستەپ جاتقان كادرلار، تىڭداڭدار!» -دەپ داۋىسىن ورلەتە بۇيىردى ءبىر شاقتا. - قايسىنىڭدا زور حانزۋشىلدىق يدەيا بولسا، سونىڭ دەرەۋ قايتىڭدار شينجاڭنان!... قانشالىق قابىلەتى، قانشالىق ستاجى بولسا دا، قانشالىق ەڭبەك سىڭىرگەن بولسا دا زور حانزۋشىلداردىڭ كوپ ۇلتتى بۇل ولكەگە تيتتەي دە قاجەتتىگى جوق... ورتالىق كوميتەتتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قايتالاپ بۇيىرامىن، ءوز يدەياسىن وزگەرتە الماعان زور حانزۋشىلدار كەتسىن شينجاڭنان!..»
وسى سوزبەن اقىرىپ-اقىرىپ جىبەرىپ، پرولەتارياتتىق ينتەرناتسيوناليزمنەن ءسال بولسا دا شەتتەگەن كوممۋنيس سىماقتاردىڭ كوممۋنيزمشى ەمەستىگىن، وندايلاردىڭ پارتيادان تۇگەل ايدالۋى قاجەتتىگىن سويلەگەندە زال ءدۇر كوتەرىلىپ ۇزاق قول شاپالاقپەن القادى. كوز الدىمدا سويلەپ تۇرعان وسى ءبىر جازىق ماڭداي، جارقىن ءجۇزدى سۇڭعاق دەنە، ادامزاتتىڭ ءوزىمشىل ساناسىن وزگەرتە الارلىق پارتيانىڭ شىنايى تۇلعاسىنداي اسا زورايىپ، شۇعىلا شاشىپ تۇرعانداي كورىندى. كوز شاناعىما جاس تولدى.
وكىل وسى پىكىرىن تالداي كەلىپ، شينجاڭ قىزمەتىنىڭ ءار سالاسىنان كورىنگەن زور ۇلتشىلدىقتى ءسوز ەتتى. «اسىرەسە مادەني-اعارتۋ سالاسىنداعى زور حانزۋشىلدىق، پارتيانىڭ ۇلتتىق ساياساتىنا تىكەلەي قارسى شابۋىلعا ايلانعان!» -دەپ، الدەكىمدى ىزدەي قارادى جان-جاعىنا. «باسقا ۇلتتاردىڭ ۇلتتىق داستۇرلەرىن، كەرتارتپالىق، كەرى توڭكەرىس» دەپ ياناتتاۋعا دەيىن جەتكەن! ايەلدەر شاشىن كەسپەگەندىگى ءۇشىن عانا «كەرى توڭكەرىسشى»، "فەودال حانىمى" اتالىپ، ساياسي قاقپايعا ۇشىراسا، دەمەك، حانزۋلاسپاسا، توڭكەرىسشى قاتارىنا قوسىلماق ەمەس ەكەن عوي!.. «وسى ەلدە توڭكەرىسشىلدىك حانزۋعا عانا ءتان بولىپ، مەنشىكتەلىپ بەرىلىپ پە ەدى!.. تۋىسقان ۇلتتاردى سولاي قورلاپ، اياق استى ەتۋ جاعىنان گومينداڭنان دا اسىپ تۇسكەن. قورقىتىپ زورلاپ حانزۋلاستىرماق بولعان». تاعى دا شوشقا ەتىن جەمەيتىن ادام توڭكەرىسشى بولا المايدى-مىس!... «جاڭ جەشى شوشقا ەتىن جەيتىن. ونىڭ دا توڭكەرىسشى - كوممۋنيزمشى بولعانى عوي!...»، «ماحانبەڭ!» -دەپ داۋىستاپ شاقىردى سونان سوڭ.
- بار! -دەي سالا جۇگىردى ماحانبەڭ ەسىك جاقتان. مىڭداعان كوز وسى قاسقىردىڭ قويانشا بۇگەجەكتەگەن سورلى كەيپىنە قاراپ قالىپتى.
- تۋما ءجىحۇي ءجۋيشى[3] سۇمىراي! -دەپ زىرك ەتە ءتۇستى زور داۋىستى پارتيا وكىلى. - كەت جوعال، شەشەڭدى...!
