احمەت بايتۇرسىنۇلى قوعام، عىلىم جانە مادەنيەتتىڭ وركەندەۋى جازۋ ارقىلى ىسكە اساتىنىن جاقسى ءتۇسىندى. عالىم ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ءۇشىن ءارىپ، وقۋلىق ماسەلەسى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە ەكەنىن ءبىلىپ، 1910 جىلدان باستاپ اراب جازۋىنىڭ قازاق ءتىلى ءۇشىن قولايلى ەمەس جاقتارىن تۇزەپ، ونى ءتىلدىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىكتەرىنە ساي ەتىپ، ۇلتتىق ءالىپبي تۇزەدى. ءسويتىپ،  ح عاسىردان بەرى وزگەرىسسىز قولدانىپ كەلگەن پارسى-اراب جازۋىنىڭ ءتيىمدى-ءتيىمسىز تۇستارىن  وتىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىنا عانا ءتان 28 ارىپتەن تۇراتىن ءالىپبي قۇراستىردى. جاڭا ءالىپبي 1912 جىلدان باستاپ قولدانىسقا ەندى. سول ءالىپبي نەگىزىندە تۇڭعىش «وقۋ قۇرالى» وقۋلىعى جارىققا شىقتى. بۇل قازاق حالقىنىڭ رۋحاني-مادەني ومىرىندەگى ۇلكەن جاڭالىق بولدى. ويتكەنى قازاق بالالارىنا ءوز انا تىلىندە حات تانىپ، انا تىلىندە جازۋعا جول اشىلدى. بۇگىنگە دەيىنگى قازاق حالقىن ساۋاتتاندىرۋ جولىندا قىرۋار قىزمەت اتقاردى.

احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ءتىل تاريحى جانە ديالەكتولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى گۇلفار مامىربەكوۆا ««بايتۇرسىنۇلى جازۋى» اتانعان احمەت بايتۇرسىنۇلى ءالىپبيىنىڭ جارىق كورگەنىنە ءجۇز جىل» اتتى ماقالاسىندا:  «وقۋ قۇرالى» (قازاقشا الىپپە) اتتى كىتابى العاش رەت 1912 جىلى ورىنبوردا جارىققا شىققانان كەيىن 1912-1925 جىلدار ارالىعىندا 9 رەت قايتا باسىلىپ، قازاق قوعامىندا ۇزاق قولدانىستا بولعانىن، سونداي-اق، «وقۋ قۇرالىنىڭ» (الىپپەگە جالعاسى) 2 كىتابىن، «وقۋ قۇرالىنىڭ» (الىپپەگە بايانشى) 3 كىتابىن، ەرەسەكتەردىڭ ساۋاتىن اشۋعا ارنالعان «وقۋ قۇرالى»، «ساۋاتاشقىش»،  مەتوديكالىق قۇرال «بايانشى»، «الىپپە استارى»، «جاڭا ءالىپ-بي» اتتى جاڭا وقۋلىقتاردى، «ءتىل جۇمساردىڭ» ءبىرىنشى ءبولىمىن جانە باسقا دا ەڭبەكتەر جازىپ، قازاق مادەنيەتى مەن اعارتۋىنا تىڭ سالىم سالعانىن عىلىمي، تۇجىرىمدى، ناقتى جىلنامالىق تۇرعىدا دالەلدەپ بەردى. بۇل تۇرعىدا زەرتتەۋشىدەن اسىرىپ ەشنارسە ايتا المايتىنىمىز انىق.

