مەنى جازۋشى كولباي ادىربەكۇلىنىڭ شىعارماشىلىققا، جازۋ-سىزۋدىڭ ءمانى مەن ماقساتىنا وزىندىك كوزقاراسى ءتانتى ەتەدى. اششى شىندىقتى اشۋعا قۇشتارلىق، ءاردايىم ادىلەتتىلىككە ادالدىق. بۇل ونىڭ ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەن جۇمىستارىنىڭ بارىنەن كورىنىپ تۇر.

قالامگەر بىتكەننىڭ ۇستانىمى بىردەي بولا بەرمەيتىنى انىق. ەداۋىر بولىگى ادەبيەتتى ادەبيەت ءۇشىن جاساۋعا اتسالىسۋدى كوزدەيدى. جازۋىنان باسقا ەشتەڭەگە الاڭ بولماي، ويعا العان شىعارماسىنداعى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءوز ۇعىمىنشا ۇمىتىلماس وبرازدارىن سومداۋدى كۇيتتەيدى. مۇنداي ادەتتى كىنالاۋعا دا بولماس، دەگەنمەن، ەسكە ءتۇسىپ كەتتى، انا ءبىر جىلى، الدىنا سونداي ماقسات قويعانداردىڭ ءبىرى، ەلىمىز كۇردەلى كەزەڭدى باستان كەشىپ جاتقان ءبىر شاقتا «ءبىز ساياساتپەن شۇعىلدانبايمىز، ءبىز ادەبيەت جاسايمىز» دەپ ايدى اسپانعا شىعارعانى بار.

بۇل مالىمدەمە كوپكە ەرسى كورىندى، ونى ءتىپتى كۇلكىگە اينالدىردى. ويتكەنى ادەبيەت قايراتكەرىن جۇرت ەل مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسۋ جولىنان تىس مۇلدەم ەلەستەتە المايتىن. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك تۋىن جەلبىرەتكەلى بەرى سونى العا اپارۋشىلارعا قالامگەرلەرىمىزدىڭ رۋحاني قىزمەت كورسەتۋىنە، قاشاندا بيىك رۋحتى قاستەرلەۋ ۇلگىسىن العا تارتىپ، دارىپتەۋگە تيىستىگىنە ەشكىم شاك كەلتىرمەيتىن. ياعني قازىرگى جاعدايدا ادەبيەتتىڭ ادەبيەت ءۇشىن ەمەس، ءومىر ءۇشىن جاسالۋعا تيىستىگىن اركىم جۇرەگىمەن ۇعىناتىن.

بىراق سول جولعا سانالى تۇردە تۇسەتىندەر ازشىلىق ەدى. سول از شوعىردىڭ ورتاسىنان تابىلعان، بارشا شىعارماشىلىق كۇش-قۋاتىن كەڭەستىك زاماننىڭ اسا ماڭىزدى، تۇيتكىلدى ماسەلەلەرىن ۇلتتىق تۇلعالار ارقىلى اشىپ كورسەتۋگە ارنايتىنداردىڭ ءبىرى – كولباي ادىربەكۇلى. سەبەبى ول سول زامانا تامىرىن ءدوپ باسىپ ۇستاي بىلگەن-ءتىن. ءسويتىپ بۇل جازۋشى-زەرتتەۋشى قالامىن جۇرت سۋساپ وتىرعان ماسەلەلەردى قوزعاۋعا بۇرعان. سول باعىتپەن جيىرما جىلدان بەرى ول قوعامدىق ماڭىزى زور تاقىرىپتار اياسىندا جەمىستى ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. اسىرەسە ەلىمىزدىڭ دامۋ جولىندا حالىق يگىلىگى ءۇشىن ماڭداي تەرىن توككەن ازاماتتاردىڭ ونەگەلى  بەينەسىن ۇلكەن زەرتتەۋشىلىك ىزدەنىسى ناتيجەسىندە جاڭعىرتىپ، بۇگىنگى ۇرپاققا تۇسىنىكتى ەتىپ تارتۋىمەن وقىرماندار سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنۋدە.