ساحناعا جاقىنداپ قالعان ماحانبەڭ كىلت توقتادى. ارتىنا اسكەري تارتىپپەن بۇرىلسا دا، وق تيگەندەي سەندەلە باستى اياعىن، ءجۇزى ءبىر قۋارىپ، ءبىر قىزاردى. ەشكىمگە قاراي الماي تۇقىرا جونەلدى سىرتقا. جيرەنە قاراپ نيۋحانبەڭدى دە شىعارىپ سالدىم. ول بۇقپانتايلاپ جان ەسىكتەن شىقتى. «قايران باسقالقالارىڭنان ايرىلدىڭدار-اۋ!» دەپ كۇلدى بىرەۋ.
وكىل ەندى ورتالىق كوميتەتتىڭ جاڭا نۇسقاۋىن وقىدى. «... ۋاڭجىن شينجاڭداعى قىزمەتىنەن مۇلدە بوساتىلسىن! وتكىزگەن قىلمىستارىنان ەسەپ بەرۋ ءۇشىن بيجىنگە قايتارىلسىن! ونىڭ قىزمەتىن گەنەرال ليتەنانت ۋاڭ ءانماۋ تاپسىرىپ السىن! ۋاڭجىن سولشىلدىعى ويرانداعان بارلىق حالىقتان حال سۇراسىن! مال شارۋاشىلىق رايوندارىنان قولعا الىنعاندار تۇگەل قايتارىلىپ، قالپىنا كەلتىرىلسىن! باسقا دەلولار قايتا قارالسىن! سوققىدان زاقىمدالعاندار تۇگەل ۇكىمەت راسحوتىمەن ەمدەلسىن، شاشىلعاندارى جيىلسىن، شاعىلعاندارى تولەنسىن!».
ورتالىق كوميتەت پەن ماۋجۋشيعا بار العىسىمىزدى جاۋدىرا ۇرانداپ-ۇرانداپ تارادىق. ەرتەڭىنە-اق ۇيىمداستىرىلىپ تۇس-تۇسقا، ايماق-اۋداندارعا «حال سۇراۋ» - ۇگىت اترەتتەرى اتتاندى. التايعا باراتىن ءبىر زور اترەتكە مەن دە شاقىرىلدىم.
ۇگىتشى-شەشەندەر، ەمشى-دارىگەرلەر، كۇيشى-ءانشى-بيشىلەر، كينوشى-اپاراتشىلار، ەسەپشى، كەزدەمەشى-قامداۋشىلار، ساقشى-قورعاۋشىلاردان قۇرالعان زور كەرۋەن بولىپ التايعا جەتتىك تە، تەزىرەك ءبىتىرۋ ءۇشىن ءۇش اترەتكە ءبولىنىپ كىرىستىك.
ەرتەگىلەردەگىدەي «تىلسىممەن» بايلانعان تالاي بايشىكەشتەرمەن ادىلەتتى تالاپ ەتكەن اقتاۋشىلار، قاقاس-جاڭساق جىبەرگىسى كەلمەيتىن حالىستار كوگەن مەن قاماۋدان اعىتىلىسىمەن ەنەلەرىن كورگەن لاق-قوزىداي جامىرادى ءبىزدى كورگەندە. ماڭىراسىپ-اڭىراسىپ جىلاسىپ كورىستى. كۇرەس جيىندارىندا جۇلمالانعان بەشپەت-سىمداردىڭ ماقتا جۇندەرى دە جاعا-ومىراۋىمىزبەن، ەتەك-جەڭىمىزگە جابىسا شاعىندى. اياعى شاعىلعانداردىڭ بالداق-تاياقتارى دا، بەلىنەن كۇيرەگەندەردىڭ زۋا-زامبىلدەرى دە تالاستى بىزگە. ولگەندەردىڭ شەشەلەرى مەن بالا-شاعالارى شۋلاپ، قۇلاعىمىزدى ءبىتىردى.