بۇل رەتتە بايتۇرسىنۇلى جاساعان توتەشە  (توتە جازۋ) جوباسى تەك قازاق حالقىنىڭ اعارتۋى مەن مادەنيەتىندە ەمەس، تۇركى تەكتى xالىقتاردىڭ ءبىراز جۇرتىنىڭ وركەنيەتىنە ولشەۋسىز ىقپال ەتكەنى جايلى وي قوسقاندى ءجون كوردىك. اسىرەسە، بايتۇرسىنوۆ ءالىپبيىنىڭ باۋىرلاس قىرعىز، ۇيعىر اعايىنداردىڭ (ارعى-بەرگى بەتتەگىلەرى دە بار) اعارتۋشىلىق تاريحى مەن ارعى بەتتەگى (قىتايداعى) قازاقتاردىڭ مادەنيەتى مەن وركەنيەتىن ورلەتۋگە ايرىقشا اسەر ەتكەنى جايلى ايتا كەتكەن ابزال.  شىن مانىندە حح عاسىردىڭ باسىندا قىرعىز باۋىرلارىمىزدىڭ اعارتۋشىلىق ۇمتىلىسىنا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «قازاق الىپپەسىن» ۇلگى ەتە وتىرىپ جازعان ءيشانالى اراباەۆتىڭ «قىرعىز الىپپەسى» جاڭا سەرپىلىس اكەلگەندىگى انىق. بۇگىندە  قىرعىز اعارتۋشىلىعىنىڭ ۇشار باسىندا ي. اراباەۆ، ق. تىنىستانوۆ، ك. يۋداحين تۇرعانىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبارى قۇرمەتپەن اتايدى. سونىڭ ىشىندە ءيشانالى اراباەۆتىڭ قىرعىز باۋىرلاردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك تۇرعىدا جاڭالىققا بەتالۋىنا ۇلكەن ىقپال ەتۋمەن قاتار تۋعان ەلى، ۇلتىنىڭ مادەنيەتى مەن اعارتۋشىلىعىن جەتىلدىرۋ جولىندا  19 كىتاپ جازىپ، تىنىمسىز ەڭبەك ەتتى. قىرعىز ءباسپاسوزىنىڭ العاشقى قارا شاڭىراعىنىڭ ۋىعىن قاداپ، وركەنيەت كوشىندەگى ءوزىنىڭ ازاماتتىق تۇلعاسىن قالىپتاستىردى. «قىرعىز الىپپەسى» جانە زامانداستارىمەن بىرگە جازعان «جاڭالىق (ۇلكەندەرگە ارنالعان الىپپە), «تابيعاتتانۋ الىپپەسى» وقۋلىقتارى ارقىلى قىرعىز اعارتۋىنىڭ نەگىزىن قالادى. ي. اراباەۆتىڭ قىرعىز حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتىنە اينالۋىنا  – ونىڭ الاش وردانىڭ مۇشەسى رەتىندە قوعامدىق-ساياسي ومىرگە بەلسەنە ارالاسىپ، ۇلتتىق مۇددە جولىندا ايانباي كۇرەسۋدىڭ باعدارىن ايقىنداعانى تۇرتكى بولدى. «ايقاپ»، «قازاق» گازەتتەرىندە تىلشىلىك ەتە ءجۇرىپ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ونەگەسىنەن ۇلگى العانىن اتاپ وتكەن ءجون.