مەرزىمدى ءباسپاسوز ورگاندارىندا كولباي قىرىق شاقتى جىل بويى قىزمەت اتقاردى. سونشا ۇزاق مەرزىم ىشىندە گازەتتىڭ كوپ ۋاقىت الاتىن قارا جۇمىستارىن دا ايانباي ىستەي ءجۇرىپ، ونىڭ نەبىر سۇبەلى ماقالالار جازعانى جانە ولاردىڭ ءبىرازىنىڭ ءتۇرلى بايگەلەردە جۇلدەلى ورىندارعا يە بولعانى كوزى قاراقتى جۇرتشىلىققا ءمالىم.

ءبىر ءسات ومىرباياندىق دەرەكتەرىنە كوز جۇگىرتەيىك. ول بۇدان جەتپىس جىل ىلگەرىدە، 1952 جىلعى 20 قاڭتاردا، قازىرگى تۇركىستان وبلىسىنداعى بايدىبەك اۋدانىنىڭ جۇزىمدىك اۋىلىندا ومىرگە كەلگەن كورىنەدى. جوعارى وقۋ ورنىن رەسپۋبليكامىزدىڭ استاناسىندا 1980 جىلى تاۋىسقان. قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەننەن سوڭ، ەڭبەك جولىن الماتى وبلىستىق «جەتىسۋ» گازەتىندە ءتىلشى بولىپ باستاعان ەكەن. وسى گازەت رەداكتسياسىنىڭ قابىرعاسىندا ايگىلى سەكسەن التىنشى جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى دۇربەلەڭدەرىن باستان وتكەرىپ، 1989 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە اۋىسقان. بەس جىلدان كەيىن ارنايى شاقىرتۋمەن «Zaman-قازاقستان» گازەتىنە كەلدى. كەيىنىرەك بۇل باسىلىم جابىلىپ، ونىڭ ورنىنا حالىقارالىق «تۇركىستان» گازەتى شىعا باستاعان-دى. كولباي ادىربەكۇلى مۇندا 2018 جىلى زەينەتكە شىققانعا دەيىن جاۋاپتى حاتشى قىزمەتىن اتقارعان.

مىنە، وسى ءباسپاسوز ورگاندارىندا كاسىبي جۋرناليست رەتىندە مىندەتتى جۇمىستارىن اتقارۋمەن شەكتەلىپ قالماي، جازۋشى «جۇرەك جۇتقان»، «تامۇق»، «زەكەننىڭ قيلى كەزەڭدەرى» سىندى وقىرمان كوڭىلىنەن شىققان حيكايالار جازدى. «تاۋەلسىزدىككە تالپىنىس» اتتى اتاۋىنىڭ وزىنەن اڭعارىلاتىنداي،  ۋاقىت تالابىنا ساي ەركىن ەل ءۇشىن كۇرەس جولىنا تۇسكەن زامانداستار بەينەسىن كوركەم كەستەلەگەن پوۆەستەر جيناعىن جەكە كىتاپ ەتىپ شىعاردى. اسىرەسە تۇلعاتانۋ سالاسىندا جەمىستى ەڭبەك ەتتى.

