جىل سايىن قىركۇيەك ايىنىڭ سەگىزىن الەم جۋرناليستەرى وزدەرىنىڭ حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق كۇنى رەتىندە اتاپ وتەدى. وسى كۇنى بۇگىنگى تاڭدا قوعام ومىرىندە ەلەۋلى ورىن يەلەنىپ ۇلگەرگەن حالىقارالىق جۋرناليستيكا اتتى ەرەكشە الەۋمەتتىك ينستيتۋتتىڭ دامۋ جولدارىنا ءبىر ءسات كوز جۇگىرتىپ، وي ءبولىسۋدى ءجون كوردىك.

وتكەن جۇزجىلدىق قوعام ومىرىندە بۇقارالىق اقپاراتتىق قارىم-قاتىناستىڭ اتقاراتىن مىندەتىنىڭ بارعان سايىن ارتا تۇسكەندىگىن ايقىنداپ بەردى. الەۋمەتتىك تۇبەگەيلى بەتبۇرىستار، بۇرىن-سوڭدى بولماعان تەحنيكالىق پروگرەستەردىڭ عاسىرى اقپارات سالاسىندا بىرنەشە تىڭ قادامدار جاسادى. ونىڭ ءوزى ادام بالاسىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىنا جاڭاشا لەپ اكەلىپ، كۇندەلىكتى تىرشىلىك تىنىسىندا وزگەشە بايلانىستىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى. اقپاراتتىق قارىم-قاتىناستىڭ دامۋى الەۋمەتتىك ومىرگە ۇنەمى جاڭاشا ساپالىق وزگەرىستەردى اكەلىپ،  قوعامداعى اقپارات اعىنىنىڭ اياسىن كەڭەيتتى. الايدا، اتالمىش ءۇردىس بىركەلكى جۇرىلمەگەندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى.

جىل سايىن قىركۇيەك ايىنىڭ سەگىزىن الەم جۋرناليستەرى وزدەرىنىڭ حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق كۇنى رەتىندە اتاپ وتەدى. وسى كۇنى بۇگىنگى تاڭدا قوعام ومىرىندە ەلەۋلى ورىن يەلەنىپ ۇلگەرگەن حالىقارالىق جۋرناليستيكا اتتى ەرەكشە الەۋمەتتىك ينستيتۋتتىڭ دامۋ جولدارىنا ءبىر ءسات كوز جۇگىرتىپ، وي ءبولىسۋدى ءجون كوردىك.

وتكەن جۇزجىلدىق قوعام ومىرىندە بۇقارالىق اقپاراتتىق قارىم-قاتىناستىڭ اتقاراتىن مىندەتىنىڭ بارعان سايىن ارتا تۇسكەندىگىن ايقىنداپ بەردى. الەۋمەتتىك تۇبەگەيلى بەتبۇرىستار، بۇرىن-سوڭدى بولماعان تەحنيكالىق پروگرەستەردىڭ عاسىرى اقپارات سالاسىندا بىرنەشە تىڭ قادامدار جاسادى. ونىڭ ءوزى ادام بالاسىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىنا جاڭاشا لەپ اكەلىپ، كۇندەلىكتى تىرشىلىك تىنىسىندا وزگەشە بايلانىستىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى. اقپاراتتىق قارىم-قاتىناستىڭ دامۋى الەۋمەتتىك ومىرگە ۇنەمى جاڭاشا ساپالىق وزگەرىستەردى اكەلىپ،  قوعامداعى اقپارات اعىنىنىڭ اياسىن كەڭەيتتى. الايدا، اتالمىش ءۇردىس بىركەلكى جۇرىلمەگەندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى.

حح عاسىرداعى اقپاراتتىق قارىم-قاتىناستىڭ العاشقى قادامى جوعارى دامىعان ەلدەردە ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا مەرزىمدى ءباسپاسوز ومىرىندە جاسالعان شۇعىل بەتبۇرىس ارقىلى كورىنىس تاپتى. ات توبەلىندەي ازعانا وقىرمانعا عانا قىزمەت ەتكەن، تارالۋ اۋماعى تىم تار بولعان مەرزىمدى ءباسپاسوز ءوزىنىڭ 300 جىلدىق تاريحىندا تۇڭعىش رەت بۇقارانى جاۋلاپ الدى دا، عاسىرلار توعىسىندا اقپاراتتىڭ ماڭىزدى قۇرالىنا اينالدى. الەۋمەتتىك، تەحنولوگيالىق، ەكونوميكالىق كەشەندى فاكتوردىڭ ىقپالىمەن مەرزىمدى باسپاسوزدە جاڭا ساپالىق وزگەرىس پايدا بولدى. وسىلايشا جۋرناليستيكانىڭ الەۋمەتتىك ينستيتۋت رەتىندەگى ماڭىزدىلىعىنىڭ كۇرت ارتۋىنا جول اشىلدى. قالىڭ بۇقارا جاپپاي ساۋات اشىپ، بۇكىلحالىقتىق سايلاۋ جۇيەسىنىڭ ەنگىزىلۋى وزگە قوعامدىق ينستيتۋتتارمەن سالىستىرعاندا جۋرناليستيكانىڭ قوعامدىق-ساياسي ۇردىسكە ىقپال ەتۋ قابىلەتىن ارتتىردى.