ءيشانالى اراباەۆ جانە ونىڭ قىرعىز الىپپەسى مەن «ەركين توو» گازەتى

ءيشانالى اراباەۆ 1913-1917 جىلدار ارالىعىندا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ رەداكتورلىعىمەن شىققان «قازاق» گازەتىنىڭ تۇراقتى تىلشىسىلىك ەتكەن تۇستا احاڭ جاساعان توتە جازۋمەن جازىپ، ءوز اتىمەن، كەيدە بۇركەنشىك ەسىممەن جاريالاعان كوپتەگەن اقپاراتتىق، تانىمدىق دۇنيەسى مول. دەمەك، بۇل ونىڭ قازاقشا توتە جازۋدى تولىق بىلگەنىن  جانە قازاق ەملەسىنىڭ قۇپياسىن جاقسى مەڭگەرگەنىن كورسەتەدى. بۇل ونىڭ «قىرعىز الىپپەسىن» جازۋعا ۇلكەن عىلىمي نەگىز قالاپ بەردى. وسىدان-اق، حح عاسىر باسىنداعى قىرعىز جازۋ ءتارتىبى مەن قارىپ رەفورماسىنا الاش يدەياسى ياعني "احمەتتىڭ توتەشەسى» تەرەڭ ىقپال ەتكەنىن بىلۋگە بولادى. سول تۇستا قىرعىز رەسپۋبليكاسىندا اشىلعان ءبىلىم بەرۋ ورىندارىنىڭ ءبارى دە ءيشانالى اراباەۆ قۇراستىرعان «قىرعىز الىپپەسى»، تاعى دا باسقا دا اعارتۋشىلاردىڭ توتە جازۋ مەن جارىق كورگەن وقۋلىقتاردى قولداندى. بۇل 1929 جىلدارداعى كيريل ارپىنە اۋىسقانعا دەيىن جالعاستى. گازەت-جۋرنالدار دا توتەشەمەن شىعارىلىپ تۇردى. مىسالى، «ەرەن توو» گازەتىنىڭ توتەشە نۇسقاداعى ماقالالارىن وقيتىن بولساڭ ەش قينالمايسىڭ، ءتىلى قازاقشاعا جاقىن ءارى جاتىق. ەسەسىنە، قازىرگى قىرعىز باۋىرلاردىڭ كريلشە ارىپپەن جازعان دۇنيەلەرىن كەيبىر جاعدايدا تولىق تۇسىنبەي قالىپ جاتاسىڭ. قىرعىزشا جازۋ ءالىپبيىن ارنايى ۇيرەنىپ بىلمەسەم دە بايتۇرسىن توتەشەسى نەگىزىندە مۇدىرمەي وقي بەرەمىن.  سونىمەن قاتار، الاش قايراتكەرلەرىمەن بىرلىكتە 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ زاردابىن جويۋعا بەلسەنە اتسالىستى، وسى جولدا قالىپتاستىرعان العاباسار كوزقاراسى قىرعىز اۆتونومياسىن قۇرۋ بارىسىنداعى ازاماتتىعىمەن ساباقتاسىپ جاتتى. ەڭ قىزىعى، قىرعىز حالقىنىڭ ۇلى ەپوسى «ماناس» جىرى دا توتە جازۋمەن حاتقا ءتۇسىپ، كيريلشەمەن ماشينكادا تەرىلگەن.

ابدىحالىق ۇيعىر جانە ۇيعىر حۋسنيحاتى

قىرعىز باۋىرلارمەن قاتار ۇيعىر اعايىنداردىڭ دا حح عاسىردىڭ باسىنداعى قولدانعان توتە جازۋ ۇلگىسىنە احمەت بايتۇرسىنوۆ جاساعان توتەشە جازۋ ۇلكەن ىقپال ەتتى.   ويتكەنى احمەت بايتۇرسىنوۆ قازاق ءالىپبيىن تەك قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن عانا ەمەس، تۇركىتىلدەس ۇلتتاردىڭ وي-پايىمىن تۇتاستىراتىن اسقاق ارمانىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا جاساعان.

شىعىس تۇركىستانداعى ۇيعىر ۇلتىنا جاديتتىك وقۋدى جالپىلاستىرۋدىڭ باسىندا ابدۋقادىر داموللانىڭ تۇراتىنى انىق.  ول جاس كەزىندە مىسىر، ستانبۇل، بۋحارا، تاشكەنتتى شارلاپ ءبىلىم العان. ابدىحالىق قاشقار، ابدىقالىق داموللا دەگەن اتپەن قازان قالاسىندا شىعاتىن «شورا» جۋرنالىندا كوپتەگەن جاۋىنگەر ماقالاسى جارىق كورگەن. وكىنىشكە وراي، 1924 جىلى ساتقىندىق پەن قاستاندىقتىڭ قۇربانى بولدى. ونىڭ «شورا» جۋرنالىندا باسىلعان «جاۋاحيدىل حەحان» اتتى پوەزيالىق ەڭبەگى، قازان، تاشكەنت باسپالارىندا باسىلعان «يسلام عيباداتتارى»، «قيراعات»، «مورفولوگيا-سينتاكسيس»، «ادەبيەت كىلتى»، «جاس ونەردەرگە ناسيحات» اتتى ەڭبەكتەرى جاديتتىك وقۋدىڭ تارالۋىنا نەگىز قالاپ بەردى. ونىڭ شاكىرتتەرى كەيىن 1933 جىلدارى «ءسابيت داموللانى قولدادى» دەگەن سىلتاۋمەن قۋدالانىپ، 16 شاكىرتى ولتىرىلگەن، قالعانى جانساۋعالاپ جان-جاققا قاشىپ قۇتىلدى. سول شاكىرتتەردىڭ ءبىرى – اعارتۋشى، اقىن ابدىحالىق ۇيعىر بولاتىن.