قالامگەردىڭ تۇرار رىسقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، نىعمەت نۇرماقوۆ، ءازىمباي لەكەروۆ، ەرمۇقان بەكماحانوۆ، نىعمەت سىرعابەكوۆ، قانىش ساتباەۆ، كارىم مىڭباەۆ، نۇرتاس وڭداسىنوۆ، احمەت  جۇبانوۆ، تولەگەن تاجىباەۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆ جانە باسقا دا قازاق تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان ەلەۋلى تۇلعالار جايىنداعى زەرتتەۋ ماقالالارى مەرزىمدىك باسىلىمداردا  جاريالانىپ،  وقىرمانىن ءاردايىم ريزا ەتىپ ءجۇردى.  ونىڭ، اسىرەسە،  30-شى جىلدارعى ەرەن دە ەرەك تۇلعالاردىڭ ءبىرى ءازىمباي لەكەروۆ جايىنداعى زەرتتەۋى كەزىندە «تۇركىستان» گازەتىنىڭ التى سانىندا تۇتاس بەتتى الىپ جارىققا شىعۋى وقىرماندارعا توسىن دا كەرەمەت قىزىق، تانىمدى وقيعا بولعان-دى. اشارشىلىق قاسىرەتى شەگىنە جەتكەن 1932 جىلدىڭ جازىندا قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى فيليپپ گولوششەكينگە جازىلعان ايگىلى «بەسەۋدىڭ حاتى» بىلىكتى ەكونوميست، ولكەلىك جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ءازىمباي لەكەروۆتىڭ اتقارعان ءرولى جانە، جالپى، سوناۋ قاسىرەتتى زۇلمات كەزەڭ شىندىعى ارحيۆ دەرەكتەرى مەن ونىڭ زايىبى حاليدا لەكەروۆانىڭ ەستەلىكتەرىنە سۇيەنىپ جازىلعان سول ماقالادا وتە دالەلدى ءارى تارتىمدى تۇردە كورسەتىلگەن بولاتىن.

كولباي ادىربەكۇلىنىڭ قازىرگى زاماندا ويلاماعان جەردەن قاتەرلى جاعدايعا تاپ بولعان جەكە ادامنىڭ قيىن تاعدىرىنا سەرگەك قاراعانى، ماسەلەنى ارنايى زەرتتەپ، پروبلەمالى ماقالا جازعانى بار. ونىسى «جانپيدا» دەگەن اتپەن «تۇركىستان» گازەتىندە شىقتى. باسىلىمنىڭ تۇتاس ءبىر بەتىن العان سول جۇمىسىندا ادىربەكۇلى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ كۋباداعى گۋاتەمالا تۇرمەسىندە جاتقان قازاقستان ازاماتى يلحومجان بوتاەۆتىڭ ءومىر جولىن جاڭعىرتقان. وسى ورايدا ونىڭ اناسى حاسيات بوتاەۆانىڭ ۇلىن ىزدەپ، اۋعانستانعا جانكەشتى ساپار شەككەنى جانە سول قاۋىپتى ساپارى بارىسىندا باستان كەشكەن ازاپتى ساتتەرى تۋرالى باياندالعان ەدى. يلحومجان تاجىك ەلىنە كاسىپكەرلىك ماقساتتا ەكى-ءۇش كۇنگە ءىسساپار رەتىمەن بارعانىندا كەزدەيسوق مودجاحەدتەردىڭ الداۋىنا ءتۇسىپ قالىپ، اۋعانستاننان ءبىر-اق شىققان. بىراق ەشقانداي دا سوعىسقا قاتىسقان ەمەس. ول ولاردىڭ اراسىندا اسپازشى بولعان. كوپ ۇزاماي امەريكا اسكەرى مودجاحەدتەردى تالقانداپ، بەس جۇزگە جۋىعىن تۇتقىندايدى. سولاردىڭ ىشىندە يلحومجان دا بولعان. امەريكالىقتار ونىڭ اق-قاراسىن ايىرىپ اۋرەلەنبەي، اباقتىسىنا  ءبىر-اق تىققان ەدى.

ادىربەكۇلى وسىلار جايىندا بايانداپ، اقش-تىڭ كۋبا ارالىنا ورنالاسقان گۋاتەمالا تۇرمەسىندە جەتى جىل بويى جازىقسىز جاتقان قازاقستان ازاماتىنىڭ تاعدىرىنا اراشا تۇسۋگە تىرىسقان بولاتىن. امەريكانىڭ نيۋ-يورك قالاسىنداعى اسكەري سوتى ماقالانى اعىلشىنشاعا اۋدارتىپ، تۇتقىننىڭ قىلمىستىق ءىسىن قاراۋ كەزىندە پايدالانعان. نە كەرەك، اۆتوردىڭ سول ماقالاسىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان ازاماتى يلحومجان بوتاەۆتىڭ ادالدىعى دالەلدەنىپ، تۇرمەدەن بوساتىلىپ، ەلگە قايتارىلعان. بۇل كولباي ادىربەكۇلىنىڭ  سەرگەك تە ۇشقىر، تەرەڭ ويلى جۇمىسىنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزىلگەن ناتيجە. شىنداپ كەلگەندە، ونىڭ وسى ەڭبەگى قازاق جۋرناليستيكاسىندا بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن شەتىن ءجايت، باتىلدىق پەن ەرلىك ەدى.