اقپاراتتىق قارىم-قاتىناستىڭ ەكىنشى قادامى رەتىندە راديونىڭ ومىرگە كەلۋىن اتاپ ايتۋعا بولادى. حح عاسىردىڭ باسىندا داۋىس، دىبىسپەن اۋىزشا اقپارات جەتكىزەتىن «سىمسىز حابارشى» راديونىڭ بايلانىس سالاسىنداعى جاڭا قۇرالعا اينالۋى جۋرناليستيكا تاريحىنداعى جاڭا قۇبىلىس بولدى. 1920-30 جىلدارى راديوحابار كەڭ تاراپ، ميلليونداعان تىڭداۋشىنى قامتىعان كوپكە ىقپالى زور جاڭا ارنا قالىپتاستى. جۇرە كەلە مەرزىمدى ءباسپاسوز بەن راديوحابار اراسىندا بىرلەسكەن ءىس قيمىل مەن باسەكەگە نەگىزدەلگەن تەڭدىك ۇستانىمى تۋدى.

اقپاراتتىق قارىم-قاتىناستىڭ ءۇشىنشى قادامىنا كەلسەك، بەينەلى اقپارات جەتكىزۋگە ارنالعان تاجىريبەلىك ءىستىڭ الىس قاشىقتىقتاعى كەڭىستىككە تۇراقتى تۇردە تەلەحابار تاراتا الاتىن جاعدايعا اۋىسۋى ەدى. ناتيجەسىندە تەلەۆيزيا اتتى تەحنيكا بۇقارالىق اقپارات قۇرالىنا اينالىپ شىعا كەلدى. ەلۋىنشى جىلدارى تەلەۆيزيانىڭ باق  بولىپ قالىپتاسۋى - مەرزىمدى ءباسپاسوز بەن راديوحابار اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋىنا اكەلىپ سوعىپ، جاعدايدى وزگەرتىپ جىبەردى. تەلەۆيزيا ءوزىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ سوڭعى ساتىسىندا الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە ەڭ كوپ اۋديتورياعا يە بولدى. سونىمەن قاتار دىبىس پەن داۋىستىڭ، ءماتىننىڭ، قيمىل-قوزعالىس پەن بەينەنىڭ كومەگى ارقىلى ىقپال ەتۋ قابىلەتى زور اقپاراتتىڭ باستى قۇرالىنا اينالدى. تەلەۆيزيانىڭ قارقىندى زور سەكىرىستەرى مەرزىمدى ءباسپاسوز بەن راديونى بەلگىلى دەڭگەيدە بولسا دا داعدارىسقا ۇشىراتىپ، تەلەحابارلارمەن باسەكەلەستىكتىڭ جاڭا جاعدايىنا بەيىمدەلۋىنە، تىڭ ىزدەنىستەرمەن باسقاشا تاسىلمەن جۇمىس ىستەۋلەرىنە يتەرمەلەدى.

اقپاراتتىق قارىم-قاتىناستىڭ ءتورتىنشى قادامى حح عاسىردىڭ سوڭعى 25 جىلىندا باستالدى. وسى تۇستا تەلەۆيزيا اقپاراتىنىڭ قامتۋ اياسى تۇبىرىمەن وزگەرگەندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. عارىشتىق جانە كابەلدىك تەلەۆيزيا كۇشتى دامىپ، اسا كوپ مولشەردە اقپارات جيناۋعا، ساقتاۋعا جانە بۇكىل دۇنيەجۇزىنە جەدەل تاراتۋعا تولىق مۇمكىندىگى بار كومپيۋتەرلىك جۇيەنىڭ پايدا بولۋى جۋرناليستيكانىڭ دامۋىن جاڭا ساتىعا كوتەردى. اتالمىش جۇيەنىڭ مۇمكىندىگى - ءماتىننىڭ، داۋىس پەن دىبىستىڭ جانە بەينەلى اقپاراتتىڭ سول ساتتە جەدەل تارايتىندىعىندا ەدى. وسى سيپاتىمەن ول ءداستۇرلى باق-تا بولماعان اقپاراتتىق قارىم-قاتىناستىڭ تىڭ ءارى جان-جاقتى، بەلسەندى تۇرپاتىن قوعام ومىرىنە اكەلگەن بولاتىن.