ۇيعىر توتە جازۋىنىڭ نەگىزىن سالۋشى اقىن، اعارتۋشى  ابدىحالىق ۇيعىر جاس كەزىندە تاشكەنت، قازان، ماسكەۋ، سونىمەن قاتار، ءومىرىنىڭ 2-3 جىلىن قازاق اكسر-دا وتكىزىپ، سەمەيدە وقىعان. الاشورداشىلاردىڭ العاباسار اعارتۋشىلىق يدەياسىمەن سۋسىنداعان. احمەت بايتۇرسىنۇلىن ۇستاز رەتىندە قابىلداپ، مىرجاقىپ دۋلاتۇلىمەن ەتەنە جاقىن، سىرلاس دوس بولعان. كەيىن ەلىنە قايتقاننان كەيىن تۇرپاندا مەكتەپ اشىپ، بالا وقىتىپ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ توتەشە جازۋ ۇلگىسى بويىنشا جاڭا ۇيعىر ەملەسىن جاساۋعا كۇش سالدى. مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاق» كىتابىنا ەلىكتەپ  "ويان، ۇيعىر" اتتى ولەڭ جازدى. مىنە، وسىلاي تۋعان جەرىنە اعارتۋشىلىق پەن جاڭارتۋشىلىقتىڭ ءىزىن سالدى. وكىنىشكە وراي، وتىز نەشە جاسىندا ساتقىندىق پەن قاستاندىقتىڭ قۇربانى بولماعاندا ابدىحالىق ۇيعىردىڭ ءوز تۋعان ۇلتىنا قوسار ۇلەسى كوپ ەدى. بىراق ابدىحالىق ەنگىزىپ، كەيىنگىلەر جەتىلدىرگەن  ۇيعىر توتە جازۋى كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانىستان شىققان جوق. ابدىحالىق ۇيعىرمەن قاتار سول تۇستا الماتى، شەلەك، جاركەنتتە وقىپ، قۇلجا، شاۋەشەك قالالارىندا اشىلعان ۇيعىرشا وقىتاتىن ءبىلىم وردالارىندا ۇستازدىق ەتكەن ۇيعىر زيالىلارى دا بايتۇرسىنوۆ جازۋىن ۇلگى ەتىپ، وزدەرىنىڭ ءتىل-جازۋىن بايىتىپ وتىردى.  سول جازۋمەن وقۋشىلار ءبىلىم الادى، گازەت-جۋرنالدار شىعارىلادى. قىسقاسى، كەيىنگى ءبىر عاسىردا ۇيعىر ۇلتىنىڭ وكىلدەرى مادەنيەت، وركەنيەت، اعارتۋشىلىق، ۇلتتىق تۇتاستىق، تاعى دا باسقا سالادا جەتكەن جەتىستىگىن ابدىحالىق ۇيعىردان بولە قاراۋعا بولمايدى. ال ابدىحالىق ۇيعىردىڭ ۇيعىر توتە جازۋىن جاساۋعا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ىقپالى بولعانىن ەسكەرسەك، احاڭ باۋىرلاس ۇيعىر ۇلتىنىڭ دا اعارتۋشىسى ەسەبىندە باعالاناتىنى انىق. ايتا كەتەرلىگى،  احمەت بايتۇرسىنوۆ 1912 جىلى قالىپتاستىرعان توتەشە جازۋدى 28 دىبىستىق تاڭبامەن تۇراقتاندىردى. وسى تۇستا مەيلى ءيشانالى اراباەۆتىڭ «قىرعىز الىپبەسى»، ابدىقادىر ۇيعىر ەنگىزگەن  ۇيعىر توتە جازۋى بولسىن، 24 دىبىس، 4 قوسىمشا، جالپى 28 تاڭبادان اسپايتىنىن ايتا كەتكەن ءجون. بۇل احمەتتىڭ جازۋ ۇلگىسى.