جازۋشى كولباي ادىربەكۇلى قازاقتىڭ ارداقتى ۇلى تۇرار رىسقۇلوۆ تۋرالى زەرتتەۋىن دامىتىپ، 2018 جىلى «التى الاشتىڭ ارداقتىسى» دەگەن تاقىرىپپەن ارنايى تاريحي-تانىمدىق كىتاپ شىعارعان-دى. سونداي-اق رەپرەسسياعا ۇشىراعان ۇلتتىق قايراتكەرلەر ەسىمىن جاڭعىرتۋعا كەزىندە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان اۋەسقوي تاريحشى، گەولوگ، قازاق جەر-سۋ اتتارىنىڭ بىلگىرى، ۇلتتىق كارتوگرافيانىڭ بىلىكتى مامانى مولديار سەرىكباەۆپەن بىرلەسىپ جازعان «تاعى دا رىسقۇلوۆ حاقىندا» اتتى ماقالاسى تۇركياداعى «تەمرين» ادەبي جۋرنالىندا باسىلعان. ماقالا جۋرنالدىڭ مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى تۇرار رىسقۇلوۆقا ارنالعان سانىندا جارىق كوردى. رىسقۇلوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن جان-جاقتى زەرتتەپ بىلگەنىنىڭ ارقاسىندا كولباي ءوز ەلىمىزدە ايگىلى ۇلت قايراتكەرىنە ارنالىپ وتكىزىلىپ جۇرگەن يۋبيلەيلىك عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيالاردا وتكىر دە وزەكتى جانە ورەلى وي-پىكىر ايتىپ كەلەدى.

اۆتوردىڭ يوسيف ءستاليننىڭ جەندەتتەرى، كسرو ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارلارى نيكولاي ەجوۆ، لاۆرەنتي بەريانىڭ قانقۇيلى ءىس-ارەكەتتەرى جايلى تىڭ دەرەكتەرمەن جازعان زەرتتەۋ ماقالالارى وقىرمانداردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزدى.

ادىربەكۇلىنىڭ شىعارماشىلىعىندا 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى تاقىرىبى ەرەكشە ورىن الادى. بارشاعا ءمالىم، سول كەزدەگى بيلەۋشى كومپارتيانىڭ «جاريالىلىق» پەن «قايتا قۇرۋ» جايىنداعى ۇراندارىنا سەنگەندىكتەن، سەكسەن التىنىڭ 16–18-ءشى جەلتوقسانىندا قازاق جاستارى بەيبىت دەمونستراتسياعا شىعىپ، قازاق ەلىنىڭ باسىنا ەشكىمگە بەيمالىم گەننادي كولبيندى سىرتتان اكەپ قويۋ سەبەبىن ايتۋدى تالاپ ەتكەن. الايدا بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعاندار جاعدايدى تۇسىندىرۋدەن باستارتىپ، ورەسكەل كۇش كورسەتتى دە، سونىڭ سالدارىنان بەيبىت شەرۋ سول كۇندەرى ساياسي كوتەرىلىسكە ۇلاستى. سوۆەت وكىمەتى داۋىرىندە 30-شى جىلدارعى «باندىلاردىڭ باس كوتەرۋلەرى» رەتىندە تاڭبالانعان قازاق شارۋالارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرىنەن كەيىن اراعا جارتى عاسىردان استام ۋاقىت سالىپ، رەسپۋبليكادا ەكىنشى مارتە ستۋدەنتتەر مەن جۇمىسشى جاستار كەڭ كولەمدە دۇبىرلەتكەن شىن مانىندەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس ورىن العان ەدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ بۇگىنگى كۇنگى بيىگىنەن جانە كورشى ەل ساياساتكەرلەرىنىڭ جۇرەكجاردى مالىمدەمەلەرىنىڭ تۇرعىسىنان قاراعاندا – سوۆەت وداعى دەگەنىمىز ءجاي عانا سوۆەتتىك يمپەريا عانا ەمەس، باياعى سامودەرجاۆيەلىك پاتشالىقپەن ساباقتاسقان كادىمگى ورىس يمپەرياسى ەدى. قاتىگەزدىگى جاعىنان كەلمەسكە كەتكەن سامودەرجاۆيەدەن دە اسىپ تۇسكەن سوۆەتتىك بيلىك قازاق رەسپۋبليكاسىن يمپەريانىڭ وتارى، ونىڭ باسشى-قوسشىلارىنا دا، قاتارداعى ازاماتتارىنا دا يمپەريانىڭ وتارىنداعى كادىمگى قۇقىقسىز باعىنىشتىلارى، وتارلىق قۇلدارى ىسپەتتى قارادى. مۇنى جازۋشى كولباي ادىربەكۇلىنىڭ تياناقتى زەرتتەۋشىلىك جۇمىستارى ەش بۇلتارتپايتىن مىسالدارمەن دالەلدەيدى.

