"الەمنiڭ ءامiرشiسi - ەڭبەك" دەيدi حالىق. الايدا، وزگەنiڭ بوداندىعىندا جۇرگەن باسى بايلاۋلى ەڭبەك ەشۋاقىتتا ءامiرشi بولا المايدى. تەك ازات ەڭبەك، جاسامپاز iس، ءونiمدi كاسiپ قانا ەڭ جوعارى مارتەبەگە لايىق. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ "قازاقستاننىڭ الەۋمەتتiك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام" اتتى تۇجىرىمداماسىنىڭ نەگiزگi ءتۇيiنi دە وسىندا. جوعارىداعى ءتورت ءسوزدiڭ تەك باس ارiپپەن جازىلۋىندا ۇلكەن ءمان بار. تاۋەلسiز قازاقستاننىڭ تۇپكi ماقساتى ءوزiن-ءوزi بارلىق يگiلiكتەرمەن قامتاماسىز ەتە الاتىن، الەۋمەتتiك ادiلدiكتi ساقتايتىن، ەڭبەك مارتەبەسiن جوعارى ۇستايتىن ەرiكتi قوعام ورناتۋ بولسا كەرەك.

دەگەنمەن، ونىڭ مۇمكiندiگi قانداي؟ الەۋمەتتiك جاڭعىرتۋدى جۇزەگە اسىرا الاتىنداي قازiرگi قوعامنىڭ قاۋقارى بار ما؟

ەلiمiزدiڭ ستاتيستيكالىق مالiمەتتەرiنە قاراعاندا، قازاقستاندا جىل iشiندە وندiرiلگەن ءونiم ادام باسىنا شاققاندا ورتا ەسەپپەن 30-40 مىڭ دوللاردان كەلەدi. ورتاشا ەڭبەك ونiمدiلiگi دەگەنiڭiز وسى. ال، بۇل كورسەتكiش اقش-تا 200 مىڭ دوللارعا تەڭ. ماشينا جاساۋ ونەركاسiبiندە ەڭبەك ونiمدiلiگi ءار ادامعا ەسەپتەگەندە 10-17 مىڭ دوللاردى قۇرايدى. اقش-تا ول 90 مىڭ دوللار ەكەن.

"الەمنiڭ ءامiرشiسi - ەڭبەك" دەيدi حالىق. الايدا، وزگەنiڭ بوداندىعىندا جۇرگەن باسى بايلاۋلى ەڭبەك ەشۋاقىتتا ءامiرشi بولا المايدى. تەك ازات ەڭبەك، جاسامپاز iس، ءونiمدi كاسiپ قانا ەڭ جوعارى مارتەبەگە لايىق. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ "قازاقستاننىڭ الەۋمەتتiك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام" اتتى تۇجىرىمداماسىنىڭ نەگiزگi ءتۇيiنi دە وسىندا. جوعارىداعى ءتورت ءسوزدiڭ تەك باس ارiپپەن جازىلۋىندا ۇلكەن ءمان بار. تاۋەلسiز قازاقستاننىڭ تۇپكi ماقساتى ءوزiن-ءوزi بارلىق يگiلiكتەرمەن قامتاماسىز ەتە الاتىن، الەۋمەتتiك ادiلدiكتi ساقتايتىن، ەڭبەك مارتەبەسiن جوعارى ۇستايتىن ەرiكتi قوعام ورناتۋ بولسا كەرەك.

دەگەنمەن، ونىڭ مۇمكiندiگi قانداي؟ الەۋمەتتiك جاڭعىرتۋدى جۇزەگە اسىرا الاتىنداي قازiرگi قوعامنىڭ قاۋقارى بار ما؟

ەلiمiزدiڭ ستاتيستيكالىق مالiمەتتەرiنە قاراعاندا، قازاقستاندا جىل iشiندە وندiرiلگەن ءونiم ادام باسىنا شاققاندا ورتا ەسەپپەن 30-40 مىڭ دوللاردان كەلەدi. ورتاشا ەڭبەك ونiمدiلiگi دەگەنiڭiز وسى. ال، بۇل كورسەتكiش اقش-تا 200 مىڭ دوللارعا تەڭ. ماشينا جاساۋ ونەركاسiبiندە ەڭبەك ونiمدiلiگi ءار ادامعا ەسەپتەگەندە 10-17 مىڭ دوللاردى قۇرايدى. اقش-تا ول 90 مىڭ دوللار ەكەن.