1918 جىلعى شاۋەشەك قۇرىلتايى. ينتەرنەتتەن الىندى

بۇگىندە الەۋمەتتىك جەلىلەردى ءجيى جاريالانىپ تۇراتىن تومەندەگى سۋرەتتى كوزىقاراقتى كوپ جۇرت بىلەدى. بۇل سۋرەت 1918 جىلى 24 ساۋىردە اxمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، رايىمجان مارسەكوۆ، سادىق امانجولوۆ، ق. سۇلەيمەنوۆ باستاعان 5 كىسىلىك دەلەگاتسيا شاۋەشەك قالاسىنا كەلىپ، سەمەي قالاسىنان وسىندا قونىس اۋدارعان كوپەس رامازان شانشيەۆتىڭ ۇيىندە قازاقتىڭ تارباعاتاي وڭىرىندەگى اتقامىنەر زيالىلارىمەن كەزدەسۋ وتكىزىپ، كىشى قۇرىلتاي اشقانىنىڭ دالەلى جانە اقىن اسەت نايمانباەۆ تۇلعاسىن دالەلدەيتىن بىردەن-ءبىر ەستەلىك رەتىندە جوعارى باعالانادى. سۋرەتتە كوپشىلىككە ۇسىنعان نيكار بافينا اجەي بولاتىن. سۋرەت العاش "قازاق ادەبيەتى" گازەتىنىڭ 1990 جىلعى 18 مامىردا نيكار اپامىزدىڭ "اسىل اعالاردى سۋرەتكە كىم ءتۇسىردى؟" اتتى ماقالاسى ارقىلى جۇرتقا جەتتى (تولىق بايانى سوندا). «وسى جولعى قۇرىلتايدا الاشتىقتار مەن ارعى بەتتەگى قازاق اتقامىنەرلەرى مەن زيالىلارى قانداي ماسەلەنى تالقىلادى؟ نەندەي قارار قابىلداندى؟» دەگەن ماسەلەگە ءالى كۇنگە تولىققاندى جاۋاپ بەرىلمەي كەلەدى.

ءبىزدىڭ پايىمىمىزشا، وسى قۇرىلتايدا الاش اۆتونومياسى ماسەلەسىمەن قاتار سول تۇستا ەڭ وتكىر بولىپ تۇرعان ءالىپبي ماسەلەسى دە ايتىلعان بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى، ءدال سول تۇستا قازاق قوعامىندا: «احمەتتىڭ توتەشەسىن قولدانۋ كەرەك پە، الدە لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ كەرەك پە؟» دەگەن تارتىس ۋشىعىپ تۇرعان مەزگىلى ەدى. «اباي» جۋرنالىنىڭ 1918 جىلعى  8 سانىندا «قازىر ەكى نارسە كەرەك؟» اتتى ماقالا باسىلعان. ونىڭ ۇزىن-ىرعاسى ءىلياس پەن مۇحتاردىڭ اراسىنداعى توتە جانە لاتىن ءالىپبيىن قولدانۋداعى پىكىرتالاسى وزەك بولعان. مۇندا ءىلياس احمەتۇلى  اراب ءالىپبيىن قولداسا، مۇحتار بىردەن لاتىنشاعا كوشۋ ماسەلەسىن كوتەرەدى. وسىعان قاتىستى ويلارىن ەكەۋى دە «اباي» جۋرنالىنا جاريالاپ، كوپتىڭ تالقىسىنا ۇسىنادى. ال ارااعايىندىق تانىتقان ءبىلال سۇلەەۆ «اباي» جۋرنالىنىڭ 1918 جىلعى №12 نومىرىندە جۋرنال رەداكتسياسى اتىنان ءىلياس پەن مۇحتاردى ىنتىماققا شاقىرىپ، حات جازادى. بۇل سول تۇستاعى الىپپە ايتىستىڭ ءبىر دالەلى عانا. الايدا بۇل جىلدارى احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان الاشتىقتار توتە جازۋدى ساقتاپ قالدى.

