ن.نازارباەۆ: ...بابالار رۋحى - ارۋاق - مەنى كۇن سايىن جەلەپ-جەبەپ وتىرادى. ءدىني سەزىم جانە بابالارىما دەگەن سەنىم - بۇل مەنىڭ وزەكتى ءىسىم. مەن بابالارىمدى ارۋاقتىڭ قولداعانىن بىلەمىن، سونداي-اق ولار مەنى دە جەلەپ-جەبەيتىنىنە سەنەمىن. مىنە، مەنىڭ پايىمداۋىمدا، قازاقتىڭ كلاسسيكالىق ءداستۇرلى كوشپەلى قوعامىندا قازاقتار وسىلاي عۇمىر كەشسە كەرەك.

...مەن ءۇشىن اتا-بابا رۋحىنا، ارۋاققا باس يۋ سەزىمدەرى ولاردىڭ يدەالىن جالعاستىرۋ دەگەن سەزىمدەرمەن استاسىپ كەتكەن. ال اتا-بابالارىمىزدىڭ يدەالى ءبىزدىڭ بۇگىنگى ءومىر-تىرشىلىگىمىزدىڭ ەڭ كيەلى ۇستانىمدارىمەن ساي كەلىپ جاتىر.

(ن.ءا.نازارباەۆ. تاريح تولقىنىندا. الماتى «اتامۇرا» 2003 ج.، 41-بەت)

اسىقپاڭدار، ارتىمىزدا قازى بار،

تەرگەپ تالاي، سۇيەكتەرىڭ قازىلار.

پايعامباردى ساتىپ وتىر ءتىللا العان،

ياھۋدامەن بىرگە اتتارىڭ جازىلار.

احمەت بايتۇرسىنۇلى

ن.نازارباەۆ: ...بابالار رۋحى - ارۋاق - مەنى كۇن سايىن جەلەپ-جەبەپ وتىرادى. ءدىني سەزىم جانە بابالارىما دەگەن سەنىم - بۇل مەنىڭ وزەكتى ءىسىم. مەن بابالارىمدى ارۋاقتىڭ قولداعانىن بىلەمىن، سونداي-اق ولار مەنى دە جەلەپ-جەبەيتىنىنە سەنەمىن. مىنە، مەنىڭ پايىمداۋىمدا، قازاقتىڭ كلاسسيكالىق ءداستۇرلى كوشپەلى قوعامىندا قازاقتار وسىلاي عۇمىر كەشسە كەرەك.

...مەن ءۇشىن اتا-بابا رۋحىنا، ارۋاققا باس يۋ سەزىمدەرى ولاردىڭ يدەالىن جالعاستىرۋ دەگەن سەزىمدەرمەن استاسىپ كەتكەن. ال اتا-بابالارىمىزدىڭ يدەالى ءبىزدىڭ بۇگىنگى ءومىر-تىرشىلىگىمىزدىڭ ەڭ كيەلى ۇستانىمدارىمەن ساي كەلىپ جاتىر.

(ن.ءا.نازارباەۆ. تاريح تولقىنىندا. الماتى «اتامۇرا» 2003 ج.، 41-بەت)

اسىقپاڭدار، ارتىمىزدا قازى بار،

تەرگەپ تالاي، سۇيەكتەرىڭ قازىلار.

پايعامباردى ساتىپ وتىر ءتىللا العان،

ياھۋدامەن بىرگە اتتارىڭ جازىلار.

احمەت بايتۇرسىنۇلى

مۇرتازا بۇلۇتايدىڭ الماتى قالاسىنداعى «ءبىلىم» باسپاسىنان  «اتا-بابا ءدىنى. تۇركىلەر نەگە مۇسىلمان بولدى؟» اتتى ەڭبەگىنىڭ جارىققا شىققاندىعىنا دا ءبىراز جىلدىڭ ءجۇزى بولعان. اۆتور اتالعان كىتابىندا تاريحتاعى وتكەن بابالارىمىزدىڭ تۇتىنعان دىنىنە، سەنىم-نانىمىنا، ادەت-عۇرپىنا، مادەنيەتىنە توقتالىپ، وزىنشە تالداۋ جاساپ، ساراپقا سالىپ، تاريحي دەرەك كوزدەرىنەن ءبىراز مالىمەت كەلتىرگەن.