ماسەلەن، «كازاحسكوە دەلو» اتاۋىمەن مەتروپوليانىڭ قىلمىس ىزدەگىشى گەنەرال ۆ. كالينيچەنكو باستاعان تەرگەۋشىلەر توبى  كۇنى كەشە سوكپ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، وداقتاعى ەڭ بەدەلدى ساياسي قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى بولعان رەسپۋبليكا باسشىسى دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆتى جاستاردىڭ قارسىلىق شەرۋىن ۇيىمداستىردى دەگەن جەلەۋمەن جاۋاپقا تارتقان. جارىق كۇندە قولدارىنا شام ۇستاپ، قانشا شۇقشيسا دا ودان ەشتەڭە شىعارا الماعاننان كەيىن، تەز باسقاشا جالا جابۋمەن اينالىسادى. ۇلكەن باستىقتارىنىڭ ساياسي تاپسىرماسىن قايتكەندە ورىنداۋعا تىرىسقان ماسكەۋلىك تەرگەۋشىنىڭ قوناەۆقا قانداي جوسىقسىز ايىپتار تاعىپ تۇقىرتقىسى كەلگەنىن، الايدا قانشاما قورلايتىن ارەكەتتەرگە بارعانىمەن ونىڭ ساعىن سىندىرا الماعانىن، قيسىنسىز كىنالارىنىڭ ەشقايسىسىنا دالەل تاپپاعانىن كولباي-قالامگەر زەرتتەۋشىلىك ماقالاسىندا جان-جاقتى سۋرەتتەگەن.  رەسپۋبليكامىزدىڭ ابىرويلى مەملەكەت جانە پارتيا قايراتكەرى اسانباي اسقاروۆتى دا اۋەلدە تاپ سونداي، جەلتوقسان كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىردى دەگەن دولبارمەن تۇتقىنعا الىپ، ءتورت جىلدان استام تەرگەۋ كەزىندە جاڭادان تاققان ايىپتارىن مويىنداتۋ ءۇشىن ماسكەۋدىڭ «ماتروسسكايا تيشينا» جانە «بۋتىركا» تۇرمەلەرىندە ۇستادى. اسقاروۆ پەن ونىڭ سەرىكتەرىنە 30-شى جىلدارعى قيلى قورقىتۋ، ۇرىپ-سوعىپ ازاپتاۋ، قيناۋ، ءتۇرلى رەتسيديۆيست-باسكەسەرلەرمەن ءبىر كامەراعا قاماپ قورلاۋ ءتارىزدى تاسىلدەرىن قولدانعان.  تەرگەۋشىلەردىڭ اسقاروۆتى تەرگەۋ بارىسىندا ءىس جۇزىندە ادامگەرشىلىك قاعيدالارىن بەلىنەن باسىپ، وزدەرى تۇيىندەگەن دولبار-ايىپتارىن مويىنداتۋ ماقساتىمەن ايتىپ-جەتكىزگىسىز سوراقى قىلمىستى ارەكەتتەر  جاساپ  تەرگەگەن. ال ولاردىڭ ايىپتاۋ قورىتىندىلارى بويىنشا ءىس قاراۋ قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ  استاناسى فرۋنزەدە (قازىرگى بىشكەكتە) ءوتتى. جوعارعى سوت القاسىنىڭ مۇشەسى ءنايلا اليموۆنا يبراگيموۆا توراعالىق ەتكەن سوت ءبىر جارىم جىلداي ۋاقىتقا سوزىلعان.  سوت بارىسىندا  جالعان ايىپتاردىڭ قالاي جوققا شىعارىلعانىن ادىربەكۇلى «كازاحسكوە دەلو»: اسانباي اسقاروۆ» اتتى كولەمدى ەڭبەگىندە سۋرەتتەپ بەرەدى...