وسى تۇستا ارعى بەتتەگى قازاقتاردىڭ اراسىندا جاديتتىك ءبىلىم بەرۋدەن توتەشە جازۋ ۇلگىسىنە اۋىسۋدىڭ ءولارا شاعى بولاتىن. ال احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ توتەشەسىن قىتايداعى قازاقتار اراسىنا ەڭ العاش ۇيرەتكەن اعارتۋشى قاليموللا بەكتورلين بولاتىن. وتكەن عاسىردىڭ الدىڭعى شيرەگىندە قاليموللا بەكتورليننىڭ اتسالىسۋىمەن  ساتىبالدى نۇربەكۇلى اشقان كۇنەستەگى مەكتەپتە توتە جازۋ بويىنشا جاڭاشا ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسى باستالدى. قاليموللا بەكتورلين سول تۇستا قازاقستاننىڭ ورتا ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە قولدانىلعان وقۋلىقتار بويىنشا وقۋلىق قۇراستىرىپ، ءوز بەتىنشە جاڭاشا ءبىلىم بەرۋدىڭ جولىن قالىپتاستىردى. ال 1918 جىلعى شاۋەشەك قۇرىلتايىنان كەيىن ارعى بەتتەگى قازاقتاردىڭ اعارتۋشىلىعىندا توتە جازۋ جاپپاي قولدانىلا باستادى. وسى جىلدارى التايدىڭ قىران بويىندا اشىلعان مەدرەسەدە «يمانشارت»، «اپتيەك» قاتارلى ءدىني جانە توتە جازۋ بويىنشا دايىندالعان «مۇعالىم اۋال (عىلىمنىڭ توركىنى)»، «مۇعالىم ءساني (عىلىمنىڭ اقىرى)» قاتارلى ءپاني بىلىمدەر وقىتىلسا، تارباعاتايداعى «تۋران» مەكتەبىندە توتە جازۋمەن شىققان وقۋلىقتار قولدانىلا باستادى.

قاليموللا بەكتورليننەن كەيىن بايتۇرسىنوۆ جازۋىن ارعى بەتكە جالپىلاستىرعاننىڭ ءبىرى مەيىرمان ەرمەكتاسوۆ. ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «ءتىلشى» گازەتىنىڭ 1924 جىلى 24 ساۋىردەگى №106 سانىندا باسىلعان «ەملە جايىندا» اتتى ماقالاسىندا مەيىرمان ەرمەكتاسوۆتىڭ قازاق ەملەسى جايلى جاساعان ىزدەنىستەرى تۋرالى جازادى. ونىڭ ءبارىن كەلتىرۋدىڭ كەرەگى جوق. بۇل مەيىرمان ەرمەكتاسوۆ قازاق ەملەسىن احمەتتەن كەيىن جەتىلدىرگەن زيالىلاردىڭ ءبىرى ەكەندىگىن ايقىندايدى. الايدا بۇل ارمانىن قازاقستاندا ەمەس، قىتايداعى قازاقتار اراسىندا جۇزەگە اسىردى. 1930 جىلدارى مەيىرمان ەرمەكتاسوۆ ارعى بەتكە وتكەننەن كەيىن جابىقباي بۇلعىنشىۇلىنىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ، ءوزىنىڭ جوباسى بويىنشا 1932 جىلى قازاق بالالارىنا جاڭاشا ءبىلىم بەرەتىن جابىقباي مەكتەبىن اشادى. بۇل وقۋ ورنىندا بايتۇرسىنوۆ جازۋىمەن جازىلعان وقۋلىقتار قولدىنىلادى.