الگى ەڭبەگىندە مۇرتازا مىرزا قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنا ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى رەتىندە باعا بەرىپ، توزىعى جەتكەن ءداستۇردى وسى  دامىعان زاماندا تۇتىنۋدىڭ ءوزى ناداندىققا، قاراڭعىلىققا اپاراتىن بىردەن ءبىر باستاۋ دەپ تاۋىپ، اتا-بابا جولىنا قارسى ايتىلعان قۇران اياتتارىنان مىسال كەلتىرە وتىرىپ، قازاقتىڭ سەنىم-نانىمىن، جالپى اتا-بابا جولىن دىنسىزدىكتىڭ سارقىنشاعى دەپ قاراپتى.

ال، ول ەڭبەكتىڭ قانشالىقتى عىلىمي دالەلىنىڭ، يسلامي نەگىزىنىڭ، ايتقان ۋاجدەرىنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن نەمەسە، جات پيعىلمەن تەك بىرجاقتى سىڭارجاق، قاساڭ قاعيدا نەگىزىندە جازىلعاندىعىن كورسەتىپ، تاريحقا، اتا دىنگە، داستۇرگە، ۇلتقا قارسى قويىلعان اسا قاۋىپتى ادەبيەتتەگى «جالعان» پىكىرلەر مەن «قاتەرلى ويلاردى» اشىپ، اقيقاتىن ايتۋ الاششىل ازاماتتىڭ پارىزى دەپ بىلەم.

ەندى م.بۇلۇتايدىڭ اتالعان «تۇركىلەر نەگە مۇسىلمان بولدى؟» كىتابىندا ۇلتقا قاۋىپتى ويلارىنان مىسال كەلتىرەيىك. كىتاپتىڭ 391,92-بەتتەرىندە:

«ەندى ءبىر ماسەلە، شىنىمەن ءبىز اتا-بابالارىمىزدىڭ جولىن اينا-قاتەسىز قۋىمىز كەرەك پە؟ سوندا، ءوزىمىزدىڭ اقىلىمىزدىڭ بولماعانى ما؟ ەگەر ولاردىڭ قاتالىقتى، جاڭىلىستى قىلىقتارى بولسا جانە ءبىز ولاردىڭ قاتە ەكەنىن بىلسەك، سوندا دا ولاردىڭ جولىندا بولۋىمىز كەرەك پە؟ ياعني، اتا-بابامىزدىڭ جولى دەپ بي-تورەلىك، حاندىق نەمەسە، شاھتىق يا بولماسا شاھانشاھتىق ول بولماسا پاتشالىق، قاعاندىق، حاقاندىق مەملەكەت ورناتۋىمىز كەرەك پە؟ بەرتىندەگى قازاقتار بارىمتالاپ جۇرگەن ەكەن دەپ، بارىمتالاسۋىمىز كەرەك پە؟ نە بولماسا اتالارىمىز كوشپەلى ءومىر سۇرگەن ەكەن دەپ، قازىرگى ادامزاتتىڭ جولىن ەمەس، سول بۇرىنعى كوشپەلىلىككە قايتادان كوشىپ، ەلىمىزدى وتىرىقشىلارعا اتاق، داڭق ءۇشىن بەرۋىمىز كەرەك پە؟ اتا-بابامىزدا امەڭگەرلىك بولدى دەپ جانۇيا جانە نەكە تۋرالى زاڭدى وزگەرتىپ، ەسكىلىكتىڭ قالدىعى ءھام عايريادامي (ادام ەمەس) امەڭگەرلىكتى قايتادان ەنگىزۋىمىز كەرەك پە؟ ايەلدەردىڭ حۇقىقتارىن قولىنان اتا-بابا جولى دەپ تارتىپ الۋىمىز كەرەك پە؟ اتا-بابالارىمىز كوشۋگە قولايسىز بولعاندىقتان سيىر مالىن باقپاعان ەكەن دەپ، ەلىمىزدەگى سيىر اتاۋلىنىڭ ءبارىن قۇرتۋىمىز كەرەك پە؟ نە بولماسا اتا-بابامىز تەك ەت جەگەن دەپ، عىلىمي شىندىقتاردى ءبىر جاققا تاستاپ، تەك ەت جەۋىمىز كەرەك پە؟ ت.ت.