بۇل جاعدايدىڭ نەگiزگi سەبەپتەرiن ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازانىڭ السiزدiگiمەن بايلانىستىراتىن كوزقاراس باسىم. شىنىندا دا، دالەل بولارلىق نەگiز دە جوق ەمەس. ەكونوميكالىق ساراپتاما جاساۋ بارىسىندا قازاقستاننىڭ وڭدەۋشi ونەركاسiبiندەگi كاسiپورىنداردىڭ كوپشiلiگiندە نەگiزگi قورلاردىڭ توزۋ دارەجەسi 60 پايىزدان ءسال جوعارى ەكەنi انىقتالعان. مەتاللۋرگيا سالاسىندا توزۋ دەڭگەيi 58,4 پايىز، ماشينا جاساۋدا - 56,7, حيميا جانە فارماتسەۆتيكادا - 45,3, قۇرىلىستا 39 پايىزدى قۇرايدى.

جاعدايدى تۇزەتۋ ءۇشiن قازاقستان ۇكiمەتi بىلتىر "ەڭبەك ونiمدiلiگi - 2020" باعدارلاماسىن بەكiتكەن بولاتىن. بۇل قۇجات نەگiزiنەن ەكi ماقساتتى كوزدەيدi. بiرiنشiسi -- قولدانىستاعى باسقارۋ جانە ءوندiرiس تەحنولوگياسىن جەتiلدiرۋ. مۇنى جوعارى بiلiكتi ماماندار تارتۋ، سونىڭ iشiندە شەتەلدiك مامانداردى شاقىرۋ جانە زاماناۋي تەحنولوگيالاردى ەنگiزۋ دەپ تۇسiنگەن ءجون. ەكiنشiسi, ءوندiرiستi تەحنيكامەن قايتا جاڭعىرتۋ، ولاردىڭ باسەكەگە قابiلەتتiكتەرiن ارتتىرۋ ءۇشiن ۇزاق مەرزiمدi ليزينگتiك قارجىلاندىرۋ. بۇعان بiلiكتi جوبالاۋشى جانە ينجيرينينگتiك ۇيىمداردى تارتۋ جوسپارلانعان. وسى ماقساتقا بىلتىر دا، بيىل دا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت ەسەبiنەن ميللياردتاعان تەڭگە ءبولiنiپ وتىر.

دەگەنمەن، ازiرگە ناتيجە شامالى. قازاقستان الەمدiك رىنوكقا شيكiزات كۇيiندەگi مينەرالدى رەسۋرستاردى ۇسىنۋدان اسپاي كەلەدi. ەلiمiز وتاندىق تاۋارلاردى ەكسپورتتاۋدان شەتەل ونiمدەرiن كوبiرەك تۇتىنادى. وڭدەۋشi ونەركاسiپ كوپ دارەجەدە iشكi نارىقپەن شەكتەلەدi, ال باسەكە جوق جەردە ەڭبەك ونiمدiلiگi قالاي ارتپاق؟

جۋىردا دۇنيەجۇزiلiك ەكونوميكالىق فورۋم الەم ەلدەرiنiڭ حالىقارالىق ساۋداعا ارالاسۋ  رەيتينگiن انىقتادى. ەكسپورت پەن يمپورت، ينفراقۇرىلىم، كەدەن قىزمەتi يندەكستەرi بويىنشا قۇرىلعان رەيتينگتە قازاقستان 105--ورىندى يەلەنiپتi. قازاقستان بۇل تiزiمدە ماداگاسكار (107), تاجiكستان (110), قىرعىزستان (111), مالي (121), نەپالدىڭ (124) الدىندا تۇرعانىمەن، رۋاندا (51), پاناما (60), ۆەتنام (68), سالۆادور (70), مالاۆي (81) ەلدەرiنەن تومەن ساتىعا ورنالاسقان. دۇنيەجۇزiلiك ەكونوميكالىق فورۋم "رەيتينگi تومەن ەلدەردە ەكسپورت پەن يمپورتتىڭ ارا سالماعى تەڭ ەمەس" دەيدi. ساۋدا بويىنشا جاسالعان رەيتينگتiڭ باسىندا سينگاپۋر، گونكونگ، دانيا، شۆەتسيا، جاڭا زەلانديا، فينليانديا تۇر.