ءتىرى قالعاندارىنا توي، ءولىپ «قۇتىلعاندارىنا» اس، كوكپار، ات جارىس، قىز قۋار... تاعى دا نەمەنە-نەمەنە، ايتەۋىر، تاۋ-دالا جىلاۋلى، كۇلكىلى شۋىلعا تولدى. بيىك شىڭدار، قارلى جوندار، نۋلى شاتقالدار، يەن قۇمدار بۇل شۋىلدارمەن قوسىلا جاڭعىرىقتى. اشقان جيىندارىمىز ءتىپتى ايقايلى، ازالى-قازالى-قارالى، جىلاۋلى-جوقتاۋلى، ۇراندى-سۇرەندى، جەڭىستى-جەلپىنىستى شۋىل. كومپارتيا مەن ءماۋجۋشيدىڭ قامقورلىقتارى بارىنەن اسا جىرلانىپ، اسپانداپ شىرقالدى بۇل شۋىلدا. جەر-كوكتى قامتىعان بۇل «جەڭىس» شۋىلى حالىققا قيىنداعى باندىلاردى، قيىرداعى قاشقىنداردى جەتەكتەپ اكەلىپ قوسىپ شۇرقىراستىردى. بىزبەن سولاردا قۇشاقتاسىپ-ايمالاسىپ جۇرگەنىن سەزبەي دە قالعان سياقتىمىز. سەزسەك تە سەكەمسىز سەنىممەن-كەشىرىممەن قۇشاقتاستىق. ولاي بولاتىنى، بۇلاردىڭ قىلمىسى ۋاڭجىنمەن بىرگە قۋىلمادى ما.
وسىنداي جيىننىڭ ءبىرىن التايدىڭ «ءۇش تۇيىق» دەپ اتالعان ءتور جايلاۋىنان اسۋعا جاقىنداپ كەلىپ قونعان ءبىر اۋىلىندا اشۋعا شىقتىق. قاراعايلى، نۋ ورماندى شاتقالدان قيالاپ اسىپ شىعا كەلگەنىمىزدە، جونداعى جاسىل بەلەستەردىڭ تۇسە بەرىس سالالارىنا ۇيمە-جۇيمە قونعان كوپ اۋىل ەكەن. كۇنى بۇرىن حابارلاندىرۋىمىز بويىنشا جيىلعان حالىق ۇدەرە جۇگىرىپ قارسى الدى. ۇلكەندەىمەن قوس قولداپ امانداستىق. سولشىل ناۋقان جازاسىنا ۇشىراپ، ايداۋدان قايتقان ازاماتتارىمەن ايمالاسا قۇشاقتاسىپ، بالالارىنىڭ بەتىنەن سۇيدىك.
مايىپ-كەمتار بولعاندارىن جيىنعا دايارلانعان الاڭداعى ورىندارىنان باسىپ، الدىلارىنا ءبىر-بىردەن جۇگىنىپ، قۇشاقتاپ كەلە جاتىر ەدىم. بار ەتە ءتۇستى ءبىر جۋان داۋىس. مەنى تانىپ ساۋ قولىمەن قولتىعىنا تىرەي كوتەرىلگەن سىڭار بالداعى تايىپ كەتىپتى دە، سىنىق اياعى استىنا تۇسە قۇلاپتى. ۇرىمجىدەگى ساباقتاس-ۇيىمداس شاقان باتىرىم!... ىرشىپ بارىپ مەن دە وكىرە قۇشاقتادىم... سىنعانى سول قولىمەن وڭ اياعى ەكەن.
- سالعىزعانىما ەكى اپتا بولىپ ەدى، قايتا ءۇزىلدى-اۋ! -دەپ ول كۇڭىرەنگەندە.
- نە كورمەپ ەدىك، شاقا، -دەپ مەن ەڭكىلدەدىم. - گومينداڭنىڭ تەمىر قاسقىرى شايناعاندا دا ءۇن شىعارماپ ەدىك قوي، باس ءتىسىڭدى تىسىڭە!