ءيا، وسى سۇراقتاردىڭ جاۋاپتارى اقىلي تۇرعىدان العاندا، شىنشىل كوزبەن قاراعاندا كورىنىپ-اق تۇر. بىراق، اتا-بابا جولى ءوز ءناپسىسىنىڭ حوشتىعىن كوزدەگەندەر ءۇشىن جاي سىلتۋ عانا; اتا-بابا دەگەنىڭنىڭ ءوزى بىزدەر سەكىلدى ادامدار ەمەس پە؟ ەرتەڭ ءبىز ولگەن سوڭ بىزدەر دە كەيىنگى ۇرپاقتارعا اتا-بابا بولمايمىز با؟ ءبىزدىڭ زامانىمىزدا جاقسى مەنەن جاماننىڭ، دۇرىس پەنەن تەرىستىڭ كۇرەسى ءجۇرىپ جاتىر، ول كۇرەس بىزدەن بۇرىنعىلاردا دا بولعان، بىزدەن كەيىنگىلەردە دە بولماق ەمەس پە؟ ادال نيەتتىلەر ءۇشىن اتا-بابانىڭ جاساعانى ەمەس، ادال ادامنىڭ جاساعانى جوعارى بولۋعا ءتيىستى. سوندا عانا بۇرىنعىلاردىڭ قاتالىقتارى قايتالانبايدى، ەسكىلىكتىڭ قالدىقتارى جويىلادى، كەلەشەك ۇرپاق تۋرا جول تابادى»- دەپتى.

اتا-باباسىن،  قازاقتى قورلاۋدىڭ بۇدان اسقان ءتۇرى جوق شىعار. مۇنداي سۇمدىقتى وتكەن تاريحتا اعىلشىنداردىڭ قىزىل تەرىلەردى قىرعانى سەكىلدى قىزىلداردىڭ قازاقتاردى قىرىپ، جويىپ، كەمسىتىپ، ەڭ تومەنگى سورتتاعى ۇلت دەڭگەيىنە تۇسىرگەندە ايتقان سوزدەرىنەن ەستىپ-وقىپ، بىلگەنبىز.

قازاق اتام:

اتادان ۇل تۋسا يگى

اتا جولىن قۋسا يگى

اتا جولىن قۋماسا

بارىنان جوعى يگى دەمەپ پە ەدى؟

قازاق اتامنىڭ سوزىمەن ايتسام: «بارىڭنان جوعىڭ يگى» بولعىر مۇرتازا!

ادىرا قال اتا جولىنان، اتا تاريحقا قالام تارتام دەپ، قيانات قىلىپسىڭ!

«ديۋاني حيكمەتتى» جازعان قوجا احمەت ياساۋي، «قۇتتى بىلىكتىڭ» اۆتورى ءجۇسىپ حاس حاجيپ، «ديۋاني لۇعات-ات تۇرىك» ەڭبەگىمەن ايگىلى ماحمۇت قاشقاري، ءابىل قاسىم ماحمۇد ومارۇلى ءاز-زاماحشاري،  احمەت يۇگنەكي، سۇلەيمەن باقىرعاني، ناسرەددين رابعۇزي، قۇتىب، حۇسام كاتىپ، حورەزميلەر ءداستۇرلى يسلامنىڭ الەمدىك دەڭگەيدە تانىلۋىنا، يسلام وركەنيەتىنىڭ وركەندەۋىنە بار عۇمىرىن سارپ ەتكەن اۋليە-دانىشپاندار، ءدىني عۇلامالار ەكەندىگى تاريحتان بەلگىلى. ال، حالقىمىزدىڭ عاسىرلار قويناۋىنان وسى كۇنگە جەتكەن ءداستۇرىنىڭ قالىپتاسىپ، ونى سالت-ساناسىنا ءسىڭىرىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا ميراس بولىپ جەتۋىنە جوعارىدا اتتارى اتالعان وي الىپتارىنىڭ قىزمەت ەتكەندىگى انىق. ول اتالعان اۋليە-دانىشپانداردىڭ بارشاسى الەم مويىنداعان قازاقتىڭ اتا-باباسى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. «سوندا ءوزىمىزدىڭ اقىلىمىزدىڭ بولماعانى ما؟» دەپمۇرتازا بۇلۇتاي جوعارىدا اتتارى اتالعان تاريحي تۇلعالاردان ءدىندى جەتىك ءبىلىپ، ارتىق تاراتقانداي ءوزىن اقىلدى ساناپتى. نەمەسە، مويىنداعىسى كەلمەيدى ول دانىشپانداردى.

«قازىرگى ادامزاتتىڭ جولىن ەمەس، سول بۇرىنعى كوشپەلىلىككە قايتادان كوشىپ، ەلىمىزدى وتىرىقشىلارعا اتاق، داڭق ءۇشىن بەرۋىمىز كەرەك پە؟» - دەپتى.

بىرىنشىدەن، قازىرگى كەزدە بويىندا الاش رۋحى بار، ءوزىنىڭ قازاق بولعانىن ماقتانىشپەن ايتا الاتىن ءاربىر قازاقتىڭ اۆتور اتاپ كورسەتكەندەي: «بۇرىنعى كوشپەلىلىككە قايتادان كوشۋدى» كوكسەمەيتىندىگى انىق. ال، اتا-باباسىنىڭ جولىن اڭساپ، دارىپتەيتىننىڭ كوبى ەشقاشان ءوزىنىڭ رۋحاني قۇندىلىعىن جويمايتىن، قاي زامانداردا بولسا دا ومىرشەڭ، ادامزات اقىل-ويىنىڭ مەزگىل بيىگىنەن ورىن الاتىن سالت-ءدۇستۇر مەن ادەت-عۇرىپتارىن اڭسايتىندىعى انىق.