سەكسەنىنشى جىلداردىڭ العاشقى جارتىسىندا «الەمدى جايلاعان عالامتور» - كومپيۋتەرلىك جۇيەنىڭ الەۋەتتى دامۋى 90-جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا ميلليونداعان ادامدار ءۇشىن بۇرىن-سوڭدى ومىردە بولماعان اسا ءىرى اقپاراتتىق بازالارعا ەنۋلەرىنە مۇمكىندىك بەردى. 2000 جىلدىڭ باسىندا الەمنىڭ ەكىجۇز ميلليون تۇرعىنى ونلاين اقپاراتتىق جۇيەگە ەنسە، كەلەسى التى جىلدا ولاردىڭ سانى 800 ميلليونعا جەتكەن. قىسقا مەرزىم ىشىندە مىڭداعان جۇيەدەگى ونلاين ءباسپاسوز الەمنىڭ قاي بۇرىشىندا ەكەندىگىنە قاراماستان جۇيەنى پايدالانۋشىلارعا قالاعان ساتىندە جەتكىزىلىپ تۇرۋى بۇرىنعى كەزبەن سالىستىرعاندا ءىرى جەتىستىك ەكەنى راس.

1996 جىلدان باستاپ ەلەكتروندىق جۋرناليستيكا قارقىندى دامىپ، اينالاسى ءبىر عانا جىلدىڭ ىشىندە اقش-تا وسى جۇيەدە 1300 ونلاين گازەت، جۋرنال ءوز ءىسىن جۇرگىزە باستاعان. سونىمەن 400 كۇندەلىكتى گازەتتىڭ جانە جۇزدەگەن جۋرنالداردىڭ ەلەكتروندىق نۇسقاسى پايدا بولعان جانە وننان استام كۇندەلىكتى ەلەكتروندىق باسىلىم جاڭادان شىعا باستاعان. 2000 جىلدىڭ باسىندا اقش-تا كۇندەلىكتى شىعاتىن 1500 گازەت، 18 مىڭ جۋرنال وزدەرىنىڭ جەكە Web سايتتارىن اشقان. جۇزدەگەن اقپاراتتىق اگەنتتىكتەر، تەلەكومپانيالار، راديوستانتسيالار Web-توراپتارعا يە بولدى.

كومپيۋتەرلىك جۇيەنىڭ جىلدامدىقپەن دامۋى حح عاسىرداعى اقپارات قۇرالدارىنان مۇلدە وزگەشە ساندىق تەحنولوگياعا كوشكەن، جاڭا قۇرالعا نەگىزدەلگەن جاھاندانۋ زامانىنىڭ اقپارتتىق كەڭىستىگىن قۇرىپ وتىر.  بۇگىندە ينتەرنەتتە كەڭ ماسشتابتاعى اقپاراتتىق بازاسى بار، داۋىس-دىبىسىمەن ساقتالعان، كەرى بايلانىس ورناتىلعان مۋلتيمەديانىڭ بارلىق سيپاتىن ءون بويىنا سىڭىرگەن «ونلاين - گازەتتەر» مەن «ونلاين - جۋرنالدار» پايدا بولدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ الداعىنى بولجاۋلارىنشا، كومپيۋتەرلىك اقپاراتتىق قاتىناس جۇيەسىنىڭ كومەگى ارقىلى مەرزىمدى ءباسپاسوز، راديو، تەلەۆيزيا ۇشەۋىنىڭ ءوزارا بىرىگىپ، ءبىر-بىرىنە ءسىڭىسۋ ءۇردىسى جۇرىلمەك.

سەكسەنىنشى جىلدارى امەريكا عالىمى ا.توففلەر وندىرىستىك پروگرەستىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان كەڭ ارناداعى اقپارات قابىلداۋشىلارعا ارنالعان ءداستۇرلى باق-تىڭ داۋرەنى ءبىتتى، ەندى وندىرىستەن كەيىنگى الەۋمەتتىك اقپارات قابىلداۋشىلاردىڭ ءارتۇرلى توپتارىنا ارنالعان «ميكرو وقىرمان-تىڭداۋشى-كورەرمەندەرگە» ۇسىنىلاتىن اقپاراتتىق قارىم-قاتىناستىڭ جاڭا قۇرالدارىنىڭ كۇنى تۋدى دەگەن تۇجىرىم جاساعان. باق-تىڭ توپتاستىرىلۋىن تەجەۋ ياعني، اقپارات قابىلداۋشىلاردىڭ قاجەتتىلىكتەرى مەن سۇرانىستارىنا ساي بەلگىلى ءبىر سالالار مەن توپتارعا ءبولىنۋ ءۇردىسى الەۋمەتتىك سەبەپتەردىڭ، تەحنولوگيالىق پروگرەستىڭ، جارناما بيزنەسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى تۋىندايدى. بەلگىلى ءبىر باعىت بويىنشا سالالارعا بولىنگەن ونداعان ارنالارى بار عارىشتىق جانە كابەلدىك تەلەۆيزيانىڭ كەڭ ءورىس الۋى اقپارات قابىلداۋشىلاردىڭ توپتارعا بولىنۋلەرىنە ەلەۋلى ىقپال ەتىپ وتىر. سونىمەن بىرگە تاعى ءبىر اسەر ەتۋشى فاكتور - تۇتىنۋشىلار نارىقتىڭ ءارتۇرلى ءارتۇرلى سالالارىنا قىزىعاتىنى، ءتۇرلى باعىتتاعى قاجەتتىلىكتەر مەن سۇرانىستار جانە سوتسيولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە نەگىزدەلگەن سالالىق جارناما تەحنولوگيالارىنىڭ ومىرگە دەندەپ ەنۋى. اتالمىش ءۇردىس الەمدى تورلاعان كومپيۋتەرلىك جۇيە دامىعان سايىن كۇش الۋ باعىتى بايقالىپ وتىر.

