ساعات ءجۇسىپ. قازاق بولىپ تۋعانىما وكىنەمىن...
وسىدان 17 جىل بۇرىن جازىلعان ماقالاممەن تانىستىرعىم كەلىپ وتىر. بىراق، سوگە، جامانداماۋلارىڭىزدى سۇرايمىن. ابدەن تورىققان كەزدە جازعان دۇنيەم ەدى...
اۆتور
قازاق بولىپ تۋعانىما وكىنەمىن. اششى بولسا دا اشىعىن ايتايىق. كەيبىر قازاقتاردىڭ اقىماقتىعىنا، توپاستىعىنا، ناداندىعىنا رەنجيمىن. باسى بىرىكپەس، تۇزەلمەس، ەم قونباس دەپ قاۋىپتەنەتىنىم دە راس.
حالقىمىزدىڭ، اتا-بابالارىمىزدىڭ دانالىعىندا، ۇلىلىعىندا ءشۇبا جوق. قازاق كوپ جاعدايدا اقىلى داناعا، مىنەزى بالاعا لايىق. بىراق، اتتەگەن-اي، سوڭعىسى ءبىرىنشىنىڭ قۇنىن كوك تيىن ەتكەنىن كورگەندە قالاي جىلامايسىڭ؟!
اۋىزبىرلىك، ىنتىماق تۋرالى قازاقتان كوپ ايتاتىن حالىق جوق. بىراق، ءوزى ماقتانشاق، ءوزى اتاققۇمار، شەنقۇمار، جۇزگە، رۋعا بولىنگىش قازاق قايتىپ اۋىزبىرلىكتە بولادى؟ ەش ۋاقىتتا بولمايدى-اۋ.
ءوزىنىڭ ارتى اشىلىپ وتىرعانىن كورمەي، باسقاعا قاراپ سىقىلىقتايدى. قولىنا ازىن-اۋلاق مال ءبىتىپ، قوڭى كوتەرىلسە "بولدىم، تولدىم", "ەندى ءبارىن دە ساتىپ الامىن" دەپ شىعا كەلەدى.
قازاق ءبىرىن-ءبىرى مۇقاتۋعا كەلگەندە مىقتى، شەبەر. ءتىلى اششى، اياماي شاعىپ الادى: "كەشەگى پالەنشە ەدى، بۇگىن جەتىسىپ قاپتى" دەيدى.
وزبەك وزگە ۇلتتى قانشا جەك كورىپ تۇرسا دا، ول مىنەزىن سىرتقا بىلدىرمەيدى. وزگە حالىقتى باۋىرىنا تارتىپ، پاسپورتىن "وزبەك" دەپ وزگەرتكەنشە تىنبايدى.
وسىدان 17 جىل بۇرىن جازىلعان ماقالاممەن تانىستىرعىم كەلىپ وتىر. بىراق، سوگە، جامانداماۋلارىڭىزدى سۇرايمىن. ابدەن تورىققان كەزدە جازعان دۇنيەم ەدى...
اۆتور
قازاق بولىپ تۋعانىما وكىنەمىن. اششى بولسا دا اشىعىن ايتايىق. كەيبىر قازاقتاردىڭ اقىماقتىعىنا، توپاستىعىنا، ناداندىعىنا رەنجيمىن. باسى بىرىكپەس، تۇزەلمەس، ەم قونباس دەپ قاۋىپتەنەتىنىم دە راس.
حالقىمىزدىڭ، اتا-بابالارىمىزدىڭ دانالىعىندا، ۇلىلىعىندا ءشۇبا جوق. قازاق كوپ جاعدايدا اقىلى داناعا، مىنەزى بالاعا لايىق. بىراق، اتتەگەن-اي، سوڭعىسى ءبىرىنشىنىڭ قۇنىن كوك تيىن ەتكەنىن كورگەندە قالاي جىلامايسىڭ؟!
اۋىزبىرلىك، ىنتىماق تۋرالى قازاقتان كوپ ايتاتىن حالىق جوق. بىراق، ءوزى ماقتانشاق، ءوزى اتاققۇمار، شەنقۇمار، جۇزگە، رۋعا بولىنگىش قازاق قايتىپ اۋىزبىرلىكتە بولادى؟ ەش ۋاقىتتا بولمايدى-اۋ.
ءوزىنىڭ ارتى اشىلىپ وتىرعانىن كورمەي، باسقاعا قاراپ سىقىلىقتايدى. قولىنا ازىن-اۋلاق مال ءبىتىپ، قوڭى كوتەرىلسە "بولدىم، تولدىم", "ەندى ءبارىن دە ساتىپ الامىن" دەپ شىعا كەلەدى.
قازاق ءبىرىن-ءبىرى مۇقاتۋعا كەلگەندە مىقتى، شەبەر. ءتىلى اششى، اياماي شاعىپ الادى: "كەشەگى پالەنشە ەدى، بۇگىن جەتىسىپ قاپتى" دەيدى.
وزبەك وزگە ۇلتتى قانشا جەك كورىپ تۇرسا دا، ول مىنەزىن سىرتقا بىلدىرمەيدى. وزگە حالىقتى باۋىرىنا تارتىپ، پاسپورتىن "وزبەك" دەپ وزگەرتكەنشە تىنبايدى.
قازەكەڭ قازاق بولعان وزگە ۇلتتى قانشا ەلجىرەپ جاقسى كورىپ تۇرسا دا، ونىڭ ءتۇبىن ءتۇرتىپ، قازاققا قوسىلعان جەرىن بەتىنە سالىق قىپ وتىرادى. ءومىر بويى ونىڭ اتىنا ۇلتىن قوسىپ وتىرادى.