بۇرىنعى توستاعانداي بەت ۇشتەرى قوس توبەدەي تەڭكيىپتى دە، قالىڭ ەرىندەرى جارداي ءتۇرىلىپ، ناۋقان باستالعالى قىرىلماعان ساقال-مۇرت قوعاداي قاپتاپتى جۇزىنە. الىپتىڭ تۇلعاسى ەندى بىتكەن ەكەن. الگى سوزىمنەن سوڭ ءۇنسىز شالقالاپ جاتىپ قالدى. وزىندەي بولماسا دا وزگەنىڭ ايەلدەرىنىڭ جاينىنداي جايقالىپ قىزىل كەلىنشەك وتىردى اياق جاعىنا، شاقاننىڭ سوققىعا نەلىكتەن ۇشىراعانىن سودان سۇرادىم. «ەكى-ءۇش جىلدان بەرى وقىتۋشىلىقتان اۋىلدىق ۇكىمەتكە اۋىسىپ، ءجۇز باسى بولىپ ەدى. ەلدىڭ مال ءتىزىمى ءوز قولىندا بولعان سوڭ... سونىسىن جايىپ سالىپ، كەي بىرەۋلەردىڭ باي قاتارىنا جاتپايتىندىعىن ايتىپ، اقتاي بەرەتىن بولعان...» - وسىنى عانا قالپىمەن سويلەپ كەلىپ، بوزداي جونەلگەن كەلىنشەكتىڭ ءسوزى جوقتاۋ سارىنىمەن تۇجىرىلدى. - بايلاردىڭ مالىن جاسىردىڭ، پارا جەدىڭ، قاشىردىڭ دەيدى-اۋ سۇمىرايلار!... ي!»
ەكى مىقىنىن ەكى قولىمەن تىرەي شايقالىپ ىنتىقباي كەلە جاتتى ءبىر جاعىمنان. سۇزۋگە بەيىمدەلگەن قاراتوقال بۇقاداي سۇزىلە قاراپ، جالاڭباس مامىرلاسا دا جاڭا پىشىلگەندەي تالتاڭداپ، بوكسەسىن ارەڭ كوتەرىپ كەلە جاتقانى بايقالدى. قارسى ۇمتىلدىم. اسكەري بەلگىدەن نىسان جوق. كوكتايعاق بەشپەت سىرتىنان تۇتە-تۇتە ماقتالى بەشپەت كيىپتى.
- .... ساعان نە بولعان، ىنتا؟ -دەي جەتىپ، قۇشاقتاي العانىمدا ىشقىنىپ قالدى، مىقشيىپ بارىپ وتىرا كەتتى دە، كۇرسىنە سويلەدى.
- ايتەۋىر، امان قالىپسىڭ-اۋ، بيعاش، مۇنداعى ساباقتاستارىڭنان كۇيرەمەگەنى جوق!... مەن قالادا جولبارىس بولىپ سوعىلىپ جاتقانىمدا مۇنداعىلار دالادا بولتىرىكشە مىجىلىپتى. سالعىڭنىڭ حالى بارىنەن مۇشكىل! ءبىر كوز، ءبىر قۇلاعىن «قىراندار» شوقىپ تاستاپتى. اناۋ ارعى اۋىلدا. جازىلسا شۇناق سوقىر بولىپ، ارەڭ جازىلاتىنداي. اسىرەسە، كوزىن اعىزعان سۇق ساۋساقتىڭ زاردابى قيناپ جاتىر ەكەن!
كوزىمدى جۇمىپ مەلشيىپ وتىرىپ قالىپپىن. قارتايعان بەينەمەن اۋىر كۇرسىنگەن ىنتىقباي، ءسوزىن باسقا تاقىرىپقا اۋىستىردى.
- ايتپاقتايىن، كەيىنگى نۇرياشىڭدى قۇتقارۋ جايىن تاپسىرىپ، 50-ءشى جىلى جازدا ماعان ءبىر حات جازعان ەكەنسىڭ. بيىل جازعىتۇرىم عانا ءتيدى. سۇراستىرىپ كورسەم، قالىڭدىعىڭ قۇتىلىپ، وزىڭمەن تابىسىپ تا بولعان ەكەن، حايىرلى بولسىن!
- وعانعا دەيىن قايدا بولدىڭ؟
- كوكتوعايدا، شىڭگىلدە اسكەري مىندەتپەن تۇرىپ، وسى جازعاسالىم «كاسىپ اۋىستىرعان سوڭ» ارەڭ قايتقانمىن. سودان «ءوسىپ» جولبارىستىق دارەجەگە جەتكەنىم وسى عانا. بۇل «دارەجەگە» جاۋمەن نەشە جىلدىق جان القىم شايقاستا كورسەتكەن ەڭبەگىم قوسىلىپ ارەڭ «جەتكىزىپ» وتىر...