مەيىرمان ەرمەكتاسوۆ جانە قولجازباسى مەن قىتايداعى قازاقتاردىڭ توتە جازۋ نۇسقاسى

1934 جىلى ۇرىمجىدە شىڭجاڭ ولكەلىك وكىمەتىنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايى شاقىرىلدى. سول قۇرىلتايدا جەر-جەردەن جاڭاشا وقۋ ورىندارىن قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەرىلىپ، ىزىنشە قۇلجا قالاسىنان قازاق-قىرعىز مادەني اعارتۋ ۇيىمىن قۇرۋ ءىسىن قولعا الۋ ۇيعارىلدى. ناتيجەسىندە  1935 جىلى قۇلجا قالاسىندا «قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمى» قۇرىلدى. سايلاۋ ارقىلى ۇيىمنىڭ توراعاسى ماقسۇت ساسانوۆ، ورىنباسارلارى جابىقباي اقالاقشى، كەنجەبەك اقالاقشى، ايتمامبەت مامپاڭ (قىرعىز), باس حاتشى سەيىتجان جايناقوۆ، كومەكشى حاتشى اسقار تالاسباەۆ، ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى داۋلەتكەلدى قۇسبولاتۇلى، وقۋ-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى داۋلەتكەلدى جايپاقۇلى، قازىنا ءبولىمنىڭ باستىعى يسا تورە، ويىن-ساۋىق، مادەنيەت ىستەرىنىڭ باستىعى تاڭجارىق جولدىۇلى مەن شاياحمەتتەر بولدى. 1935 جىلى قازاق-قىرعىز اعارتۋ ۇيىمىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قۇلجا اۋدانىنىڭ تۇراسۋ جايلاۋىندا اشىلعان باستاۋىش مەكتەپ مۇعالىمدەر دايارلاۋ كۋرسىنا مەيىرمان ەرمەكتاسوۆ پەن تۇركيادا وقىپ، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ونەگەسىن قابىلداعان ابدىقادىر اپەندى قاسىمۇلى ساباق بەرەدى. بۇل تۇس مەيىرمان ەرمەكتاسوۆتىڭ بايتۇرسىنوۆ جازۋىن ۇيرەتۋگە ۇلكەن وراي بولدى.

جالپى، 1934 جىلعى دەرەك بويىنشا ارعى بەتتەگى ىلە ايماعىندا 38, تارباعاتاي ايماعىندا 15, التاي ايماعىندا 26, جالپى 79 باستاۋىش مەكتەپ اشىلىپ، توتە جازۋ بويىنشا جاڭاشا ءبىلىم بەردى. ال 1937 جىلعا كەلگەندە قۇلجادا قۇرىلعان قازاق-قىرعىز مادەني اعارتۋ ۇيىمىنىڭ ىقپالىمەن قۇرىلعان مەكتەپ سانى 275-كە جەتكەن. ال 1944 جىلى ۇكىمەتتىڭ قولداۋىمەن قۇرىلعان مەكتەپتەردە 14563, حالىقتىق مەكتەپتەردە 3189, ۇيىمدار قۇرعان وقۋ ورىندارىندا 14980, جالپى، 32783 وقۋشى توتە جازۋ بويىنشا سول تۇستاعى عىلىمنىڭ ءتۇرىن وقۋعا مۇمكىندىك الدى. سونداي-اق، تالانتتى جاستاردى تاشكەنت، الماتى، سەمەي قالالارىنداعى جوعارى وقۋ ورنىنا جىبەرىپ، ەلدەرىنە قايتقان سوڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ەڭبەك ەتۋگە مۇمكىندىك بەرىلدى. وسى تۇستا ارى بەتتەگى مەكتەپتەردىڭ وقۋ قۇرالدارى 1956 جىلعا دەيىن قازاقستاندا توتەشە باسىلعان وقۋلىقتاردى قولدانىپ كەلگەنىن قوسا كەتەيىك.