يمپەريالىق ورتالىقتىڭ  بۇرىن ادەمى سوزدەرمەن بۇركەمەلەنىپ كەلگەن شىنايى بەت-ءجۇزىن، ونىڭ جەلتوقسان ماسەلەسىمەن اينالىسقان ەميسسارلارى تانىتقان كادىمگى نەوكولونيزاتورلىق، كوممۋنيستىك وتارشىلدىق پيعىلىن جازۋشىنىڭ «تۇركىستان» گازەتى بەتتەرىندە جيىرما شاقتى جىل بويى «اۆتورلىق باعدارلاما» ايدارى بويىنشا «كازاحسكوە دەلو» تاقىرىبىمەن جاريالاپ تۇرعان وسىنداي جۋرناليستىك زەرتتەۋ ماقالالارىنان ايقىن كورەسىڭ. كوزى ءتىرى كۋالەرمەن قاتار ارحيۆ قويماسىن اقتارىپ تاپقان مول دەرەكتەردى كەلتىرە وتىرىپ، اۆتور بۇل تاقىرىپتا جازىقسىز جاپا شەككەن قىرىققا جۋىق تۇلعالار جايىندا  زەرتتەۋ ماقالالارىن جازىپتى. ولار ادەتتە گازەتتىڭ  بىرنەشە بەتىندە، كەيبىرەۋلەرى تىزبەكتەلىپ بىرنەشە نومىردە  جاريالانعانىن بىلەمىز.

وسى جاريالانىمداردىڭ قاتارىندا جازۋشىنىڭ قوناەۆ پەن اسقاروۆتان باسقا وقىتۋشى-عالىم ومىربەك جولداسبەكوۆ، ءىرى كاسىپورىن باسشىسى رزاباي   حوبدابەرگەنوۆ، زاڭگەر-عالىم سالىق زيمانوۆ، ادەبيەت سىنشىسى، مەملەكەت قايراتكەرى ساعات اشىمباەۆ، وقىتۋشى-عالىم، مەملەكەت قايراتكەرى كوپجاسار نارىباەۆ، اقىن، جەلتوقسان شىندىعىن الەمگە تۇڭعىش جاريا ەتكەن حالىق قالاۋلىسى مۇحتار شاحانوۆ، سونداي-اق كوتەرىلىسكە تىكەلەي قاتىسقان  جاستار: قايرات رىسقۇلبەكوۆ، جانسايا ءسابيتوۆا، گۇلنار بايبوسىنوۆا، مىرزاعۇل ابدىقۇلوۆ، ەرلان دەكەلباەۆ، بولات شاراحىمباي جانە تاعى باسقالار جونىندە ارحيۆ ماتەريالدارىنا سۇيەنىپ جازعاندارى بار. بۇلار جايىنداعى جاريالانىمداردان كوتەرىلىس كۇندەرى جازالاۋشىلار جانە جۋاسىتۋشىلار دەڭگەيىنە دەيىن قۇلدىراعان سوۆەتتىك قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتشىلەرىنىڭ الاڭعا شىققان جاستارعا كورسەتكەن قانقۇيلى قىلىقتارى، ۇستالعانداردىڭ ىستەرىن تەرگەۋشىلەردىڭ كوپە-كورنەۋ بۇرمالاپ جۇرگىزۋلەرى، سۋديالاردىڭ سوتتالۋشىلارعا قايتكەندە دە الدىن-الا بەلگىلەنگەن جازانى بەرۋدى عانا كوزدەگەنى، ءسويتىپ سوتتا قورعاۋشى جاق تاراپىنان كەلتىرىلگەن شىندىقتى اشاتىن وزگە  ماڭىزدى دەرەكتەردى كوزگە ىلمەي، كەرى قاعىپ وتىرعانى جونىندە وقيسىز. ولاردىڭ، ياعني «دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ىزگىلىكتى، ەڭ ءادىل سوۆەتتىك سوتتىڭ» وتار قۇلدارى ىسپەتتى جەلتوقسانشىلاردى يمپەريا مۇددەسىن قورعاپ سوتتاۋ ءتاسىلىن كورگەندە ەرىكسىز جەركەنەسىز. جۇرتتىڭ بوستاندىققا، ناعىز دەموكراتياعا ۇمتىلۋىنىڭ، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى باعالاي بىلۋگە قۇشتارلىعىنىڭ سىرىن وتكىر سەزىنەسىز.