ەمدەۋ شاتىرلارى تىگىلىپ بولىسىمەن اۋرۋلى-جارالى مەرتىك-شورتىقتاردى سوندا جيدىق. ەكى اتپەن زۋزاعا سالىپ سالىقتى دا اكەلدى. وسى اۋرۋحاناعا جاتقىزدىق. جايما شۋاق اشىق كۇندى لەزدە تۇمان باسىپ، جوندا جورتقان تۇنجىر بۇلتتار ىشىندە قالعاندىعىمىزدان حال سۇراۋ جيىنى ەرتەڭىنە اشىلدى.
جيىن جايىن مەن ءتۇسىندىرىپ اشىپ، الدىمەن كۇرەستە، ايداۋدا ولگەندەردىڭ قىزىل بوياۋ مەن ۇلكەيتىلىپ جازىلعان اتتارىنا ازا جاريالاپ ەدىم. مارحۇمداردىڭ شەشەلەرى مەن ايەلدەرى، اپەكە-قارىنداستارى زارمەن شۋ كوتەرىپ، جىر-جوقتاۋ ايتا جونەلدى. ازا مەن يىلگەن باسىمىزدى پوەزيا قۇدىرەتى قانشالىق تۇقىرتىپ، قانشالىق كوز جاسىنىڭ توگىلىپ، قانشا ۋاقىت تۇرىپ قالعانىمىزدى سەزبەي دە قالىپپىن. «ساعاتىڭىزعا قاراڭىزشى!» دەگەن ءبىر باستىقتىڭ سوزىنەن ويانعانداي سەلت ەتىپ كوز جاسىمدى ءسۇرتتىم دە، ميكرافوندا جيىننىڭ ازا ۋاقىتى بىتكەنىن ۇقتىردىم. حالىقتىڭ وكسىپ، كۇرسىنىسى مەن سىڭسۋ، ەڭىرەۋلەر، جىگەرلى دە جاعىمدى شىققان كوڭىل ايتۋ سوزىمنەن ارەڭ توقتادى.
حال سۇراۋ اترەتىمىزدىڭ باستىعى جاۋ شۋجي سويلەيتىندىگىن جاريالادىم دا، سوزگە شاقىردىم. ەگدە تارتقان جاسامالى سەكرەتار كىشكەنە ستولعا سالماقپەن جەتىپ، كوپشىلىككە باس ءيدى دە، باستاما ءسوزىن سوزا ويلانىپ، اسىقپاي ءتۇسىرىپ، تەزيس قاعازىن جايدى. قالىڭ پالتوسىن اسىقپاي شەشىپ، جەلبەگەي جامىلا باپتانىپ وتىردى دا، رەسمي بايانداماعا كىرىستى. اۋدارۋشىسى وڭ جاعىمدا تۇرەگەپ تۇرىپ اۋداردى. كوشپەلى ەلدە ورىندىقتىڭ جوقتىعىنان سول جاعىندا قاقشيىپ مەن تۇردىم. ساقشىلارىمىز قورشاعان جۇرتتىڭ الدىندا قيقايىپ-شويقيىپ وتىرعان جارالىلاردى ەنتەلەگەن اڭقاۋ-اۋسار اياقتاردان قورعاۋ مەن قاربالاستا ءجۇر ەدى. اۋرۋلار قاتارىنىڭ ارت جاعىنا وتىرعىزىلعان ءبىر دۋدار باس قارتاڭ ايەل قولىنداعى شىلاۋىشىن بۇلعاي تۇرەگەلدى ورىنان. ەكى ساقشى ەكى جاعىنان كەلىپ ۇستاپ، قايتا وتىرعىزباق بولىپ ەدى. ەكەۋىنىڭ قولىنان ءبىر-اق سىلكىپ بوسادى دا، مىقىن تىرەنىپ تۇرا قالا اقىردى.