«ەسكىلىكتىڭ قالدىعى ءھام عايريادامي (ادام ەمەس) امەڭگەرلىكتى قايتادان ەنگىزۋىمىز كەرەك پە؟» دەپ، قازاقتىڭ امەڭگەرلىك ادەتىنە ءتىپتى عايريادامي (ادام ەمەس) دەپ باعا بەرىپتى.

ۇلتتى ۇلت رەتىندە ۇيىتىپ، ءداستۇرلى رۋلىق جۇيەنى قالىپتاستىرۋدا تاريحتاعى امەڭگەرلىكتىڭ  الار ورنى ەرەكشە ەكەندىگى بەلگىلى. ال، بۇل ءداستۇر بەرتىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەگەن. ماسەلەن، ءىنىسى وسپان ومىردەن وتكەندە ۇلى ابايدىڭ ونىڭ جەسىرىمەن شاڭىراق قۇرعاندىعى بەلگىلى. ال، امەڭگەرلىككە مۇرتازا مىرزانىڭ «عايريادامي (ادام ەمەس) امەڭگەرلىك» دەپ اتاپ كورسەتكەنىندەي باعا بەرەتىن بولساق، سوندا الەمگە قازاقتى تانىتقان، الەم مويىنداعان حاكىم اباي دا عايريادامي، ياعني ادام ەمەس بولىپ شىعادى ەكەن.(؟!)

كەنەسارى كەيىن اعاسى سارجان قايتىس بولعان سوڭ، جەڭگەسىن امەڭگەرلىككە العان عوي. سول نەكەدەن سىدىق، ومار، وسپان، ابۋباكىر، جاكە دەگەن بەس ۇل تۋىلعان. ء(ناپيسا كەنەسارينا قازاقستان-Zaman, 3-جەلتوقسان، 2009 جىل)

قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى حانى، قاھارماندىق ەرلىگىمەن الەمنىڭ كەز-كەلگەن قولباسشىسىن مويىنداتىپ، قيىن-قىستاۋ زاماندا تاۋەلسىزدىك تۋىن جىقپاي وتكەن اسا ارداقتى دا ۇلى حانىمىز دا  ءدىنبۇزاردىڭ سوزىمەن ايتساق «عايريادامي» بولىپ شىعادى ما سوندا؟!

«ايەلدەردىڭ حۇقىقتارىن قولىنان اتا-بابا جولى دەپ تارتىپ الۋىمىز كەرەك پە؟» دەپ،قازاقتىڭ اتا-بابا ءداستۇرىن ايەل تەڭدىگىنە قارسى قويىپ،وسى كەزدە داۋلى ماسەلەگە اينالىپ ۇلگەرگەن «گەندەردىك تەڭدىكتى» كوكسەپتى. قازاق حالقىنداي الەمدە دەسەم ارتىق ايتقانىم ەمەس، ايەل زاتىنا، قىزىنا قۇرمەت كورسەتكەن، «جات جۇرتتىق» دەپ تورىنەن ورىن بەرىپ توبەسىنە كوتەرگەن حالىق كەم شىعار.  وسى ۋاقىتقا دەيىن قاي اتا-بابامىز قىزدىڭ قۇقىعىن قولىنان تارتىپ الىپتى؟ وعان قانداي دايەكتى دالەل كەلتىرە الامىز؟ دالەل كەلتىرە الماساق، سەبەپسىزدەن-سەبەپسىز اتا-باباعا سوقتىعۋعا، داستۇرگە قيانات قىلۋعا نە يتەرمەلەدى؟! قانداي كۇش، قانداي سەنىم تۇرتكى بولدى؟

«اتا-بابالارىمىز كوشۋگە قولايسىز بولعاندىقتان سيىر مالىن باقپاعان ەكەن دەپ، ەلىمىزدەگى سيىر اتاۋلىنىڭ ءبارىن قۇرتۋىمىز كەرەك پە؟نە بولماسا اتا-بابامىز تەك ەت جەگەن دەپ، عىلىمي شىندىقتاردى ءبىر جاققا تاستاپ، تەك ەت جەۋىمىز كەرەك پە؟ ت.ت.»