اقپارات قابىلداۋشىلاردىڭ بەلگىلى ءبىر ۇلگىسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتكەن جۋرناليستيكانىڭ كوممەرتسيالىق سيپاتى بارعان سايىن تەرەڭدەپ، ەلەكتروندىق اقپارات قۇرالى اتتى مەرزىمدى ءباسپاسوزدىڭ اسا كۇشتى باسەكەلەسىنىڭ تۋى باتىس ەۋروپا مەن اقش مەديا سالاسىنىڭ دامۋىنا داعدارىستىڭ ۇشقىنىن تاستادى. باسەكەلەستىك بارىسىندا العا شىققان ءباسپاسوزدىڭ جەتەكشىلىك ورىنعا جايعاسۋى داعدىرىستىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپ بولدى. ايتالىق، نيۋ-يورك مەرزىمدى ءباسپاسوزى مەن جارناما نارىعىندا ءبىر كەزدە ونشاقتى كۇندەلىكتى گازەت باسەكەلەسىپ كەلگەن بولسا، 90-جىلداردىڭ باسىندا نەبارى ءتورت-اق گازەت قالعان. شىن مانىندە، نيۋ-يوركتىڭ نارىعىندا كۇندەلىكتى «The New York Times» گازەتى عانا بيلەپ-توستەپ، كوممەرتسيالىق قىزمەت پەن جارناما تابىسىنىڭ كوپ بولىگىن يەمدەنىپ وتىر. مۇنداي كورىنىستەر ەۋروپانىڭ ءىرى قالارىنىڭ بارلىعىنا دەرلىك ءتان. اسىرىەسە، ساياسي پارتيالاردىڭ باسىلىمدارى ەۋروپادا وتە اۋىر جاعدايعا تاپ بولىپ، وقىرماندارىنىڭ سانى كۇننەن كۇنگە ازايا تۇسۋدە. گەرمانيادا بۇرىن كوپ تيراجبەن جارىق كورەتىن جۇزگە تارتا گازەت بولسا، 90-جىلدارى جالعىز گازەت، ياعني، دەموكراتيالىق سوتسياليزم پارتياسىنىڭ «Meues Deutshland»-سى عانا قالعانى جوعارىدا ايتقانىمىزعا دالەل بولسا كەرەك.

1978 جىلى ەۋروپا كەڭەسى پارلامەنتىنىڭ اسسامبلەياسى وسى اۋماقتاعى مەرزىمدى ءباسپاسوزدىڭ دامۋىندا داعدارىستىڭ پايدا بولعانىن مويىنداي وتىرىپ،  گازەت، جۋرنالدارعا مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ قاجەت دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن. اسسامبلەيا ءباسپاسوز رەداكتسيالارىنا، ونى شىعارۋشىلارعا دوتاتسيا بەرىلۋىن، پوچتا، بايلانىس، سالىق، كەدەن جانە وزگە دە جەڭىلدىكتەردىڭ جاسالۋىن ۇسىنىس ەتكەن. وسى ساياساتتى جۇزەگە اسىرعان ەلدەر بۇگىندە بەلگىلى ناتيجەلەرگە جەتىپ وتىر. گوللانديا، نورۆەگيا، اۆستريا سەكىلدى ەلدەردە بارلىق كۇندەلىكتى گازەتتەرگە قارجىلىق قولداۋ كورسەتىلەدى. شۆەتسيادا مەملەكەتتىڭ كومەگىنىڭ ارقاسىندا سوتسيال-دەموكراتتاردىڭ «Arbetet» (ەڭبەك), كونسەرۆاتيۆتەردىڭ «Svenska Dagbiadet» (شۆەتسيانىڭ كۇندىزگى گازەتى) دەگەن ەكى ءىرى ساياسي گازەتتى ساقتاپ قالۋدىڭ مۇمكىندىگى تۋعان. شۆەتسيادا جەرگىلىكتى گازەتتەردى قولداۋدىڭ ارنايى باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلسا، گوللانديادا 1974 جىلدان گازەت، جۋرنالدارعا كومەك كورسەتۋدى كوزدەيتىن ءباسپاسوز، اقپارات قورى جۇمىس ىستەيدى.  اۆستريا، انگليا، گوللانديا، نورۆەگيا، فرانتسيا ەلدەرىندە باق-عا پوچتا مەن بايلانىس قىزمەتتەرى ارقىلى جەڭىلدىك جاسالاتىندىقتان ەكونوميكالىق جاعىنان پايدالى جۇمىس ىستەۋگە قولعابىس تيگىزەدى. ۇكىمەت ورنىنان كورسەتىلەتىن قارجىلىق قولداۋلار مەن ءارتۇرلى جەڭىلدىكتەر رەداكتسيانىڭ دەربەستىگىن قامتاماسىز ەتۋگە، باسپاسوزدەگى پىكىرالۋاندىقتى ساقتاۋعا جانە باق-تىڭ ورتالىقتاندىرىلۋىنان تۋىندايتىن كەرى جايلاردى شەكتەۋگە كومەكتەسەدى.