- ە، مەنى دە جەمەك پە ەدىڭ، جاۋىزدار!... قاراشى قۋلارىن، تاعى دا كوگەندەپ ءتىزىپ قويىپ، ءبىر-بىردەن سويماقسىڭدار عوي! ەكى قوزىمدى جەپ بولىپ، ەندى كارى ساۋلىقتاي مەنى تابۋىن قاراي كور، قاندى قولدارىڭا تۇسسەم-اۋ ەندى! -دەپ جىپىلىقتاتا سويلەپ جىبەرىپ، ءيىن تىرەسكەن جۇرتتى قاعا-سوعا جونەلدى. ۇستاماق بولعانداردىڭ ەشقايسىسىنا ىلىنبەي سىتىلىپ شىقتى دا، بەزگەلدەكشە بەزىلدەي زىتتى. جىرتىلعان ەتەك-جەڭى، قولىنداعى شىلاۋىشى مەن يىعىنداعى ءورىم-ءورىم كيمەشەگى ۇيتقىپ، قۇيىن قۋعان قاڭباقشا كەيدە دومالاپ، كەيدە ۇشا جونەلگەندەي كورىنەدى. جاياۋ قۋعان جىگىتتەردى شاڭىنا ىلەستىرمەدى دە، اتپەن قۋعانداردىڭ اتتارىن ۇركىتىپ، ماڭىنا جۋىتپاي قاراعاي ورمانىنا كىرىپ كەتتى.
- اسقان كەڭ جايساڭ، كوركەم بايبىشە ەدى، امال نە! -دەپ كۇرسىندى قاسىمدا تۇرعان ءبىر قارت. كوز جاسى مول بۋرىل ساقالىنا توگىلىپ تۇر ەكەن. جالت قاراپ، باسىمدى تومەن سالا سۇرادىم.
- نە بولعان؟
- مال يەسى بولىپ نىساناعا الىنعان جەسىر ايەل ەدى. ەكى ۇلىنىڭ ءبىرى كۇرەستەگى قيناۋعا شىداماي، جارتاستان قۇلاپ ءولدى دە، ۇلكەنى وڭتۇستىككە ايدالىپ بارا جاتىپ، اۋىرىپ ءولىپتى. سونىڭ كۇيىگىنەن جىندانعان. كەلىنىنىڭ ءبىرى ايداۋداعى كۇيەۋىنىڭ قازاسىن ەستىسىمەن-الدىڭعى كۇنى قايتىس بولدى! ءسويتىپ، كىشى كەلىنى مەن 4-5 كىشكەنە جەتىم قالدى ارتتارىندا!...
- بولدى، قۋماي-اق قويىڭدار! -دەپ سىڭعىرلادى كوپ اراسىنان بىرەۋ. - ەندى بوي بەرمەيدى ول، ابدەن شارشاپ قالجاۋراعاندا ۇيىنە قايتىپ كەلەدى ءوزى!
جاۋ شۋجي ءسوزىن اسىقپاي-ساسپاي جالعاستىرا بەردى. بۇل رەتكى سولشىلدىقتىڭ كەسىرى مەن كەسەلى ۇزاق باياندالىپ، مۇنى پارتيانىڭ تۇگەل جيناقتاپ، تولىق تۇزەتەتىندىگىن، ەندىگارى مۇنداي قاتەلىكتىڭ قايتالانبايتىندىعىن، ونىڭ وبەكتيۆ-سۋبەكتيۆتىك سەبەپشى نەگىزدەرىن تالداپ-تاراۋلاتا سويلەي كەلىپ، «باي، باقىتتى، ساۋلەتتى بولاشاعىمىزعا» تامسانعاندا، كوپشىلىك تە تامسانعانداي ءۇي تىڭدادى.