تاريحي جىرلارداعى «ءبايبورى دەگەن باي بوپتى، ءتورت تۇلىگى ساي بوپتى» دەپ كورسەتىلەتىن ءتورت تۇلىكتىڭ ءبىرى سيىر مالى ەمەس پە؟ ءتىپتى بۇل سوزىمەن اۆتور تاريحقا قالاي قالام تارتقان؟ اتا-بابامىز سيىر باقپاق تۇگىلى ونىڭ ءپىرى زەڭگى باباعا قۇرمەت كورسەتپەدى مە؟  ءار ۇلتتىڭ ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاعدايىنا، تابيعي ورتاسىنا وراي ۇلتتىق ءتول تاعامىنىڭ بولاتىندىعىن عىلىم دالەلدەسە،  قازاقتىڭ نەگىزگى قورەگىنىڭ ەت بولۋىنىڭ، ونى دا جەگىزگەن قازاقتىڭ مالىنىڭ كوپتىگى ەمەس، تابيعي سۇرانىستان، قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعاندىعىنىڭ دا عىلىمي نەگىزى، دالەلى بار.

«بىراق، اتا-بابا جولى ءوز ءناپسىسىنىڭ حوشتىعىن كوزدەگەندەر ءۇشىن جاي سىلتۋ عانا» -دەپ، «قارنىنىڭ اشقانىنان ەمەس، قادىرىنىڭ قاشقانىنان قورقاتىن، مالىن جانى ءۇشىن، جانىن ارى ءۇشىن قۇربان ەتەتىن  قازاقتى، ونىڭ ءداستۇرىن ءناپسى قۇمار ەتىپ كورسەتۋى ءتىپتى تۇسىنىكسىز بولىپ تۇر.

«اتا-باباعا تابىنۋ مەن ولاردىڭ جولىن قۋ ماسەلەسى كوپتەن مەنى ويلاندىرىپ كەلگەن ءورتتى ماسەلە ەدى. قۇر ۇران سالىپ حۇرافالاردى مىقتاپ ۇستاعان ادامداردى كورگەندە، ولارعا ماسەلەنىڭ بۇگە-شۇگەسىن ءتۇسىندىرۋدى وزىمە پارىز ساناعام. ءبىر نارسەنىڭ اق-قاراسىن، ادال-ارامىن اجىراتقاندا، ەڭ باستى كريتەريا سول نارسەنىڭ اللاھ تاعالانىڭ الدىنداعى جاعدايىن انىقتاۋ بولۋى كەرەك. ەگەر ول نارسە جاراتۋشىمىز رۇقسات ەتكەن، ۇناتاتىن، حوش كورەتىن نارسە بولسا، وندا ونىڭ اق ادال بولعانى، ايتپەسە قارا، ارام بولعانى. ءجا، ەندى وسىنداي كۇماندى نارسەلەردىڭ اللاھ حۇزىرىنداعى جاعدايىن قالاي انىقتايمىز؟ قايتىپ بىلەمىز؟ قانداي كريتەريا ۇستانۋىمىز كەرەك؟ -دەگەن سۇراقتار بولاتىنى ءسوزسىز... اتا-بابا جولى، اتا-بابا ءدىنى دەگەن ماسەلەلەر قۇراندا ەرەكشە ورىن العان ماڭىزدى تاقىرىپتارعا جاتادى. سوندىقتان اللاھ تاعالانىڭ سوزىنە جۇگىنەيىك» دەپ، قاسيەتتى قۇران كارىمنەن بىرنەشە اياتتار كەلتىرىپتى.

ماسەلەن ءمۇمينۋن سۇرەسىنىڭ: «انت بولسىن! نۇحتى قاۋىمىنا جىبەردىك. ول: «ەي قاۋىمىم اللاھ تاعالاعا قۇلشىلىق ەتىڭدەر. سەندەردىڭ ودان باسقا تاڭىرلەرىڭ جوق. ءالى دە قورىقپايسىڭدار ما؟» دەدى. بۇعان وراي ونىڭ قاۋىمىنىڭ كەرى قاعۋشى ۇلىقتارى بىلاي دەدى: «بۇل (نۇح) تۋرا سەندەر سىقىلدى ءبىر ءفاني ادام عانا. سەندەردەن ۇستەم ءھام اكىم بولماقشى. ەگەر اللاھ (پايعامبار جىبەرمەكتى) قالاعاندا، ءشۇباسىز ول پەرىشتەلەردى جىبەرەر ەدى. ءبىز بۇرىنعى اتا-بابامىزدان مۇنداي نارسە ەستىگەن ەمەسپىز» دەپ كەلتىرىلگەن 23-24 اياتتارىن كەلتىرگەن.