كوز الدىمىزدا كەڭ ءورىس الىپ، قارىشتاپ دامىپ كەلە جاتقان كومپيۋتەرلىك اقپارات قاتىناسى جۇيەسى، حابارلاردىڭ ساندىق تەحنولوگياسى مەن اقپاراتتىڭ توپتاستىرىلۋى ءباسپاسوز قۇرالدارىنىڭ ءداستۇرلى كەلبەتىن تۇبىرىمەن وزگەرتتى. الايدا، حح عاسىر جۋرناليستيكاسىنىڭ دامۋىندا كەزدەسىپ وتىرعان كەيبىر قايشىلىقتار مەن وزەكتى ماسەلەلەر تولىقتاي شەشىمىن تاپقان جوق. حح عاسىردىڭ سوڭىندا الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە باق-تىڭ كوممەرتسيالىق قۇرال رەتىندە كورىنىس تابۋى ءبىرشاما كۇش الدى. گازەت، جۋرنال باسۋ، باعدارلاما دايىنداۋ ءۇردىسى اقپاراتتىق ءوندىرىستىڭ سالاسىنا اينالىپ، تۇتىنۋشىلاردىڭ نارىقتىق تالاپتارىنا بوي ۇرعان ىسكەرلىك سيپات، ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋگە باعىتتالعان مەنەدجمەنت، ماركەتينگ ستاندارتتارى ەنگىزىلۋدە. اقش اقپارات سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ  «امەريكانىڭ اقپاراتتىق ءوندىرىسى - بيزنەس» دەپ مالىمدەۋلەرى كەزدەيسوقتىق بولماسا كەرەك. باتىس ەۋروپانىڭ وزىندە باق-تى - «مەديا-ءوندىرىس»، جۋرناليستەردىڭ تۋىندىلارىن نارىقتاعى وزگە تاۋارلارمەن بىردەي «مەديا-ءونىم» دەپ اتايتىن بولدى.

كوممەرتسيالىق باعىتتاعى جۋرناليستيكادا (profilt seeking) جۋرناليست پەن ءباسپاسوز، اقپارات قۇرالى بەلگىلى ءبىر نارىققا قىزمەت ەتۋگە ءتيىس دەگەن دۇنيەتانىم ورنىقسا، ءداستۇرلى جۋرناليستيكادا ەڭ الدىمەن ازاماتتارعا، قوعامدىق ساناعا نەمەسە جەكە تۇلعالار بولىپ تابىلاتىن وقىرماندارعا جول تارتۋعا ءتيىس دەلىنەدى.