كولبايدىڭ «كەبەنەك كيگەن كەلەدى» دەپ اتالعان تاماشا دەرەكتى پوۆەسى بار. حيكاياتتا جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بايلانىستى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن مىرزاعۇل ابدىقۇلوۆتىڭ جارى قازىناگۇل بازارباەۆا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ميليتسيا، تەرگەۋشى، سۋديا دەپ اتالاتىن جاندايشاپتارى جاساعان، ءوز كوزى كورگەن وزبىرلىقتارى مەن ايۋاندىقتارىن ءبىرىنشى جاقتان باياندايدى. جازۋشى وسىنداي ادەبي ءتاسىل قولدانىپ، كۇيەۋىنىڭ ۇلتتىق كەمسىتۋشىلىككە قارسى تۇرۋعا ءماجبۇر بولعانىن دالەلدەۋ ءۇشىن ەشكىمنەن جاسقانباستان، ەشتەڭەدەن تايىنباي، ادىلەتتىلىك تابۋعا بىلەك سىبانا كىرىسكەن جاس كەلىنشەكتىڭ تەبىرەنتەرلىك، تاعدىر-تالايى بەينەسىن جاسايدى. قازىناگۇل: «زاتىم ايەل بولسام دا ارىمنىڭ تازالىعى ءۇشىن، كۇيەۋىم مىرزاعۇلدىڭ كىناسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسۋگە بەلىمدى بۋدىم» دەپ بەكىنەدى. تاباندىلىقپەن قۇزىرلى ورىندارعا بارىپ ءجۇرىپ، كوپ قيىنشىلىقتان كەيىن، اقىرى، جەڭىسكە جەتەدى: ونى كسرو جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ توراعاسى اندرەي گرومىكو قابىلداپ، ەرىنە بەرىلگەن ءولىم جازاسىن جيىرما جىل تۇرمەگە اۋىستىرادى. ول: «قامىقپا، قىزىم. ۋاقىت وزگەرىپ جاتىر. كۇيەۋىڭ وندا ۇزاق وتىرمايدى»، – دەيدى. «ونىڭ اق باتاداي اق تىلەگىنەن جۇرەگىم جارىلا جازداپ، ەسىم شىعىپ كەتكەنى سونشالىق، – دەپ ەسكە الادى  قازىناگۇل، – كەڭسەسىنەن شىعىپ، اباجاداي ەسىگى جابىلعان كەزدە: «سپاسيبو، اندرەي اندرەەۆيچ!»، − دەدىم. كومەكشىسى تولقىپ كەتكەن جان دۇنيەمدى ءتۇسىندى-اۋ دەيمىن، جىميىپ كۇلىپ: «گرومىكو ەسىكتىڭ ارعى جاعىندا»، − دەدى يەگىمەن مەڭزەپ. سوندا عانا ءوزىمنىڭ قايدا تۇرعانىمدى ءبىلدىم...» كەيىن اۆتوردىڭ وسى دەرەكتى پوۆەسى جەلىسىمەن جازۋشى ەرتاي ايعاليەۆ تراگەديالىق پەسا جازىپ شىقتى.