سول سەكىلدى اعفار سۇرەسىنىڭ: «7/65: عاد قاۋىمىنا دا باۋىرلارى ھۇدتى جىبەردىك. ول: «ەي قاۋىمىم! اللاھ تاعالاعا قۇلشىلىق ەتىڭدەر، سەندەردىڭ ودان باسقا تاڭىرلەرىڭ جوق، ەندەشە قورىقپايسىڭدار ما؟» دەدى. 7/66: قاۋىمىنىڭ جوعارى اۋقاتتى كەرى قاعۋشىلارى بىلاي دەدى: «ءبىز سەنى قۇتىرعان (ەسسىز) دەپ سانايمىز جانە شىنىندا سەنى وتىرىكشىلەردەن دەپ ويلايمىز!» 7/67: (ھۇد ولارعا): «ەي قاۋىمىم! مەن قۇتىرعام جوق، بىراق، مەن الەمدەردىڭ راببى تاراپىنان جىبەرىلگەن ءبىر ەلشىمىن» دەدى. 7/68: «سەندەرگە راببىم تاراپىنان جىبەرىلگەن حاقيقاتتاردى تۇسىندىرەمىن جانە مەن سەندەرگە اسا سەنىمدى ءبىر ناسيحاتشىمىن». 7/69: «سەندەردى وياتۋ ءۇشىن ىشتەرىڭنەن بىرەۋ ارقىلى سەندەرگە ءبىر وي، ءسوز كەلگەنىنە تاڭ قالدىڭدار ما؟ ويلاڭدارشى، (اللاھ) سەندەردى نۇح قاۋىمىنان كەيىن ولاردىڭ ورنىنا اكىمدەر ەتتى ءھام جاراتىلىستا سەندەردى ولاردان ۇستەم قىلدى. اللاھ بەرگەن نىعمەتتەردى (ريزىقتاردى، ىزگىلىكتەردى) ەسكە الىڭدار، ءسۇيتىپ، فالاحقا (قۇتىلىسقا) جەتەرسىڭدەر». 7/70: ولار بىلاي دەپ جاۋاپ قاتتى: «سولاي ما؟ دەمەك، سەن تەك ءبىر اللاھقا قۇلشىلىق ەتىپ، اتا-بابامىز تابىنعانداردى تاستايىق دەپ بىزگە كەلگەن ەكەنسىڭ؟ ەگەر تۋرالاردان بولعانىڭ راس بولسا، ءبىزدى سەسكەنتكەن سول ازاپتى بىزگە ءتوندىر!». 7/71: (ھۇد) دەدى. «ەندەشە سەندەرگە راببىلارىڭنان ءبىر ازاپ پەن قاھار كەلدى. وزدەرى تۋرالى اللاھ تاراپىنان ەشقانداي ايعاق تۇسىرىلمەگەن، تەك سەندەر مەن اتا-بابالارىڭ اتاعان قۇر ەسىمدەر تۋرالى مەنىمەن داۋلاسىپ تۇرسىڭدار ما؟ ولاي بولسا كۇتە تۇرىڭدار! كۇدىك جوق، مەن دە سەندەرمەن بىرگە كۇتۋشىلەردەنمىن!». 7/72: ھۇد پەن ونىمەن بىرگە بولعانداردى (يمان ەتكەندەردى) راحمەتىمىزبەن قۇتقاردىق تا اياتتارىمىزدى جالعانداپ، يمان ەتپەگەندەردىڭ تامىرىن قۇرتتىق!» دەلىنگەن اياتتارىن كەلتىرگەن.

اۋ، مۇرتازا مىرزا! قاسيەتتى قۇران ماعىناسىن بۇرىس ۇعىپ، قازاقتىڭ اتا-داستۇرىنە، دىنىنە قارسى قويعاندىعىڭا جول بولسىن! «ءتاپسىر دەپ قاسيەتىن تالاق قىلىپ، بۇزعانمەن قۇران بولماس اداسقان حات» دەپ، شاكارىم اۋليە ايتقانداي، كوكىرەگى وياۋ، كوڭىلى سەرگەك قازاقتىڭ  قۇران سىرىن تالاق ەتكەن ءتاپسىرىڭدى وقىپ اتا-بابامىزدىڭ حاق جولىنان تايمايتىندىعى حاق!

قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى سەنىمى مىڭ جىلدىق تاريحى بار يسلام دىنىمەن استاسىپ كەتسە،

وندا قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى، اتا-بابا جولى يسلام قۇندىلىقتارىن بويىنا ءسىڭىرىپ، يسلامي نەگىزدە اتا ءداستۇرىمىز، اتا-ءدىنىمىز سالتقا اينالمادى ما؟ ال، ول سالتتىڭ قاي جەرى شاريعاتقا قايشى، دىنگە تەرىس تۇسى قايسىسى؟!