جۋرناليستيكانىڭ كوممەرتسيالىق سيپاتى باسىمدىق تانىتىپ وتىرعان كەزەڭدە نارىق مەحانيزمدەرى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلاتىن باق پەن ءجۋرناليستىڭ قىزمەتىن ەكونوميكالىق تۇرعىدان ۇيلەستىرۋ ماڭىزدى مىندەت اتقارادى. نارىق قىسىمىنىڭ ءوزى باسەكەلەستىك اياسىندا قىزمەتىن جۇرگىزىپ وتىرعان باق پەن ءجۋرناليستىڭ ارتىقشىلىعىن جانە «ويىن ەرەجەسىن» انىقتاپ بەرەتىندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. كوممەرتسيالىق فاكتوردىڭ قازىرگى باق-تىڭ قىزمەتىنە قالاي اسەر ەتىپ وتىرعانىن امەريكا جۋرناليستيكاسىنان انىق كورۋگە بولادى. توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا اتالمىش ەلدىڭ گازەتتەرى ءوز بيۋدجەتىنىڭ 80 پايىزىن جارنامادان، 20 پايىزىن جازىلۋشىلار مەن ساتۋدان تۇسكەن اقشادان قۇراعان. ياعني، جارناما بەرۋشىلەر مەن وقىرمانداردىڭ گازەت قارجى كوزىن قۇراۋداعى ارا  سالماعى 4:1 بولىپ وزگەرگەن. جارنامانىڭ وسىنشاما زور ىقپالى ءباسپاسوزدىڭ مازمۇنىنا دا اسەر ەتىپ، مەيىلىنشە وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىن اۋداراتىنداي ماتەريالدار جاريالاۋدى كوزدەيتىن بولدى. ايتالىق، 90-جىلداردىڭ باسىندا اقش گازەتى تىلشىلەرىنىڭ  19 پايىزى سپورت، 8 پايىزى قىلمىس جانە سوت ءىسى جايىنداعى ماسەلەلەر، 7 پايىزى بيزنەس تاقىرىبى بويىنشا ارنايى ماماندانعان. ولاي بولسا، قوعامدىق، الەۋمەتتىك جانە ءبىلىم ماسەلەلەرى بويىنشا ماماندانۋشىلار نەبارى ءتورت-اق پايىزدى قۇراعان.

حح عاسىردىڭ سوڭعى 25 جىلىندا كوممەرتسيالىق تەلەۆيزيا ءبىرشاما قارىشتاپ دامۋمەن قاتار اقىلى حابارلار، باعدارلامالار ازىرلەۋ كوپتەپ قولعا الىنعان. ءدال وسى ءۇردىس بۇگىندە ەۋروپا وداعى ەلدەرى قاۋىمىنىڭ باس اۋرۋىنا اينالدى. مەملەكەت، ۇكىمەت تاراپىنان قوعامدىق تەلەۆيزيانى دامىتۋ، قولداۋدا ناقتى قادامدار جاسالىپ تا جاتىر. الايدا، قالاسا دا، قالاماسا دا كوممەرتسيالىق تەلەۆيزيامەن باسەكەلەسۋگە ءماجبۇر قوعامدىق تەلەكومپانيالار جارناما مەن كوممەرتسيالىق قىزمەتتىڭ جابىق فورمالارىن كەڭىنەن پايدالانۋعا كوشتى.

سوڭعى 20 جىلدا ءىرى تەلەكومپانيالار بۇقارانىڭ نازارىن  ەرەكشە اۋداراتىن شوۋ باعدارلامالار، سپورتتىق سايىستار سەكىلدى وقيعالاردى بىرىڭعاي كورسەتۋمەن اينالىساتىن قۇقىققا يە بولۋلارى ءجيى بايقالۋدا. مۇنداي قۇقىقتاردى كوبىنەسە قارجى، ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەرى مىقتى كوممەرتسيالىق تەلەكومپانيالاردىڭ يەلەنىپ جاتۋى قوعامدىق تەلەۆيزيانىڭ قىزمەتىنە كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىر.

جۋرناليستيكاتانۋشىلاردىڭ تۇجىرىمداۋلارىنشا، باق-تىڭ كوممەرتسيالىق سيپاتى بارعان سايىن تەرەڭدەپ، كومپيۋتەرلىك جۇيەنى كەڭىنەن پايدالانۋى حح عاسىردىڭ سوڭىندا باي مەن كەدەيدىڭ قايشىلىعى اراسىندا اقپاراتپەن قامتاماسىز ەتۋ دەگەن تاعى ءبىر ءىرى ولشەمنىڭ كەلىپ قوسىلۋىنا تۇرتكى بولدى. وقىرمانداردىڭ ءبىر بولىگى ينتەرنەتتەن باستاپ، بارلىق اقپارات كوزدەرى مەن ارنالاردى پايدالانسا، كەلەسى توبى اقشا-قاراجاتتىڭ تاپشىلىعىنان اقپارات قابىلداۋ مۇمكىندىكتەرى وتە شەكتەۋلى بولىپ وتىر.

حح عاسىردا الەمنىڭ ونەركاسىبى جوعارى دامىعان ەلدەرىنىڭ باق-ىنىڭ دامۋىنداعى ەلەۋلى ءبىر كورىنىس - ولاردىڭ ساناۋلى ءىرى كونتسەرندەردىڭ يەلىگىنە شوعىرلانۋى بولىپ وتىر. ءحىح-حح عاسىرلار توعىسىندا اقش-تا، انگليادا، گەرمانيادا، فرانتسيادا پايدا بولعان مونوپوليالىق بىرلەستىكتەر وتكەن عاسىردىڭ باستاپقى جارتىسىندا ءوز ەلدەرىنىڭ مەديا نارىعىندا جەتەكشى ورىندارعا شىققان.

دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى سوعىستان كەيىن باتىس ەلدەرىندە مەديا-كورپوراتسيالار اقپاراتتىق ەمەس ءىرى كومپانيالارمەن قىزمەتتىك بايلانىستار قۇرۋى ءىرى مەديا-كورپوراتسيالاردىڭ پايدا بولۋىنا تۇرتكى بولعان. ولار الەمدىك اقپارات نارىعىنا ەنۋ ماقساتىمەن ءىس قىزمەتتەرىن ەلارالىق باعىتقا بۇرعان. بۇگىندە اقپاراتتىق قارىم-قاتىناستىڭ ەڭ سوڭعى ۇلگىدەگى تەحنولوگياسىن پايدالاناتىن قارجى، ەكونوميكالىق ءىرى بازالى كورپوراتسيالار حالىقارالىق اقپارات نارىعىندا الدىڭعى قاتاردا ءجۇر. ولاردىڭ ءىس قىزمەتىنىڭ بۇكىلالەمدى قامتي باستاۋى اقپارات ءوندىرىسىنىڭ جاھاندانۋى بولسا كەرەك.

ءىرى مەديا-كورپوراتسيالارعا قاراستى اقش-تىڭ «International Gerald Tribune»، «USA Today»، «Wall Street Journal»، انگليانىڭ «Financial Times»، فرانتسيانىڭ «Le Monde»، گەرمانيانىڭ «Frankfurter Allgemeine Zeitung» گازەتتەرى جانە «Time»، «Newsweek»، «Readers Digest» (اقش) جۋرنالدارى سىندى مەرزىمدى ءباسپاسوز الەمنىڭ كوپ ەلدەرىنە ءىرى تيراجبەن تاراتىلۋدا. ولاردىڭ كوبىنىڭ شەت ەلدەرگە ارنالعان نۇسقالارى بار. ءىشىنارا وقىرمانداردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە ساي جەرگىلىكتى ۇلتتاردىڭ تىلدەرىندە دە جارىق كورەدى. وسى سيپاتتاعى گازەت، جۋرنالداردىڭ الەمدە كوپتەپ تارالا باستاۋى «حالىقارالىق» نەمەسە «جاھاندانۋ» باعىتىنداعى مەرزىمدى ءباسپاسوزدىڭ جاڭا ۇلگىسىنىڭ قالىپتاسىپ كەلە جاتقاندىعى جايىندا تۇجىرىم جاساۋعا زەرتتەۋشىلەردى يتەرمەلەپ وتىر.

قازىرگى تاڭدا باسەكەلەستىكتىڭ جاعدايى اسا كۇردەلى سيپاتقا ەنىپ، جاڭا زامانداعى اقپاراتتىق بيزنەستىڭ حالىقارالىق تۇرپاتقا كوشۋى الداعى ۋاقىتتا مەديا-كونتسەرندەردىڭ بىرىگىپ، ۇلعايا ءتۇسۋ باعىتىن اڭعارتادى. امەريكا جۋرناليستيكاتانۋشىلارىنىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، 80-جىلداردىڭ باسىندا الەمدىك ماسس-مەديا سالاسىندا 50 ءىرى كورپوراتسيا العا شىققان بولسا، بۇل سان 1989 جىلى - 29, 1990 جىلى - 23, 1992 جىلى - 14, 1997 جىلى - 10 بولىپ ازايعان ەكەن.

2000 جىلدىڭ باستاپقى جارتىسىندا الەمنىڭ اقپارات نارىعىندا بار-جوعى التى-اق كونتسەرن جەتەكشى ورىندا بولعان. سول التاۋدىڭ بەسىنىڭ ورتالىعى اقش-تا، بىرەۋى عانا گەرمانيادا ەدى. بۇل 1998 جىلى الەمنىڭ ەڭ ءىرى ءباسپاسوز ورىندارىنىڭ ءبىرى «رەندوم حاۋس»-تى ساتىپ العاننان كەيىن جاھاندىق مەديا جۇيەگە اينالعان «بەرتەلسمان» كونتسەرنى بولاتىن.

توقسانىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا الەم اقپارات نارىعىندا العا شىققان ەلارالىق كورپوراتسيا - «تايم-ۋورنەر» بولدى. ونىڭ اياسىندا تەرنەردىڭ «CNN News Group»، كوڭىل كوتەرۋگە ارنالعان تەلەۆيزيانىڭ كابەلدىك جۇيەسى، نۆو-نىڭ اقپاراتتىق جانە ادەبي-كوركەم باعدارلامالار ارناسى، سازدى اۋەندىك «Warner Musik Group»، «New Line Cinema» كينو كومپانياسى، كوپتەگەن باسپالار، كىتاپ دۇكەندەرى، كىتاپقۇمارلاردىڭ كلۋبى، ينتەرنەتتەگى جۇزدەگەن ونلاين باسىلىمدار، Web سايتتار قىزمەت جۇرگىزەدى. 2000 جىلى قاڭتاردا «تايم-ۋورنەر» مەن «امەريكان ونلاين»  كورپوراتسياسىنىڭ بىرىگۋى ءىرى مەگا-كونتسەرنگە اينالۋعا جول  اشتى. ولار بىردەن ءححى عاسىردى «ينتەرنەت ءداۋىرى» بولادى دەپ جاريالاعان. جاڭا كونتسەرننىڭ قاتارىنا 33 ءىرى جۋرنال، نۆو، CNN, TBS, TNT, Cartoon Network جانە وزگە ونداعان باق، كينو كومپانيالار، «Compuserve»، «Netscape» سەكىلدى كومپيۋتەرلىك اقپارات قاتىناس جۇيەسى كىرەدى.