وكىنىشكە وراي، وتكەن عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە باسپاونەرىنىڭ بولماۋى ارعى بەتتەگى قازاقتاردىڭ جاڭاشا ءبىلىم بەرۋگە كوپ كەدەرگى جاسادى. وسى قيىنشىلىقتى شەشۋ ءۇشىن تارباعاتايداعى «تۋران» مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارى 1920 جىلداردىڭ ورتاسىندا قازان قالاسىنان تاسباسپا قۇرال-جابدىقتارىن اكەلىپ، توتە جازۋمەن العاشقى وقۋلىقتار شىعارا باستادى. وسى باسپانىڭ كومەگىمەن نياز سقاقايدىڭ باستاماسىمەن «ءبىزدىڭ ءۇن» اتتى ۇيعىرشا-قازاقشا گازەت شىقتى. شاعانتوعايداعى مامبەت ەلىنىڭ ۇكىردايى نۇرتازا شالعىنباەۆ باستاعان قازاق زيالىلارى اتالعان گازەتكە ماقالا جازىپ، العاباسار يدەياسىن ۇگىتتەدى. كەيىن قازاق-قىرعىز اعارتۋ ۇيىمى قۇرىلعان سوڭ قازاقستاننان ارعى بەتكە وتكەن زيالىلاردىڭ كومەگىمەن باسپا ءىسى دە بارىنشا دامىدى. ناتيجەسىندە، 1934 جىلى تارباعاتايدا، 1935 جىلى ىلە مەن التايدا، 1936 جىلى ءۇرىمجى قالاسىندا قازاق تىلىندە گازەت-جۋرنالدار شىقتى. ولاردىڭ تارالىمى ارتىپ، وقىرمانى دا كوبەيەدى. بۇگىنگى تاڭدا ارعى بەتتە احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ توتە جازۋ نۇسقاسى بويىنشا قازاق تىلىندە بىرنەشە باسپا كىتاپ شىعارسا، گازەت-جۋرنالدار اقپارات تاراتادى، ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ وقۋلىقتارى، ءىس قاعازدارى جانە مەكەمەلەردىڭ  حات-قاتىناس قاعازدارى شىعارىلادى.

وسى تۇستا مىنا ءبىر جايدى دا نازارعا ىلە كەتكەن ءجون. الىپپە ايتىس (توتەشە مەن لاتىنشا) 1928 جىلى تاعى دا ۋشىقتى. 1927 جىلى وكىمەتتىڭ جاڭا الىپپە كوميتەتى قۇراستىرىپ، قىزىلوردا قالاسىندا باسىپ تاراتقان «الىپپە ايتىس» اتتى كىتاپتى ونىڭ جالپى بارىسى باياندالادى. بۇل شايقاستا لاتىن گرافيكاسىن قولدايتىندار جەڭىسكە جەتىپ، 1929 جىلدان باستاپ كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى تۇركىتىلدەس ۇلتتار جاپپاي لاتىنشاعا، 1940 جىلدارى كيريلشەگە اۋىستىرىلدى. ونداعى تۇپكىلىكتى ماقسات – كەلەشەك ۇرپاققا الاش يدەياسىن جەتكىزبەۋ ساياساتى ەدى. ارينە، كەڭەس وداعى بۇل ويىن ءوز اۋماعىندا جۇزەگە اسىرعانىمەن قىتايداعى قازاقتار ءبىر عاسىر بويىنا قانشا قۋعىن-سۇرگىن، ازاپ-اششى كۇن كورسە دە، 1918 جىلعى شاۋەشەك قۇرىلتايىنداعى ۋادەسىنە ادال بولىپ، بار كۇش-جىگەرىمەن توتەشەنى ساقتاپ، بۇگىنگە جەتكىزدى. بۇگىندە الەمدەگى 35 ەلدە قازاقتار تۇرادى. الايدا، امەريكا مەن ەۋروپا قازاقتارى لاتىنشا، تمد ەلدەرىندە كيريلشە جازۋ نۇسقاسى قولدانىلادى. ال قىتايداعى قازاقتار عانا احاڭ جاساپ بەرگەن توتە جازۋعا ءالى دە ادالدىق تانىتىپ كەلەدى.

قارىبى اراپ جازۋ دەگەنى بولماسا، توتەشە جازۋدىڭ  ىشكى رۋxى تۇركى وركەنيەتىنىڭ، قازاق رۋحانياتىنىڭ تۇنعان ءۇنى. سوندىقتان ارعى بەتتەگى قازاقتار احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ توتە جازۋىنا ادالدىق ەتۋمەن بىرگە قازاقتىڭ باي مادەنيەتىن، سالت-ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپى، شۇرايلى ءتىلىن ساقتاپ قالدى. ارينە، بۇل قازاق حالقىنىڭ تازالىعى مەن ارلىلىعىنىڭ كورىنىسى دەسەك تە، وعان كۇش پەن جىگەر بەرگەن توتە جازۋدىڭ دا قۇدىرەتى ەدى.

قاجەت انداس،

ولكەتانۋشى، زەرتتەۋشى.

جالعاسى بار.

Abai.kz