الەمدiك رىنوكتا ەلiمiزدiڭ ءوز ورنىن تابۋى ءۇشiن، ەڭ الدىمەن، باسەكەگە قابiلەتتi ءوندiرiس ورنىن قۇرۋدى، ونى قازiرگi زامانعا ساي جاڭعىرتۋدى ۋاقىت تالاپ ەتەدi. "ەڭبەك ونiمدiلiگi - 2020" باعدارلاماسى، مiنە، ءوندiرiستi جاڭارتۋدى ليزينگ كومەگiمەن iسكە اسىرۋدى كوزدەيدi. وسى رەتتە كوڭiلدi مازالاعان ماسەلە دە از ەمەس. كiم كەيiن قۇنىن تولەپ ساتىپ الۋ قۇقىعىن ساقتاي وتىرىپ، مۇلiكتi جالعا بەرەدi? نارىق زاڭى بويىنشا  كiم باسەكەلەستەرiن ءوسiپ-ءونسiن دەيدi? الەۋەتتi باسەكەلەسiنە  جاڭا تەحنولوگيالار مەن جابدىقتاردى كiم بەرە سالادى؟ ليزينگتiك جاڭعىرتۋدىڭ ەڭ باستى قيىندىعى دا وسىندا بولىپ تۇر.

بۇگiندە الەمدiك ەكونوميكانىڭ كوشباسشىسىنا اينالا باستاعان قىتاي باسقا جولدى تاڭدادى. اسپان استى ەلiنiڭ بيزنەسi بيلiكپەن بiرiگiپ، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدi باستان كەشiپ جاتقان ەۋروپادا اگرەسسيالىق ساياسات جۇرگiزiپ وتىر. سوڭعى ءۇش جىلدىڭ iشiندە قىتاي ەۋروپا وداعىنىڭ  ەكونوميكاسىنا 40 ميلليارد دوللاردان استام ينۆەستيتسيا سالدى. سونىڭ ناتيجەسiندە ەۋروپانىڭ جۇزدەن استام كاسiپورنىن تiكەلەي جانە جاناما تۇردە باقىلاپ وتىر. ماسەلەن، بەيجiڭ ساتىپ العان مۇلiكتەردiڭ iشiندە "ۆولۆو", "مەديون" نەمiس كومپانيالارىنىڭ 37 پايىزدىق اكتسياسى بار ەكەنi ءمالiم بولدى. سونداي-اق، "Manassen" فيرماسىنداعى ۇلەستiڭ 75 پايىزى، "يۋنايتەد بيسكۆيتس" اعىلشىن كومپانياسى بار.

قىتاي بۇگiندە بولاشاقتا پايداعا جارايتىننىڭ ءبارiن ساتىپ الۋدا. ناتيجەسiندە نە پايدا كورiپ وتىرمىز؟ تەحنولوگيالار مەن جوبالار شەتەلدiك كاسiپورىنداردان بiرتiندەپ قىتايعا اعىلىپ جاتىر. قىتاي ولاردان قازiردiڭ وزiندە تيiستi تابىس تابا باستادى. قىتاي بيلiگi ءوز كاسiپكەرلەرiن ىنتالاندىرىپ جاتىر، ال ولار شەتەل كاسiپورىندارىن يەمدەنۋگە ىنتالى ءارi ولاردىڭ اكتسيالارىن ساتىپ الادى.

وسى ورايدا، ەلiمiزدەگi كەيبiر ەكونوميست ساراپشىلار: "قازاقستان بيلiگi مەن ەڭ باي قازاقستاندىقتار (ماسەلەن، "فوربس" جۋرنالىنىڭ تiزiمiنە iلiنگەن ادامدار) كورشiلەرiنiڭ تاجiريبەسiنەن ۇلگi الۋعا اسىعار ەمەس. ولار  شيكiزاتتان ءتۇسiپ جاتقان مول اقشانى سىرتقا شىعارۋدى ارتىق كورەدi" - دەپ كiنالاعىسى كەلەدi.