ەكىنشى باستى مەديا-كونتسەرن - «ۋولت-ديسنەي». ونىڭ قاتارىنا جۇزدەگەن اقپارات قۇرالدارىمەن قاتار الەمنىڭ ەڭ ءىرى تەلەكومپانياسى امەريكاندىق اۆس كىرەدى. جوعارىدا اتالعان ءىرى التاۋدىڭ قاتارىنا «عوح» تەلەجۇيەسى، «Fox News Channel»-ءدىڭ يەسى ر.مەردوكتىڭ «نيۋز كورپورزيشن»، NBC تەلەجۇيەسى، CNBC كابەلدىك جۇيەنىڭ مەنشىك يەسى «جەنەرال ەلەكتريك» كونتسەرنى، تاۋلىك بويى حابار تاراتاتىن كابەلدىك تەلەۆيزيانىڭ MSNBC ارنانى مەنشىكتەيتىن «مايكروسوفت» كورپوراتسيالارى جاتقىزىلادى.

جۋرناليستيكا «ينفو-نوو» اياسىنداعى كورىنىسكە اينالدى دەگەن ءسوز ءجيى ەستىلەتىن بولدى. اقپاراتتىق قاتىناس جۇيەسىنىڭ جاھاندانۋى بۇكىلالەم حالىقتارى مادەنيەتىنىڭ ءوزارا ىقپال ەتۋىنە، بايىتىلىپ دامۋىنا، اقپاراتتى دۇنيەنىڭ قاي بۇرىشىنا دا جەدەل جەتكىزۋگە لايىقتالعان اشىق قوعامنىڭ قالىپتاسۋىنا قولايلى جاعداي تۋدىرىپ وتىر. سونىمەن قاتار ەلدەر مەن حالىقتاردىڭ مادەنيەتىن، سالت-ءداستۇرىن، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن جوعالتۋىنا، ساناسىن ءبىر قالىپقا سالىپ تەڭەستىرۋىنە ىقپال ەتۋى دە عاجاپ ەمەس.

بۇقارالىق اقپارات قارىم-قاتىناسىنىڭ تاريحي دامۋى قايشىلىققا تولى، كۇردەلى بولسا دا قازىرگى  وركەنيەت ءۇشىن ونىڭ الار ورنى، ماڭىزدىلىعى  ەرەكشە ەكەندىگى داۋ تۋدىرماسا كەرەك. جۋرناليستيكا ادامزات تاعدىرىنا ماڭىزدى ىقپال جاساۋمەن قاتار ونىڭ اقپاراتىنىڭ جاھاندىق كەڭىستىگى قالىپتاسىپ كەلەدى.

اقپاراتتىق قارىم-قاتىناستىڭ جاھاندىق جۇيەسى پايدا بولىپ، ءىس قيمىلىنىڭ قارقىن الۋى ادام قولىمەن جاسالعان جاھاندىق اۋماقتىڭ بەلگىلى بولىگى دەربەستەنىپ «نوو سفەرا»-نى، ونىڭ اقپاراتتىق اياسىن تۋدىرىپ وتىر. بۇل جايىندا رەسەيلىك عالىم ە.ا.كورنيلوۆتىڭ «اقپاراتتىق نوو-سفەرا - ادام بالاسىنىڭ جاساعان ءبىلىمى، تانىمى سەكىلدى رۋحانياتتىڭ، وركەنيەتتىك دامۋدىڭ، جاڭا تەحنولوگيانىڭ جەتىستىگى، قوعامدىق مادەني دامۋدىڭ ناتيجەسى ءارى جۋرناليستيكا تەورياسىنىڭ مەن كەيبىر ناقتى عىلىمي زەرتتەۋدىڭ كەشەندى نىساندارىنىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىس» - دەپ ەرەكشە اتاپ كورسەتكەنى بار.

وسىلايشا، بۇكىلالەمدە جۋرناليستيكا اقپاراتى ىقپالدى ءارى ءىرى قوزعاۋشى كۇشكە اينالىپ وتىر.

«اباي-اقپارات»