شي ءجۇڭشۇن جەتككىزگەن ورتالىق كوميتەتتىڭ جاڭا نۇسقاۋى وسىدان سوڭ سويلەندى: ۋاڭجىننىڭ مۇنداعى قىزمەتتەن مۇلدە باساتىلىپ، قىلمىسى ورتالىققا تەرگەلەتىندىگى، ءسويتىپ، جاۋاپقا-جازاعا تارتىلاتىندىعىنان باستاپ، زاقىمدالعانداردىڭ قاشان جازالانعانشا ۇكىمەت راسحوتىمەن ەمدەلەتىندىگى، حالىقتىڭ شاشىلعاندارى، ءتىپتى ينە ساباق ءجىبى دە قالماي جينالىپ، شاعىلعاندارى ۇكىمەت جاعىنان ءتۇپ-تۇگەل تولەنەتىندىگىنە دەيىن بۇل دا جەكە-جەكە تارماقتالىپ-تاقىرىپتالىپ سويلەندى. جيىنداعى جۇرت ءتىپتى بالقىپ، ماۋجىراي تىڭدادى. جىلى سوزگە تۇستەن اۋعان كۇننىڭ جىلى شۋاعى قوسىلىپ قالعىتا باستادى كوپشىلىكتى. بۇل قامقورلىقتىڭ بارلىعى ماۋجۋشي مەن ورتالىق كوميتەتتەن كەلگەندىگى قايتادان ەسەلەنىپ سويلەندى سونان سوڭ. ماۋجۋشي باردا ءبىزدىڭ ەشقانداي جاۋدان جەڭىلمەيتىندىگىمىزدى، ەشتەڭەدەن كۇماندانىپ قام جەمەۋىمىزدىڭ قاجەتتىگىن قايتادان وبەكتيۆ-سۋبەكتيۆ نەگىزدەرىمەن قورتىندىلادى. ءسوزىن وسىلاي ءبىتىرىپ، ۇران شاقىرا كوتەرىلگەندە، توسىننان ستولىمەن بىرگە وماقاسىپ بارىپ، ەكپەتىنەن ءتۇسىت سەكرەتار.
العاشىندا جاۋ شۋجيدىڭ باستاعان ۇرانىنا ىلەسە «ماۋجۋشي جاساسىن!» -دەپ ايقايلاپ كوتەرىلگەن حالىق، ىلە-شالا «ءولتىردى، ءولتىردى!... ۇستاڭدار، انا جىندىنى ۇستاڭدار!» دەپ شۋ ەتە ءتۇستى.
تىگىلگەن ۇيلەر مەن شاتىرلاردىڭ ارا-اراسىمەن جىمپ كەلگەن جىندى ارتىنا ۇستاعان قايىڭ توقپاعىمەن جاۋشۋجيدى شۇيدەدەن قاعىپ جىبەرگەنىن سەزبەي قالىپپىز. ەكىنشى رەت ۇرۋعا ۇمتىلعاندا مەن ىرشىپ بارىپ، توقپاعىن جۇلىپ الدىم. جىندى كەمپىر ەكپەتتەپ جاتقان جاۋشۋجيدىڭ ۇستىنە قونا ءتۇستى. ءۇش-ءتورت ساقشى ەندى جەتىپ اجىراتقاندا جەرلىكتەردەن ون شاقتى جىگىت دۇرسە قويا بەردى جىندىعا.
- جاۋ! جاۋ! -دەدى جىندى كەمپىر الاق-جۇلاق قاعىپ شەگىنە بەردى. - وزدەرىڭ «جاۋ» دەگەن سوڭ ۇردىم عوي، حا-حا-ھا-ھا... جاۋدى قورعايسىڭدار ما! حا-حا-ھا-ھا...
- كىم جاۋ!... جاۋ سەنسىڭ!
- بۇل تاپ جاۋى، وتىرىك جىندانعان، اياۋسىز جازالاۋ كەرەك!
- سوتتاۋ كەرەك!... اتۋ كەرەك!...
- جىبەرىڭدەرشى، قازىر-اق جاھاننامعا جونەلتەيىن!...
قورشاپ-قورعاپ تۇرعان ساقشىلاردى ەكى-ءۇش اپەرباقان كيمەلەپ بارىپ جۇدىرىق سالدى جىندىعا. ەندى قورعاۋشىلار مەن شابۋىلشىلار كەڭىردەكتەستى. ساقشىلار توقتاتا الماعان شابۋىلشىلارعا كوپشىلىك زەكىرىستى. حالىققا وكتەمدىك جۇرگىزىپ ادەتتەنىپ قالعان ادىراقبايلار تۇس-تۇستان اقىرا تۇرەگەلگەن جۇرتشىلىق كەگى وت الا كەتتى، لاپ قويدى ادىراقبايلارعا. شۋىل اسپانعا كوتەرىلدى.