ارينە، اركiمنiڭ ەكونوميكالىق دامۋدىڭ تيiمدiلiگiن ارتتىرۋعا بايلانىستى ءوز ويلارى مەن كوزقاراسى بار. بۇعان ەشكiمنiڭ داۋى جوق. تەك بۇرىنعىلار ايتاتىنداي: "اتتىلىعا ەرەم دەپ، جاياۋدىڭ تاڭى ايرىلىپتى" دەگەننiڭ كەرi كەزدەسپەسە بولعانى دا.

بۇگiندە "ەڭبەك ونiمدiلiگi - 2020" باعدارلاماسى ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قر ۇكiمەتi iسكە اسىرىپ جاتقان مەملەكەتتiك ۇدەمەلi يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق باعدارلاماسىنىڭ قۇرامداس بولiگi بولىپ تابىلادى. "قازاقستاندىق يندۋستريا دامىتۋ ينستيتۋتى" اق-نىڭ مالiمەتiنە قاراعاندا، بىلتىر ەلiمiزدە 27 ونەركاسiپتiك كاسiپورىن باعدارلاماعا قاتىسسا، 2012 جىلدىڭ العاشقى جارتىجىلدىعىندا 11 ينۆەستيتسيالىق جوبا قوسىلىپ وتىر. جالپى، بۇگiنگi تاڭدا قازاقستاننىڭ 14 وڭiرiنەن جانە ونەركاسiپتiڭ 8 سالاسىنان 38 كاسiپورىن باعدارلاماعا اتسالىسۋدا. ولاردىڭ دەنiن ماشينا جاساۋ مەن قۇرىلىس ماتەريالدارى كاسiپورىندارى قۇرايدى. باعدارلاما بويىنشا قاتىسۋشى كاسiپكەرلiك سۋبەكتiلەردiڭ ينۆەستيتسيالىق جوبالاردىڭ كەشەندi جوسپارلارىن ازiرلەۋگە نەمەسە ساراپتاما جۇرگiزۋگە جۇمساعان شىعىندارىنىڭ تەڭ جارتىسى وتەپ بەرiلەدi. بۇگiندە ليزينگتiك قارجىلاندىرۋ اشىلعان ەكi جوبانىڭ بiرi بiزدiڭ وبلىسىمىزداعى "وڭتۇستiك-قۇرىلىس-سەرۆيس" جشس-i بولىپ وتىر. سونداي-اق، قارجىلاندىرۋعا بايلانىستى شەشiمi ماقۇلدانعان بەس جوبانىڭ iشiندە "كەنتاۋ ترانسفورماتور زاۋىتى" جشس-i بار.

تاعى بiر ايتا كەتەتiن ءجايت، ەلiمiزدiڭ يندۋستريالدىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى اياسىندا شيكiزات ەمەس ەكسپورتتىڭ ۇلەسiنiڭ جالپى كولەمi 2015 جىلعا قاراي 10-نان 40 پايىزعا، 2020 جىلعا قاراي 45 پايىزعا دەيiن وسپەك. سونداي-اق، وڭدەۋ كاسiپورنىنداعى ەڭبەك ونiمدiلiگi 2015 جىلعا دەيiن 1,5 ەسەگە، 2020 جىلعا قاراي 2 ەسەگە ارتاتىن بولادى. ال، اۋىل شارۋاشىلىعى بويىنشا ەڭبەك ونiمدiلiگi وسى ەكi مەرزiمگە 2 جانە 4 ەسەگە دەيiن كوبەيەدi دەپ جوسپارلانعان.

"بۇگiندە ەڭبەك - ححI عاسىرداعى شەشۋشi ۇلتتىق فاكتور رەتiندە، جاھاندىق باسەكەلەستiك جاعدايىندا الدىڭعى كەزەككە iلگەرiلەتۋi تيiس" - دەپ اتاپ كورسەتتi ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ "قازاقستاننىڭ الەۋمەتتiك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام" دەگەن تۇجىرىمداماسىندا. ماقسات ايقىن، ونىڭ جۇزەگە اساتىنىنا سەنiم مول. وعان بۇگiندە قازاقستاندا، ونىڭ iشiندە بiزدiڭ وڭتۇستiك وڭiرiندە دە دالەلدەر از ەمەس.