ال، جوعارىدا اتا-بابا جولىنا قارسى قويىلعان قۇران اياتتارى بولسا، شىندىعىندا  دا نە سالتى، نە سەنىمى، نە ىرىم-تىيىمى يسلامي قۇندىلىقتارىمەن استاسپايتىن، كەرىسىنشە دىنگە قايشى، ءدىنسىز قاۋىمنىڭ اتا-جولىنا بايلانىستى ايتىلىپ تۇرعاندىعى كورىنىپ تۇر عوي كوزى قاراقتى، كوكىرەگى ويا قاۋىمعا. اتالمىش اياتتاردا انىق ايتىلعان ءدىنسىز قاۋىم اللا جىبەرگەن ۇلىق ەلشىلەرىن مويىنداۋدان باس تارتقان. ءسويتىپ،  دىنسىز اتالارىنىڭ جولىن كورسەتىپ، سول جولمەن، ياعني، اللاعا قارسى جولمەن جۇرەتىندىكتەرىن اشىق ايتىپ وتىر. ال، اعفار سۇرەسىنىڭ اتالعان اياتتارىن قالايشا قازاقتىڭ اتا جولىنا قارسى قوياسىڭ، ەگەر دە قازاق اتام مىڭ جىلدان استام تاريحى بار ءداستۇرلى يسلام نەگىزىن تۇتىنسا؟! ونى نەگە اۆتور جاسىرادى؟

اعىلشىندىق عالىم ب.لۋيس: «تۇرىكتەر يسلامعا كىرگەننەن سوڭ، ولار وسى ءدىننىڭ ارقاسىندا جاپ-جاڭا ءبىر تۇلعاعا يە بولدى جانە دە ولار وزدەرىنىڭ وتكەن تاريحتاعى قىلىقتارىنان تەز الشاقتاپ كەتتى، ءتىپتى ۇمىتىپ كەتكەن دەۋگە بولادى» (Lewis.B. The Emergency of Modern Turkey, London, 325-بەت ) دەپ، اتاپ كورسەتكەنىندەي اتا-بابالارىمىز حاق ءدىندى قابىلداعاننان كەيىن يسلامعا دەيىنگى زورواستريزم، توتەميزم، انيميزم، ناتۋريزم، مانيحەيزم ت.ت. سەنىمنەن ءبىرجولا ارىلىپ، تىپتەن جازۋىنا دەيىن اراب حارىپتەرىنە نەگىزدەلمەدى مە؟ ال، قازىرگى كەزدەگى سوزدىك قورىمىزداعى ارابشا اتاۋلاردىڭ دەندەپ ەنىپ كەتۋىنىڭ ءوزى تىكەلەي يسلام ءدىنىنىڭ ىقپالىمەن ەمەس پە؟ ونى قالاي جوققا شىعارامىز؟ ورتالىق ازياداعى يسلام تاريحىنداعى اتتارى الەمگە ءماشھۇر عۇلامالار مەن يسلام مادەنيەتىنىڭ وركەنيەت وشاقتارى اتالعان سامارقاند، بۇحارا، حوراسان، ءمارۋ، ياسى، تاراز، وتىرار، بالاساعۇن، يسپيدجاب سەكىلدى ورتاعاسىرلىق كەنتتەردى قالاي جوققا شىعارامىز؟!

الەمدەگى ەڭ اتاقتى ەنتسيكلوپەديا «بريتاننيكادا»: «ورتالىق ازيا رەسەي پاتشالىعىنىڭ وككۋپاتسياسىنا» دەيىن، ياعني 1870 جىلعا دەيىن يسلام ماعاريفىنىڭ ەڭ ماڭىزدى ورتالىعىنىڭ ءبىرى بولدى. وسى ايماقتىڭ ادامدارى ارابشا كلاسسيكالىق ادەبيەت جاسادى. يسلام الەمىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ ءماشھۇر عالىمدار مەن شايىرلار، اراب نەمەسە، پارسى تىلىندە جازعانىنا قاراماستان، وسى تەرريتوريانىڭ وكىلى بولدى» (Turkic Languages, Encyclopaedia Britannica, 15 th Edition, 1994-1998) - دەپ، جازىلعان.