جاۋشۋجيدى شاتىرعا كوتەرىپ اپارىپ تەكسەرگەن دارىگەر مەن سەسترالار مەكرافوندا شۋلادى وسى شاقتا.
- جاۋشۋجي ءتىرى! ءتىرى!... ءتىرى! كوزىن اشتى! ەشتەڭە بولماپتى! ەشتەڭە!... ۇرماسىن دەيدى!... ۇرماڭدار دەيدى جىندىنى!... ۇرماسىن، قول تيگىزبەسىن دەيدى!...
- يە، يە، اۋىرۋ جىندىنى ۇرمايمىز! ساۋ جىندىلاردى ۇرماساق، ەندى ءبىزدى جىنداندىرادى! -دەپ بارىلدادى بىرەۋلەر.
اراشاعا ءتۇسىپ ەشتەڭە وندىرە الماعان مەن دە جۇگىردىم ميكرافونعا. اسپاندى بورىك قىپ كيىپ دوڭگەلەتىپ جۇرگەن جۇرتشىلىققا جەردى جارا باقىرسام دا تىڭداعان ەشكىم بولمادى. جىندى كەمپىرگە ۇمتىلعان العاشقى ون شاقتى ادىراقبايدى جيىرماعا جەتكىزىپ جىعىپ، مەرتىك-شورتىقتاردىڭ قاتارىنا اكەلىپ سۇلاتقان جۇرتشىلىق جيىنداعى ءوزدى-ءوز ورىندارىن قايتا تاۋىپ وتىرا قالىستى دا قارقىلداي كۇلىستى. "مىنە ەندى راس تىنىشتالامىز!" دەپ كۇلىستى. مىقتى دىڭگەككە بايلانىپ، قۇرالدى ەكى ساقشىنىڭ قورعاۋىندا تۇرعان جىندى كەمپىردىڭ ەكى كوزى ءتىپتى شادىرايىپ كەتكەن ەكەن. ادامزات شوشىرلىقتاي قاتتى قارقىلدادى.
جيىننىڭ جالعاسىن ەرتەڭ تاڭەرتەڭ اشاتىندىعىمىزدى قارلىققان داۋىسىممەن مەكرافوندا تاعى دا ءبىر سىپىرا ايقايلاپ، حالىقتى ارەڭ تاراتتىم. جاۋشۋجي جاتقان اۋرۋحانا شاتىرىنداعى ءبىر كرەۋەتكە جىندى كەمپىردى دە جاتقىزىپ تاڭدىق تا، مىقتى كۇزەت قويدىق.
ساققۇلاق تەرگەۋشىم، جازعان قىلمىستارىمنىڭ كەيىنگى ەكى تاراۋى كوپ شۋلاپ، شەكەدەگى قۇلاعىڭىزدى تۇندىرىپ-اق تاستاعان شىعار. العاشىندا ۋىس سىققانداعى شۋىلىمىز دەپ شىڭعىرسام، سوڭىندا ۋىستان شىققانداعى شۋىلىمىز دەپ قىشقىرا بەرمەدىم بە. جوعارىداعى ءبىر جاۋابىمدا قارىزدار بولعان ەگىز قىلمىس دەگەنىم، مىنە، وسى. بۇل قىشعىرۋداعى قاسكۇنەمدىك ماقساتىمدى ارينە ءتۇپ-تۇبىرىمەن ءتۇسىنىپ وتىرعان شىعارسىز. تىڭدامپاز، ەستىگىش قۇلاعىڭىزدى وسىلاي شىڭعىرىپ، كەرەڭگە ايلاندىرسام، «ەندىگى قىلمىستارىمنىڭ سىبدىرىن ەستىمەي قالارما ەكەن» دەگەن دالباسام ەدى بۇل. ال، قىلمىس ىزدەگەندە قۇيرىعىڭىز دا قۇلاققا اينالاتىندىعى ەسىمدە بولساشى!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] لاۋفىڭ - فاڭ ەكەڭ (ۇلكەنسىپ قۇرمەتتەگەن اتاۋ) - فىڭ دىحۋاي.
[2] لاۋليۋ - ليۋ ەكەڭ (ۇلكەنسىپ قۇرمەتتەگەن اتاۋ) - ليۋ.
[3] ءجىحۇي جۋي (حانزۋشا) - وپپورتونيزم.