قازاقتى مومىن دەيدى، مومىن ەمەس، باتىر. باتىر بولعاندا، بىرىنە-ءبىرى باتىر. ەكى قازاق ءبىر-بىرىنە اقىسىن جىبەرمەيدى. "قازاققا ءبىر-بىرىنە قاراۋىل كەرەك ەمەس، ءوزارا اڭدىسۋعا شەبەر" دەپ اتى شىعۋى بەكەر ەمەس.
قازاق نامىسشىل. بىراق، نامىسشىلدىعى وزىمەن ءوزى اراسىندا عانا. "ساعان اقىم ء(سوزىم) كەتكەنشە، سەنەن كەم تۇسكەنشە ءولىپ كەتەيىن" دەپ ايتقانىنان قايتپايدى. سول نامىسى باسقا ۇلتتىڭ الدىندا ءتۇسىپ قالسا، شىبىن شاققان قۇرلى اسەر ەتپەيدى.
قازاق ءجون ءسوز ايتقان قازاققا كوزىنە ايتپاسا دا، شىعا بەرە "مەنەن قالعان اقىل" دەيدى. وزگە ۇلتتان ەستىسە سونى، ەتپەتىنەن تۇسەدى، ء"ومىرى ەستىمەگەن جاڭالىق" دەپ قايران قالادى. اقىلدى ءسوز ايتقان قازاققا نە ءۇشىن رەنجيدى دەيسىڭ عوي؟ "سول ءسوز نەگە سەنەن شىعادى، مەنىڭ ايتۋىم كەرەك ەدى" دەپ ىشتەي كىجىنىپ، ونى جەك كورىپ كەتەدى.
قازاق تارتىپكە مال باعۋ، مال قايىرۋ سياقتى قارايدى. ونى قايىرىپ، شىبىقپەن ايداپ، تارتىپكە سالىپ جۇرەتىن بىرەۋ كەرەك دەپ سانالادى. ءتارتىپتى وزىمنەن باستاۋىم كەرەك دەپ ەشقاشان سانامايدى. پالەنشەنى جونگە سالسا، سوندا مەن دە جوندەلەمىن دەيدى.
قازاق ماقتانادى، جارىسادى، باسەكەلەسەدى. ايىبى جوق. بىراق، باسقا ەلمەن، ۇلتپەن ەمەس، وزىمەن-ءوزى جارىسۋعا قۇمار. ماقتانعاندا ء"بىزدىڭ تەگىمىزدە", "اۋلەتىمىزدە" دەيدى. شىڭعىسحاندى، ابىلايحاندى، ابايدى، شوقاندى ايتىپ ماقتانسا ءبىر ءسارى، ەڭ زور دەگەنى باسقا ۇلتتىڭ ەڭ بەيشاراسىنان كەم تۇسەتىنىن بىلمەيدى. قازاق بىلىمگە قۇمار حالىق دەيدى. بەكەر. قازاق ءبىلىمدى شىن ءبىلىم الۋ ءۇشىن ەمەس، اتاق، مانساپ، بيلىك ارقىلى باسقا قازاقتان ۇستەم بولۋ ءۇشىن وقيدى.
قازىرگى قازاق كوبى ءپاتۋاسىز، ەشقانداي سوزدە تۇرمايدى، قادىرلەمەيدى، سوزگە ءمان بەرمەيدى. "ويپىرماي، مىناۋ ءبىر ءجون ءسوز ەكەن" دەپ قابىلداعان قازاقتىڭ ءوزى ول ءسوزدى باسقاعا اقىل عىپ ايتۋى مۇمكىن، بىراق ءوزى ونى بەرىك قاعيدا عىپ ۇستامايدى. ول قاعيدا تەك ماعان عانا قاتىسى جوق، باسقانىڭ بارىنە ارنالعان دەيدى.
قازاق ۇلتتىق نامىس دەگەندى ونشا قۇنتتاي بەرمەيدى. قازاق ءوز ءتىلىن، جەرى-سۋىنىڭ اتىن، سالت-ءداستۇرىن، ءدىنىن، قازاقتىڭ ءيىسىن ۇلتقا، ۇلتتىق نامىسقا قاتىسى جوق زاتتار دەپ سانايتىن حالىق ەكەنىن كۇندە كورىپ ءجۇرمىن. قازاق اياعى توڭسا، كوك تۋىن دا شۇلعانا سالادى، ازاماتتىعىن اقشانى كوپ بەرەتىن رەسەيگە اۋىستىرىپ جاتقانىن بايقوڭىردان كۇندە كورىپ ءجۇرمىز. وسى مىنەزدەرىن كورە تۇرا قازاقتى قالاي جاقسى كورەرسىڭ، قالاي ودان تۇڭىلمەسسىڭ؟
قازاق بولىپ تۋعانىما وكىنەمىن. وسى مىنەزدەرىنەن جۋىق ارادا قازاق ارىلماسا، ول ءوز جەرىندە، ەلىندە وزەكتى ۇلت بولا المايدى، جاقىن مەرزىمدە وڭالمايدى. قازاق بولىپ تۋعانىما وكىنەمىن، تۇڭىلەمىن، اتتەڭ، ءوز قولىمدى ءوزىم كەسە الماي جۇرگەنىمدى ايتساڭشى.
1995 جىل.
"Abai.kz"