ماحمۇت قاشقاري بابامىز مۇحاممەد پايعامبارىمىز س.ع.س.-نىڭ: «ۇلى ءتاڭىر ايتادى: مەنىڭ ءبىر تايپا قوسىنىم بار. ولاردى تۇرىك دەپ اتاپ، كۇنشىعىسقا قونىستاندىردىم. كەيبىر تايپالارعا رەنجىسەم، تۇرىكتەردى قارسى اتتاندىرامىن» دەگەن، ءحاديسىن «ديۋاني لۇعات ات-تۇرىكتە» كەلتىرگەندىگىن ەسكەرسەك ءتىپتى اتا-بابامىز ءدىنسىز بولماق تۇگىلى اللانىڭ اسكەرى، قىلىشى بولعان.

ماسەلەن، التىن وردانىڭ بيلەۋشىلەرى بەركە، وزبەك حاندار، مىسىر بيلەۋشىسى بەيبارىس سۇلتان، اۋليە ق.ا.ياساۋيگە ر.ع. زور كەسەنە تۇرعىزعان ءامىر تەمىر، ءۇندىستاندى بيلەگەن، تادجماحالدى تۇرعىزعان بابىر مەن ۇرپاقتارى حاق ءدىن ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزگەندىگىن تاريح جوققا شىعارمايدى.

قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى قادىر مارزا ءالي اعامىز م.بۇلۇتايدىڭ اتالمىش كىتابى تۋرالى: «بۇل كىتاپ قاي-قاي جاعىنان دا قوماقتى دۇنيە. راس، مەن ءوزىم ۇزاق وقىدىم. اسىقپاي بايىبىنا بارىپ وقىدىم-اۋ دەيمىن. ءبىر عاجابى قانداي ۇزاق وقىسام دا،  ءتىپتى شارشاسام دا جالىققان جوقپىن! ويتكەنى، اۆتور تاقىرىبىن بارىنشا جاقسى يگەرگەن. مالىمەتتەرى مەن دالەلدەرى اعىل-تەگىل، لوگيكاسى بۇلتارپايتىن بەرىك، ونىڭ ۇستىنە ءتىلى تارتىمدى. كوپ تىلدەردى ەرتە يگەرگەن پوليگلوت عالىم بىزگە مۇلدەم بەيتانىس اۆتورلاردىڭ پىكىرلەرىن بىرنەشە رەت دالەلدەمە رەتىندە پايدالانىپ، بۇرىن-سوڭدى يسلامدى ماداقتاپ اتى شىقپاعان، ءتىپتى باسقا، تىپتەن وبەكتيۆتى اۆتورلارعا ارقا سۇيەيدى. كىتاپتىڭ تەڭ جارتىسى تۇركى حالىقتارىنىڭ تەرەڭ تاريحىنا ارنالادى; ولاردىڭ باستان كەشكەن الۋان-الۋان ازاپتارىن، ءتۇرلى ءدىني سەنىمدەرىن بىلمەي تۇرىپ، بۇگىنگى يسلامنىڭ ءرولىن قالاي باعالاۋعا بولادى؟!

ەڭ باستىسى - مۇرتازا بۇلۇتاي مىرزانىڭ نەگىزگى دالەلى، نەگىزگى ارقا سۇيەرى - قۇراننىڭ ءوزى. ەندى ءبىر بايقاعانىم: مۇرتازا بۇلۇتايجاي عانا اۆتور، جاي عانا عالىم ەمەس، يسلامنىڭ شىن مانىندەگى جاناشىرى. ول ءوزىنىڭ بۇل ەڭبەگىندە يسلامعا ءجونسىز تيىسۋشىلەرگە، اسىرەسە، «يسلام قىلىشتىڭ كۇشىمەن ەنگىزىلگەن قياناتشىل ءدىن» دەگەنگە وسى كىتاپتىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن ۇزبەي جانە دالەلدى جاۋاپ بەرىپ وتىرادى. ءبىر سوزبەن توق ەتەرىن ايتقاندا، بۇل كىتاپ دەر كەزىندە جازىلعان قۇندى ەڭبەك. پەندەۋي ماقساتتاردان ەمەس، پەرزەنتتىك پارىزدان تۋعان پاراساتتى دۇنيە»- دەپ، باعا بەرىپتى.

باسقا باسقا، ەسىمى ەلگە ءمالىم اعامىزدىڭ مۇرتازا بۇلۇتايدايدى «يسلامنىڭ شىن مانىندەگى جاناشىرى»  دەپ باعالاۋىن ءوز باسىم تۇسىنە المادىم؟!

ءالى-اق ول (م. بۇلۇتايدى ايتامىز) ارلى ۇرپاق الدىندا جاۋاپ بەرەدى حاق دىنگە، اتا-بابا جولىنا وسىنشاما قىلعان قياناتى ءۇشىن!

«اباي-اقپارات»