اتالعان «اۆتورلىق باعدارلاما» ايدارىمەن كولباي ادىربەكۇلىنىڭ 1989 جىلدىڭ 16–19 ماۋسىم كۇندەرىندەگى جاڭاوزەن وقيعاسى، ياعني قازاقتاردىڭ كەڭەس زامانىنداعى الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىككە قارسى شىققان تاعى ءبىر كوتەرىلىسى تۋرالى ارحيۆ ماتەريالدارى بويىنشا جۋرناليستىك زەرتتەۋى جاريالانعانىن ايتا كەتكەن ءجون. كەزىندە دە، كەيىن دە ساياسات ىڭعايىمەن كوپ ايتىلا قويماعان وسى كۇردەلى دۇربەلەڭدى ءسات تۋرالى جازعاندارى وقىرمانىن شىنشىلدىعىمەن ريزا ەتتى.  گازەتتىڭ بىرنەشە سانىندا جارىق كورگەن بۇل اۋقىمدى  زەرتتەۋشىلىك جۇمىسىنىڭ كولەمى ءبىر كىتاپتىڭ جۇگىن كوتەرىپ تۇر.

ارنايى اتاپ ايتا كەتەتىن ءجايت سول، جازۋشى كولباي ادىربەكۇلىنىڭ كوپشىلىككە بەيمالىم ماتەريالعا باي زەرتتەۋ جۇمىستارىنان ازىرگە «حح عاسىر: سوڭعى رەپرەسسيا» دەگەن اتپەن ءبىر عانا كىتابى شىقتى. بەس-التى كىتاپقا جۇك  بولاتىن باسىم كوپشىلىگى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تەك گازەت بەتتەرىندە قالىپ وتىر. الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ادەبيەتتى شىعارۋمەن شۇعىلداناتىن مەكەمەلەر بۇعان نازار اۋدارسا دۇرىس بولارىنا داۋ جوق. ال ونىڭ «اۋىل حيكايالارى» تاقىرىبىمەن باسىلىمداردا جارىق كورگەن دەرەكتى اڭگىمەلەر توپتاماسى ادەبي ورتادا ءوز الدىنا ارنايى بولەك تالداۋدى قاجەت ەتەدى.

وقىرمان قۇرمەتىنە يە بولىپ جۇرگەن قالامگەر ەڭبەگى، ارينە، لايىقتى باعالانىپ تا كەلەدى. ەل نازارىن اۋدارعان جۇمىستارى ءۇشىن وعان 2004 جىلى قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ، 2006 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ سىيلىقتارى بەرىلگەن. 2021 جىلى جازۋشىعا تۋعان ايماعىندا ۇلكەن قۇرمەت كورسەتىلدى. كولباي ادىربەكۇلى «بايدىبەك اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعىمەن  ماراپاتتالدى.

ءوزىنىڭ تاڭداعان  تاقىرىبىنا ادالدىقپەن وقىرمان  قاۋىمعا نەبىر تانىمدى دا تاماشا تۋىندى بەرىپ كەلە جاتقان جازۋشى كولباي ادىربەكۇلىنىڭ الداعى ۋاقىتتا دا شىعارماشىلىق بيىگىنەن كورىنە بەرۋىنە تىلەكتەستىك بىلدىرەمىن. حالقىڭدى جاڭا جۇمىستارىڭمەن قۋانتا بەر، قالامداس ءىنىم! جەتپىس جىلدىق مەرەيجاسىڭ قۇتتى بولسىن!

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz